یەکەم: خوا سبحانە وتعالی لە سووڕەتی (سبٲ) باسی داستان و بەسەرهاتی گەلی سەبەئمان بۆ دەکات، ئایا گەڵی سەبەء چی بووە؟ لەفەرمایشتێکدا هاتووە:
عن ابن عباس يقول : إن رجلا سأل رسول اللە ﷺ عن سبأ : ما هو، أرجل أم امرأة أم أرض ؟ فقال : ” بل هو رجل ولد عشرة، فسكن اليمن، منهم ستة، وبالشام منهم أربعة، فأما اليمانيون ؛ فمذحج، وكندة، والأزد، والأشعريون، وأنمار، وحمير عرباء كلها، وأما الشامية ؛ فلخم، وجذام، وعاملة، وغسان “. روه ٲحمد: (۹۸۲۸) والحاكم: (۳٦۲۷) وقال: هذا حديث صحيح الإسناد، ووفقه الذهبي, ورواه ٲحمد: (۲٤۰۰۹) وٲبو داود: (۳۹۸۸) والترمذي: (۳۲۲۲) وقال: هذا حديث حسن غريب. وٲبو يعلی: (٦۸٥۲) والطبراني في ((المعجم الكبير)) من طريق ٲخری عن فروة بن مسيك. وقال شعيب الٲرنؤوط: في تحقق سنن ٲبي داود: (۱۱٤/٦) صحيح لغيره ، وهذا ٳسناد حسن.
ئیبنو عەبباس خوا لێیان ڕازی بێ دەڵێ: پیاوێك پرسیاری کرد لە پێغەمبەری خوا ﷺ لە بارەی گەلەی سەبەئەوە، چی بووە؟ ئایا پیاوێكە؟ یاخود ناوی ئافرەتێکە؟ یانیش سەر زەمێنکە؟ پێغەمبەری خوا ﷺ فەرمووی: بەڵکو سەبەء ناوی پیاوێکە، دە (١٠) کوڕی بوون هەر کوڕێکیان تیرەکەی لێ پەیدابووە، شەشیان لە یەمەن نیشتەجێ بوونە و، چواریشیان لە شام نیشتەجێ بوونە، ئەوانەی کە لە یەمەن بوونە، (فمذحج، وكندة، والأزد، والأشعريون، وأنمار، وحمير) هەموویان عەڕەبە بوونە، ئەوانەش کە لە شام بوونە ( فلخم، وجذام، وعاملة، وغسان)
دووەم ــ خوا سبحانە وتعالی لە قورئانی بەرز نموونەی گەلی سەبەء باس دەکات، کە لەگەڵ ئەوەشدا، خوا سبحانە وتعالی نیعمەتی زۆری بەواندابوو، هەموو جۆرەکانی نیعمەت، جێگە و ڕیگەی باش و باغ و بێستان، هێمنیی و ئاساییش و ڕزق و ڕۆزییەکی زۆر، بەڵام وەفا دارانەو بە ئەمەگانە، لەگەڵ چاکەکانی خوادا مامەڵەیان نەکرد، بەڵکو سپڵەو ناسوپاس بوون، سەرەنجام خوا سبحانە وتعالی سزای دان، خوا سبحانە وتعالی دەفەرموێ
﴿ لقد كان لسبإ في مسكنهم آية جنتان عن يمين وشمال كلوا من رزق ربكم واشكروا له بلدة طيبة ورب غفور (15) فأعرضوا فأرسلنا عليهم سيل العرم وبدلناهم بجنتيهم جنتين ذواتي أكل خمط وأثل وشيء من سدر قليل (16) ذلك جزيناهم بما كفروا وهل نجازي إلا الكفور (17) وجعلنا بينهم وبين القرى التي باركنا فيها قرى ظاهرة وقدرنا فيها السير سيروا فيها ليالي وأياما آمنين (18) فقالوا ربنا باعد بين أسفارنا وظلموا أنفسهم فجعلناهم أحاديث ومزقناهم كل ممزق إن في ذلك لآيات لكل صبار شكور (19) ﴾ [سبأ ۱٥-١٩]
﴿بەدڵنیایی نیشانەیەکی گەورە بۆ گەلی سەبەء (له سەر میهرەبانی و چاکەکاریی خوا) لە وڵاتەکەیاندا هەبوو: دوو باغ لەلای ڕاست و چەپی شوێنی نیشتەجێ بوونیاندا هەبوون، (بەزمان حاڵ پێمان گوتن) لە بژیوی پەروەردگارتان بخۆن و سوپاسگوزاریی بۆ بکەن، (وڵاتەکەتان) وڵاتێکی خۆش و دڵگیرەو پەروەردگارێکی لێبوردەتان هەیە،(بەندیەتییەکی ساغی بۆ بکەن) ١٥ کەچی (وێڕای ئەو نیعمەت و چاکانەی خوا) ڕوویان لە پەیام وبەرنامەی خوا وەڕگێڕا، ئێمەش (لە سزای ئەوەدا) لافاوێکی بێڕەزامان ناردە سەریان (بەنداوەکەی ڕووخاندن) و دوو باغەکەشیانمان بۆ گۆڕین بە دوو باخچەی خاوەن میوەی تاڵ و ناخۆش و (درەختی) گەزو شتێك لە (درەختی) سیدرێکی کەم ١٦ ئەو سزایەش سزادانمان بوو بۆیان بە هۆی بێبڕواییانەوە، ئایا چگە لە بابای زۆر بێبڕواو سپڵە، هیچ کەس (بەوسزا سەختە) سزا دەدەین؟ ١٧ هەروەها لە نێوان (وڵاتی) ئەوان و نێوان ئەو شارانەدا کە پیت و پێزمان تێخستوون، چەندان ئاوەدانیی دیارو بەرچاومان ڕەخساند بوون و سەفەرکردن و ڕۆیشتنمان لە نێوانیاندا ئەندازەگیریی کرد بوو (بە زمانی حاڵ پێمان گوتن:) لە ماوەی نێوان چەندان شەوو ڕۆژان دا، لە نێوانیاندا سەفەرو هاموشۆ بکەن، لە حاڵێکدا کە هێمن وبێ ترسن (لە دزو جەردەو ڕێگران) ١٨ کەچی (بە زمانی حاڵ) گوتیان: پەروەردگارمان! سەفەرەکەنمان بۆ لەیەکدی وە دووربخەو ستەمیشیان لە خۆیان کرد، (سەرەنجام) ئێمەش کردنماننە قسەو بەسەرهات(ی کۆڕو مەجلیسان) و زۆرمان پەرتەوازەو پچڕپچڕ کردن، بێگومان لەو سەرەنجامە شووم و خراپەی گەلی سەبەئدا، نیشانە گەل هەن (لەسەر کارزانیی و زاڵیی خوا) بۆ هەر زۆر خۆڕاگرێکی زۆر سوپاسگوزار ١٩ ﴾
١- خوا سبحانە وتعالی دەفەرمووێ: ﴿ لقد كان لسبإ في مسكنهم آية ﴾ سوێند بەخودا بە دڵنیایی بۆ گەلی سەبەء، جێگەو ڕێگایاندا، نیشانەو بەڵگەیەکی گەورە هەبوو، لەسەر ئەوە کە خوا سبحانە وتعالی خاوەن کەڕەم و لوتفە بەرامبەر بە بەندەکانی، یاخود لەسەر ئەوە کە خوا چاکە لەگەڵ بەندەکانی دا دەکات، بەڵام ئەگەر سوپاسگوزار نەبن، دووایی سزایان دەدا، لەسەر ئەوەی بێ وەفاو سپڵە بوون بەرامبەر بە چاکەکانی.
كە دەفەرمووێ:ێ: ﴿ لقد كان ﴾ ﴿(ل) (قد)، (اللام للقسم (قد) للتحقيق)﴾ (لام) بۆ سوێندەو (قد)یش بۆ ساغکردنەوەیە.
وشەی: (مسكن)، خوێندارویشەتەوە: (مساكن)، ئەگەر بڵێین: (مسكن)، واتە: شوێنی نیشتەجێ بوون، (مساكن)، شوێنەکانی نیشتەجێ بوونیان، نیشانەیەکی گەورەیان تێیدا هەبوو، (ٲي: لقد كان لسبأ في حال مساكنهم ونظام بلادهم آية، ٲي: الأمارة والدلالة، على تصرف الله ونعمته عليهم) ((التحرير والتنوير ابن عاشور ــ محمد الطاهر بن عاشور)) (۲۳/۱٦٦) بۆ گەلی سەبەء لە شوێنی نیشتەجێ بوونیان و بۆ سیستمی بەڕێوەبردنی وڵاتیان، نیشانەیەکی گەورەو بەڵگەیەك هەبوو، لەسەر ئەوە کە خوا سبحانە وتعالی چاکەی لەگەڵدا کردوون و، نیعمەتی خۆی بەسەردا ڕشتوون.
٢- ﴿جنتان عن یمین وشمال﴾ دوو باخی گەورە بوون بۆ خەڵکی سەبەء، لەلای ڕاست و لای چەپ، بۆیە دەفەرمووێ: لای ڕاست ولای چەپ، دەگونجێ مەبەست لەوە بێ کە کەسێ ڕۆیشتوە، ئەملاو لای هەمووی باخ بووە، واتە: لای ڕاست و چەپی هەمووی باخ بووەو، کە دەفەرمووێ: ﴿عن یمین وشمال﴾ واتە: لەلای ڕاست و چەپی ڕێبوار، وادیارە شوێنەکەیان شوێنکی گەورەو فراوان بووبێ، ڕووبارێکی بەنێودا ڕۆیشتبێ و لای ڕاست و چەپی، دوو باغی گەورە بووبن،
٣- ﴿كلوا من رزق ربكم وٱشكروا له﴾ واتە: پێمان گوتن: لە بژیوی پەروەردگارتان بخۆن وسوپاسگوزاریی پەروەردگارتان ئەنجام بدەن،
٤ـ ﴿بلدة طیبة ورب غفور﴾ وڵاتێکی خۆشتان هەیە، وڵاتێکی پڕ نازو نیعمەتان هەیەو پەروەردگارێکی لێبوردەشتان هەیە.
٥- ﴿ فأعرضوا﴾ کەچی ئەوان پشتیان هەڵکرد، واتە: پشتیان کردە پەیامی خواو پشتیان لە ئایین و بەرنامەی خوا کرد، ڕوویان لێ وەرگێڕا، ئەمەش ئەوە دەخوازێ کە پێشتر پێغەمبەریان بۆ هاتبێ، یاخود هۆشیار کەرەوەیەکیان بووبێ و، ئەوانیش پشتیان لەو پەیام و بەرنامەیە کردوە، کە ئەو پێغەمبەرە علیە السلام ، یاخود ئەو هۆشیار کەرەوەیە کە شوێنکەوتووی پێغەمبەران بووە، پێیڕاگەیاندوون.
٦- ﴿فأرسلنا علیهم سیل ٱلعرم﴾ ئێمەش لافاوێکی سەخت و بێڕەزامان ناردە سەریان، کە سەرەنجام بەنداوەکەیان ڕووخاوەو، مەشهورە لە مێژوودا کە بەنداوی مەئریب لافاوێکی گەورە لێیداوەو ڕووخاوەو، لە ئەنجامی ڕووخانەکەیشدا، باغەکان نەماون و شك بوون، چونکە ئەو شاجۆگەو جۆگەلانەی هەڵیانبەستوون، بەهۆی ئاوی داوەستاوی بەنداوەکەوە کە کۆیان کردۆتەوە، دیارە ئەو شاجۆگەو جۆگەلانە هەموویان وشك بوون.
٧- ﴿وبدلنـهم بجنتیهم جنتین ذواتی أكل خمط وأثل وشیء من سدر قلیل ﴾ دوو باخەکەیانمان گۆڕین بە دوو باخی خاوەن میوەی تاڵ و، دار گەز، (دار گەز جۆرە درەختێکە هیچ سوودی نیە، مەگەر بۆ دارە ڕێی خانوو بەکاربهێنرێ و، بۆ سووتان، ئەگەرنا هیچ سوودێکی نیە)
٨- ﴿وشیء من سدر قلیل ﴾ شتێکی کەمیش لە درەختی سیدر، سیدریش ئەوەیە کە لە نێو جادەو شەقامەکان دا دەچێنرێ و، ئەندازەیەك بەرز دەبێتەوەو گەڵایەکەی بۆنێکی خۆشی هەیە، جۆرێ لە سابوونیشی لێ دروست دەکرێ، کە ئەوانە هەموویان درەختی بیابانن، یان میوەیان نیە، یاخود میوەکەیان تفت و تاڵ و ناخۆشە.
٩- ﴿ذ لك جزینـهم بما كفروا وهل نجـزی إلا ٱلكفور﴾
ئەو سزایەشمان دان، بە هۆی بێبڕواییانەوە بوو، یاخود بە هۆی سپڵەییانەوە بوو، ﴿كفروا﴾ هەم بە مانای بێبڕواییان کرد، هەم بە مانای سپڵەییان کرد، دێ،
١٠- ﴿وهل نجـزی إلا ٱلكفور﴾ ئایا ئێمە جگە لە بابا زۆر بێبڕوا، یان یان ناسپاس و سپڵە، هیچ کەس دیکە، بەو جۆرە سزا سەختە، سزا دەدەین؟ ئەوە دیارە پرسیارلێکردنی نکووڵییلێکەرانەیە، واتە: هیچ کەس سزا نادەین، مەگەر وەك وان بێبڕوا بێ و، وەك وان سپڵەو نا سوپاس بێ، کەواتە: ئەی کافرەکانی ڕۆژگاری پێغەمبەر ﷺ و، ئەی کافرەکانی هەموو ڕۆژگارەکان! وریا بن، ئێوەش وەك گەلی سەبەء بێبڕواو سپڵەو نا سوپاس مەبن، بۆ ئەوەی بە مەردەی ئەوان نەچن و، بەو جۆرە سزا سەختە سزا نەدرێن.
١١- ﴿وجعلنا بینهم وبین ٱلقرى ٱلتی بـركنا فیها قرى ظـهرة﴾ هەروەها لە نێوان ئەوان (گەلی سەبەء لە یەمەن)و ئەو ئاوەدانییانەدا کە پیت و پێزمان تێخستبوون، (کە مەبەست پێیان شەمە) چەند ئاوەدانییەکی ئاشکرامان دانابوون، مەبەست لەم ئایەتە موباڕەکە، باسی نیعمەتی هێمنیی و،ئاساییش ئاسانکاریی بۆ سەفەرو هاتن و چوون و، ئاوەدانیی وڵاتە. ﴿قرى ظـهرة﴾ ٲــ ئاوەدانییانێکی وا کە بۆ ڕێبواران دیار بن، لە دوورەوە.
ب – یاخود: ئەو ئاوەدانییانەی، کە لەیەکدی دیار بوون، هەندێکیان هەندێکیان دەبینی، واتە: لەو شارەوە ئەوی دیکە دیار بوو، لەوی دیکەوەش، ئەوی دیکەو…هتد.
ج- واتایەکی دیکە بۆ وشەی: ﴿ظـهرة﴾
کراوە، کە بریتیە لە: (خارجة عن ٱلمدن) ئەو ئاوەدانییانەی لە دەرەوەی شارن، یانی: شارە گەورەکان هەبوون و، لە دەرەوەی ئەوانیش ئاوەدانیی دیکه هەبوون، بۆ ئەوەی ئەو شارانە پێکەوە پەیوەست بکەنەوە.
وشەی: (قرى) تاکەکەی (قرية)ە، واتە: ئاوەدانیی گەورە، واتە: ئەو چەمك و واتایە باوەی نیە، کە لەم ڕۆژگارەی ئێستادا هەیەتی، کە (قرية)، بە واتای: لادێ، گوند، کە بەرامبەری شارە، دێ، بەڵکو (قرية)، بە مانای ئاوەدانیی گەورە دێ، بۆ وێنە: بە مەککە گوتراوە: (ٲم)،
واتە: دایکی ئاوەدانییەکان، (ٱلقرى ٱلتی بـركنا فیها)، ئەو ئاوەدانییەی پیت و پێزمان تێخستبوون، مەبەست پێی شامە، بە تایبەتی فەڵەستین.
١٢- ﴿وقدرنا فیها ٱلسیر﴾ ماوەی ڕۆیشتنیشمان لە نێوان ئاوەدانییەکاندا ئەندازەگیرەیی کردبوو، واتە: قۆناغ بە قۆناغ، وەك ئێستا نەبووە سەفەر بە فڕۆکەو شەمەندەفەرو سەیارە بێ! بە بارو وڵاخ بووە، بە گوێدرێژو ئەسپ و ماین و ئێسترو حوشتر بووەو، ئەوانیش پێویستییان بە پشوودان و ئیسڕاحەت هەبووە، دەبووە چەند سەعاتێك بڕۆن و پشووبدەن، هەم وڵاخەکان و، هەم نەفەرەکان پشوو بدەن، بۆیە پێویست بووە، قۆناغ بە قۆناغ بێ.
١٣- ﴿سیروا فیها لیالی وأیاما ءامنین﴾ تێیدابڕۆن شەوان و ڕۆژنێك بە دڵنیایی بە هێمنیی، ئەم ڕستەیە: گوتراوی قسەیەکی قرتێنراوە، یانی: (قلنا سیروا فیها)، گوتمان: پێیدا بڕۆن، ئنجا ئەم (قلنا)یە، لێرەدا فەرمانێکی تەکوینیی بووە، نەك تەشریعیی، واتە: وامان بۆ دانابوون، بە پێی یاسا گەردوونییەکانی خۆمان، وەك بەزمانی حاڵ، پێمانگوتبن، بە شەوان و بە ڕۆژان بڕۆن، بە دڵنیایی، بۆچی شەوی پێشخستوە؟ ﴿لیالی وأیاما﴾ لەبەر ئەوەی ڕۆیشتنی شەوێ، خۆشترەو، گەرم نیە، ئنجا شەویش زیاتر پێویستیی بە هێمنیی و ئاساییش هەیە، ئنجا ئەگەر لە شەوێدا هێمنیی و ئاساییشیان بۆ ڕەخسابێ، بە ڕۆژی باشترو زیاتر.
کە دەفەرمووێ: ﴿ءامنین﴾ واتە: لە ڕۆژێ و شەوێشدا ئەمین و دڵنیا بوون، بێ ترس بوون و، ڕێگاوبان ئەمین بوون و، جەردەو دزو ڕێگری لێ نەبوون، ئەوەش نیعمەتێکی گەورەیە بۆ هەر وڵاتێك کە هێمنیی و ئاساییشی تێدا سەقامگیر بێ، واتە: بەشەو یان بە ڕۆژ، بڕۆن، یان بە شەوو ڕۆژ بڕۆن، چۆنی دەتانەوێ.
14- ﴿فقالوا ربنا بـعد بین أسفارنا﴾ بەڵام گوتیان: پەورەردگارمان! سەفەرەکانمان لێك وەدووربخە، وشەی ﴿بـعد﴾ خوێندراوەیشەتەوە: (بعد) کە واتاکانیان زۆر لە یەك نزیکن، واتە: سەفەرەکانمان لێك وە دووربخە، ئنجا ئەمە دوو ئەگەری هەن، ئەو قسەیە چۆن کراوە؟:
ٲ- یان بە زمانی حاڵ وایانگوتوە، یانی: وەك بە زمانی حاڵ گوتبێتیان: خوایە! با سەفەرەکانمان ماوەیان لێك دوور بێ و، ئاوەدانیی زۆر لەسەر ڕێگامان نەبن، بتوانین زوو زوو پشوو بدەین، بەڵکو با ئاودەانییەکان لێك دوور بن، دەشت و بیابان بێ، واتە: وەك وایانگوتبێ، وا دەهاتنە بەرچاو، لە ئەنجامی ئەو هەڵسوکەوت و ڕەفتارە بێنمەکیی و سپڵەییە، کە لەگەڵ چاکەکانی خوادا کردیان، بە تایبەتیی نعمەتەکانی هێمنیی و ئاساییش، وەك بە زمانی وتار گوتبێتیان: خوایە! با ماوەی هاتن و چوونمان لێك دووربێ، قۆناغەکان لێك دوور بن، وەك وايانگوتبێ، وابوون.
ب – واتایەکی دیکە: ئەگەر هەیە کە ئەمەیان بە زمانی گوتار گوتبێ: بەڵام (جوابا مواعظ ٲنبيائهم ٲو منذريهم) واتە: لە وەڵامی ئامۆژگاریی پێغەمبەرانیان (عليهم الصلاة والسلام) یان ئامۆژگاریی ترسێنەران و هۆشیارکەرەوانیان دا، گوتبیان: پەروەردگارمان! بۆ بەرپەرچدانەوەی قسەی ئەوان [پێغەمبەران (عليهم الصلاة والسلام) یان: وریاکەرەوەو ترسێنەران] باسەرفەرەکانمان لەیەك دووربن و، ئەو چاکەو نیعمەتەی خۆتمان لێ بستێنەوە.!
١٥- ﴿وظلموا أنفسهم﴾ ستەمیشیان لە خۆیان کرد، (و)ی سەر (وظلموا) ﴿واو الحالية، ٲي: قالوا ذلك وقد ظلموا ٲنفسهم بالشرك﴾ وایانگوت: لە حاڵێکدا کە ستەمیان لە خۆیان کرد بوو، بە هاوبەش بۆ خوا دانان.
یان بە سپڵەیی کردن لە بەرامبەر چاکەکانی خوادا، کە ئەوەیان زیاتر لەگەڵ سیاقەکەدا دەگونجێ.
١٦- ﴿فجعلنـهم أحادیث﴾ ئێمەش کردمانن بە قسە، واتە: (فصار وجودهم في الٲخبار والقصص)، بوونیان چووە نێو باس و قسەی گێڕدراوەو بەسەرهاتەکانەوە، واتە: تەنیا لە قسەو باس و خواس و بەسەرهاتەکان دا، بوونیان ماوەو، ئەگەرنا لەسەر ئەرزی واقیع بوونیان نەماوە، واتە: کردنمانن بە قسەی نێو کۆڕ و دیوەخانان، قسەی نێو حیکایەت وبەسەرهاتان، کە گەلی سابەء ئاوابوون و، ئاوا چوون!
١٧- ﴿ومزقنـهم كل ممزق﴾ بە هەموو شێوەیەکی پرژوبڵاوکردن و لێك پارچە پارچە کردن، لێکمان دابڕین و پەرتەوازەمان کرد، لە ئەنجامی ئەوەدا، کە ئەوان بە زمانی حاڵ، یان بە زمانی وتار، داوایان کرد بوو بەو شێوەیان لێ بێ، کە سەفەرەکانیان لێك دوور بن و، قۆناغەکانی سەفەریان لێك نيزيك نەبن.
١٨- ﴿إن فی ذ لك لـٔایـت لكل صبار شكور﴾ بە ڕاستیی لەوەدا، ﴿لە حاڵ و بەسەرهاتی سەبەئدا﴾ نیشانەی زۆر هەن، بۆ هەر زۆر خۆڕاگرێکی زۆر سوپاسگوزارو شوکرانە پژێر.
سێیەم: چوار هەڵوەستە لە بەرامبەر بەسەرهاتی گەلی سەبەء
١ـ بۆچی خوا سبحانە وتعالی فەرموویەتی ﴿إن فی ذ لك لأیـت لكل صبار شكور﴾
یەکەم: کە دەفەرمووێ: ﴿لأیـت﴾؟ لەوەدا نیشانەی زۆر هەن، لەبەر ئەوەی بێگومان لەو بەسەرهاتەدا زۆر نیشانە هەبوون:
ٲ- هۆزی یان گەلی سەبەء لەو شوێنە، خوا سبحانە وتعالی ئاوێکی باشی بۆ ڕەخساندوون، ئنجا ئەوان بەنداویان لە بەردەم ئاوەکەدا دروست کردوەو ئاوەکەیان کۆکردۆتەوەو، دەریاچەیەکی لێ دروستبووە، ئەوە بۆ خۆی نیشانەیەك بووە.
ب – دوایی فیکریان بەوە شکاوە، خوا ئیلهامی بۆ کردوون، یان بەو عەقڵەی کە خوا سبحانە وتعالی پێیداون، بیریان کردۆتەوەو تەگبیریان کردوە، چۆن بەهرەی لەو ئاوە وەربگرن؟ ڕەزو باخیان پێ بنیات ناوەو، ڕەزو باخەکانیشیان زۆر بەردارو پڕ بەرهەم بوون، ﴿كلوا من رزق ربكم وٱشكروا له﴾ ئنجا دیارە سەر زەمینەکەشیان بە پیت و پێز بووە، ﴿بلدة طیبة﴾
ج – خوا سبحانە وتعالی هێمنیی و ئاسایشێکی زۆری بۆ ڕەخساندوون، کە بتوانن بازرگانییش بکەن، هەر بەوەندە ڕانەوەستاون کشتوکاڵ بکەن و، ڕەزو باخیان هەبێ و، دانەوێڵەیان هەبێ و، ئاودێریی بکەن، بەڵکو بازرگانییشان کردوە،﴿وجعلنا بینهم وبین ٱلقرى ٱلتی بـركنا فیها قرى ظـهرة وقدرنا فیها ٱلسیر سیروا فیها لیالی وأیاما ءامنین﴾
د- هەروەها لە نێوخۆدا توکمەو بە هێزو پێز بوون و تەبا بوون، ئەوانە هەموویان نیشانەکانی خوا سبحانە وتعالی بوون و، نیعمەتی خوا بوون و، بەخشیونی بە گەلی سەبەء.
دووەم: کە دەفەرمووێ: نیشانە هەن بۆ هەر زۆر خۆڕگرێکی زۆر شوکرانە پژێر، چونکە کەسێك خۆڕاگر نەبێ، لە بەرامبەر ناڕەحەتییەکانداو، شوکرانە بژێرو سوپاسگوزار نەبێ، بەرامبەر بە نیعمەتەکانی خوا، لە چاکەو نیعمەتەکانی خوا بەهرەمەند نابێ و، وەك نیشانەکانی خوا تەماشای چاکەکانی خوا ناکات واتە: مرۆڤ دەبێ خۆی بڕازێنێتەوە بە هەردوو سیفەتەکانی: خۆڕگریی لە بەرامبەر ناڕەحەتییەکانداو، شوکرانە بژێریی لە بەرامبەر نیعمەتەکاندا، ئنجا لە چاکەو نیعمەتەکانی خوا، بەهرەمەند دەبێ و وەك نیشانەکانی خوا تەماشای دەکات.
٢ـ نیعمەتەکانی خوا بەبێ سوپاسگوزاریی، بۆ خوا بەردەوام نابن:
بەڵێ بەبێ سوپاسگوزاریی خوا لە سەرکردنیان، چاکەکانی خوا بەردەوام نابن، پەورەدگار دەفەرمووێ: ﴿وإذ تأذن ربكم لئن شكرتم لأزيدنكم ولئن كفرتم إن عذابي لشديد﴾ [إبراهيم ٧] یادیش بکەنەوە! کاتێك پەروەردگارتان ڕایگەیاند : ئەگەر سوپاسگوزاریی بکەن (لەسەر چاکەکانم) بەدڵنیاییەوە بۆتان زیاد دەکەم، بەڵام ئەگەر ناسوپاس و سپڵە بن ئەوە سزاو ئازارم (بۆ سپڵان) توندە.
دياره گەلی سەبەئیش کە خۆیان لێ گۆڕاوە، خواش لێی گۆڕیوون، پەروەردگار دەفەرمووێ: ﴿ذ لك بأن ٱلله لم یك مغیرا نعمة أنعمها على قوم حتى یغیروا ما بأنفسهم وأن ٱلله سمیع علیم﴾ [الأنفال ٥٣] ئەو (سزادان)یەش لە سۆنگەی ئەوەوەیە کە (یاسایەکی خوایە) خوا چاکەیەك کە لەگەڵ کۆمەڵێکیدا کردووە، لێیان (بە سزا و بەڵا) ناگۆڕێ، تاکو ئەوان حاڵەتی خۆیان (لە چاکییەوە بۆ خراپیی) نەگۆڕن، وە بێگومان خوا بیسەری زانایە.
٣ـ هێمنیی و ئاسایشی ڕێگا و بان نیعمەتێکی خوایە:
خوا سبحانە وتعالی دەفەرمووێ: ﴿سیروا فیها لیالی وأیاما ءامنین﴾ بە زمان حاڵ پێمان گوتن، بڕۆن بەو ڕێگایانەداو، بەو ئاوەدانییانەدا، شەوان و ڕۆژنێکی زۆر، بەدڵنیایی، بێگومان لە هەر شوێنێك هێمنیی و ئاساییش سەقامگیر بێ، کەسابەتیش دەبێ و، بازرگانییش دەبێ و، کشتوکاڵیش دەبێ و، ئاژەڵدارییش دەبێ و، پیشەسازییش دەبێ، هەموو ئەوانە بەرهەمی سەقامگیریی هێمنیی و ئاساییشن، بەڵام کە هێمنیی و ئاساییش نەبوو، ئەو جموجۆڵانە هیچان لەنێو وڵاتدا نابن، یان وەك پێویست نابن.
٤- تۆکمەی و تەبایی کۆمەڵگا، نیعمەتێکی گەورەو گرنگی خوایەو، بە پێچەوانەوە، پەرتەوازەیی و پڕژو بڵاوەیی و ناکۆکیی، بەڵایەکیی زۆر خراپ و بێڕەزای.
هەر کۆمەڵگایە‌ك لە نێو خۆیاندا ناکۆك و ناتەبا بوون، هەموو شتێکیان ل تێکدەچێ، تەبایی تۆکمەیی بناغەی هەموو شتێکی باشە، بۆیە خوا سبحانە وتعالی وەك سزادانی گەلی (سبٲ) دەفەرمووێ ﴿ ومزقنـهم كل ممزق ﴾
واتە: بە هەموو شێوەك لێکمان پچڕاندن، لە ئەنجامی ئەوەدا کە ئەوان بەرامبەر چەکەکانی خوادا سپڵەو ناسوپاس بوون.
کەواتە: تەبایی نیعمەتێکە دەبێتە بناغەی نیعمەتەکان، بەڵام بناغەی تەباییش بریتیە لە: دادپەروەریی و بناغەی دادپەروەرییش بریتیە لە: ئیمان، بەهۆی ئیمانەوە دادپەروەریی دەبێ، مرۆڤەکان ئەگەر هەموویان بەندەی خوا سبحانە وتعالی بن، هەموویان پێکەوە برا دەبن و پێکەوەش تەبا دەبن، دیارە بەندەی خوا بوون و تەبا بوون، ڕەگ و ڕیشەی دادپەروەرییە، ڕەگ وڕیشەی دادپەروەرییش ئەوەیە قۆرخکاریی نەبێ و، گەندەڵیی نەبێ و، خۆ سەپاندن نەبێ و، یەکدی بە کەمگرتن نەبێ و، ئەو دادپەروەرییە بناغەی تەباییە، تەباییش بناغەی ئاوەدانییە لە وڵات دا. بڕوانە تەفسیری: (التحرير والتنوير ج، ۲۲، ص (۱۷۰ ــ ۱۸۱) ی (محمد الطاهر بن عاشور)
-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*
نووسینی: م.سەرهەد خەلیفانی.
