بەشی پاک و خاوێنى (کتاب الطهارة)

ده‌روازه‌ی یه‌كه‌م : له‌ باره‌ی ئه‌حكامه‌كانی پاك وخاوێنی (الطهارة) وئاوه‌كانه‌وه‌.

ده‌روازه‌ی دوه‌م : له‌ باره‌ى قاپ وقاچاخه‌كانه‌وه‌ «الآنية».

ده‌روازه‌ی سێیه‌م : ده‌رباره‌ی ده‌ست به‌ ئاو گه‌یاندن وئادابه‌كانی [تارات گرتن]

ده‌روازه‌ی چواره‌م : له‌ باره‌ی سیواك وسوننه‌ته‌كانی فیتره‌ته‌وه‌

ده‌روازه‌ی پێنجه‌م : له‌ باره‌ی ده‌ست نوێژه‌وه‌

ده‌روازه‌ی شه‌شه‌م : له‌ باره‌ی مه‌سح كردن له‌ سه‌ر سۆل (الخف) ومێزه‌ر وكه‌ره‌سته‌ى گرتنه‌وه‌

ده‌روازه‌ی حه‌وته‌م : له‌ باره‌ی خۆ شۆردن (الغسل)ـه‌وه‌

ده‌روازه‌ى هه‌شته‌م : له‌ باره‌ى ته‌یه‌مموم (التيمم)

ده‌روازه‌ى نۆیه‌م : له‌ باره‌ى پیسیه‌كان وچۆنێتی پاك كردنه‌وه‌ی

ده‌روازه‌ی ده‌یه‌م : له‌ باره‌ی سوڕی مانگانه‌ وزه‌یستانیه‌وه‌ (الحيض والنفاس)

*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*

 دەروازەى یەکەم : لەبارەى ئەحکامەکانى پاک و خاوێنى (الطهارة) و ئاوەکانەوە. 

له‌ چه‌ندین مه‌سه‌له‌ «پرس» پێك هاتوه‌:

پرسی یه‌كه‌م: پێناسه‌ی پاك وخاوێنی وڕون كردنه‌وه‌ی گرنگیه‌كه‌ی، وبه‌شه‌كانی:

1. گرنگی پاك وخاوێنی وبه‌شه‌كانی:
پاك وخاوێنی كلیلی نوێژه‌، ویه‌كێكه‌ له‌ مه‌رجه‌ ته‌ئكید له‌ سه‌ر كراو (المؤکد)ـه‌كانی(1)، ومه‌رجیش، ئه‌بێ له‌ پێشی «مه‌رج بۆ گیراو» بێت(2).

پاك وخاوێنیش دوو به‌شه‌:

به‌شی یه‌كه‌م: پاك وخاوێنیه‌كی مه‌عنه‌ویه‌، كه‌ بریتیه‌ له‌ پاك وخاوێنی دڵ له‌ شیرك وسه‌رپێچیه‌كان وهه‌مو ئه‌و شتانه‌ی په‌رده‌ ئه‌هێنن به‌ سه‌ری دا، ئه‌م جۆره‌ش گرنگ تره‌ له‌ پاك وخاوێنی لاشه‌، وهه‌رگیز ناكرێت پاك وخاوێنی لاشه‌ به‌ دی بێت له‌گه‌ڵ بونی پیسی شیرك دا، وه‌ك په‌روه‌ردگار ئه‌فه‌رموێت :

[ إنما المشركون نجس] [التوبة:٢٨].  واته‌: «به‌ڕاستی هاوبه‌شدانه‌ران پیسن».

به‌شی دوه‌م: بریتیه‌ له‌ پاك وخاوێنی به‌ر جه‌سته‌یی، وا له‌م چه‌ند دێڕه‌ی خواره‌وه‌ش به‌ وردی ڕونی ده‌كه‌ینه‌وه‌.

2. پێناسه‌كه‌ی:

له‌ زمانه‌وانیدا: بریتیه‌ له‌ خاوێنی، وپاكبون له‌ پیسی.
له‌ زاراوه‌شدا: بریتیه‌ له‌ نه‌هێشتنی حه‌ده‌س (الحدث)، ولا بردنی پیسی (الخبث)(3).

مه‌به‌ستیش له‌ نه‌هێشتنی حه‌ده‌س: لابردنی ئه‌و وه‌صفه‌یه‌ كه‌ بوه‌ته‌ ڕێگر له‌ نوێژكردن، ئه‌مه‌ش به‌ به‌كارهێنانی ئاو له‌ هه‌مو لاشه‌دا ئه‌گه‌ر حه‌ده‌سه‌كه‌ گه‌وره‌ بو، ئه‌گه‌ر حه‌ده‌سه‌كه‌ش بچوك بو ته‌نها ئاو ده‌هێنی به‌ سه‌ر ئه‌ندامه‌كانی ده‌ست نوێژدا به‌ نیه‌ته‌وه‌، ئه‌گه‌ر ئاویش نه‌بو یان نه‌كرا به‌كار بهێنرێ، ئه‌وا جێ گره‌كه‌ى به‌ كار ئه‌هێنێت، كه‌ بریتیه‌ له‌ خۆڵ، به‌و شێوازه‌ی شه‌رع فه‌رمانی پێ كردوه‌، و-به‌ ویستی خوا- له‌ ده‌روازه‌ی ته‌یه‌مومدا باس ئه‌كرێت.

مه‌به‌ستیش له‌ لابردنی پیسی: واته‌: لابردنی پیسی له‌ سه‌ر لاشه‌ وجل وبه‌رگ وشوێن.

كه‌واته‌ پاك وخاوێنی به‌رجه‌سته‌ (الحسي)ی دو جۆر بو: پاك وخاوێنی «حه‌ده‌س» كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ جه‌سته‌وه‌، وپاك وخاوێنی «پیسی» كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ لاشه‌ وجل وبه‌رگ وشوێنه‌وه‌.

حه‌ده‌سیش دو جۆر بو: حه‌ده‌سی بچوك، كه‌ ده‌ست نوێژ پێویست ده‌كات، وحه‌ده‌سی گه‌وره‌، كه‌ غوسل پێویست ئه‌كات.
به‌ڵام پیسی ئه‌بێته‌ سێ جۆره‌وه‌: پیسیه‌ك پێویسته‌ بشۆردرێت، وپیسیه‌ك پێویسته‌ ئاو پرژێن بكرێت، وپیسیه‌ك پێویسته‌ بسڕدرێت.

پرسی دوه‌م: ئه‌و ئاوه‌ی پاك وخاوێنی پێ به‌دی دێت:
پاك كردنه‌وه‌ پێویستی به‌ شتێك هه‌یه‌ پێی پاك بكرێته‌وه‌، پیسی پێ لا ببرێ وحه‌ده‌سی پێ هه‌ڵ بگیرێت، ئه‌مه‌ش بریتیه‌ له‌ ئاو، وئه‌و ئاوه‌شی پاك وخاوێنی پێ به‌دی دێت ئاوی پاكه‌، ئه‌و ئاوه‌ی چۆن دروست كراوه‌ ئا به‌و شێوازه‌ مابێته‌وه‌، ئیتر له‌ ئاسمانه‌وه‌ دابه‌زیبێت: وه‌ك باران وبه‌فره‌ تواوه‌كان وته‌رزه‌، یا به‌ سه‌ر زه‌ویدا بڕوات، وه‌كو: ئاوی ڕوبار وكانیاو وبیر وده‌ریاكان. به‌ به‌ڵگه‌ى فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا :

[وينزل عليكم من السماء ماء ليطهركم به] [الأنفال:١١] «وله‌ هه‌وره‌كانه‌وه‌ ئاوێكتان بۆ داده‌بارێنێ تا ئێوه‌ی پێ پاك بكاته‌وه‌».

هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ: [ وأنزلنا من السماء ماء طهورا ]  [الفرقان:٤٨]، «وئێمه‌ له‌ هه‌وره‌كانه‌وه‌ ئاوێكی پاكمان بۆ دا باراندون».

هه‌روه‌ها له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێ: «اللهم اغسلني من خطاياي بالماء والثلج والبرد» «خوایه‌! بمشۆ له‌ تاوانه‌كانم به‌ ئاو وبه‌فر وته‌رزه‌»(4).

هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ باره‌ی ئاوی ده‌ریاوه‌ ئه‌فه‌رموێ: «هو الطهور ماؤه الحل ميتته» «ئاوه‌كه‌ی پاكه‌، ومرداره‌وه‌بوه‌كه‌شی پاكه‌»(5). ئه‌م ئاوه‌ش خۆی پاكه‌ وپاك كه‌ره‌وه‌ی شتی تریشه‌.

پاك بونه‌وه‌ش له‌ حه‌ده‌س هه‌رگیز به‌ شله‌كانی تری جگه‌ له‌ ئاو به‌ دی نایه‌ت، وه‌ك: سركه‌ وبه‌نزین وشه‌ربه‌ت ولیمۆ وهاوشێوه‌كانیان، له‌ به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ی په‌روه‌ردگار:

[فلم تجدوا ماء فتيمموا صعيدا طيبا‏] [المائدة:٦]. واته‌: «ئه‌گه‌ر ئاوتان ده‌ست نه‌كه‌وت، ئه‌وا به‌ خۆڵێكی پاك ته‌یه‌موم بكه‌ن». جا ئه‌گه‌ر پاك وخاوێنی به‌ شله‌یه‌كی تری جگه‌ له‌ ئاو به‌دی بهاتبا، ئه‌گه‌ر ئاوی ده‌ست نه‌كه‌وتبایه‌ ڕێنمایی بۆ لا ده‌كرا، نه‌ك بۆ لای خۆڵ.

به‌ڵام سه‌باره‌ت به‌ لا بردنی پیسی، ئه‌وا هه‌ر شله‌یه‌ك به‌س لایبدات، پێی به‌ دی دێت وه‌ك ئه‌و شله‌ تازانه‌ی له‌م سه‌رده‌مه‌ دروست كراون.

پرسی سێیه‌م: ئاو ئه‌گه‌ر پیسی تێكه‌ڵ بو:
ئاو -كه‌م بێت یا زۆر- ئه‌گه‌ر پیسیه‌كی تێكه‌ڵ بو، ویه‌كێك له‌ سێ سیفه‌ته‌كه‌ى گۆڕی -بۆنی، یا تامی، یا ڕه‌نگی- ئه‌وا به‌ كۆ ده‌نگی پیسه‌ ونابێ به‌كار بهێنرێت، نه‌ حه‌ده‌س ونه‌ پیسی لا نادات.
به‌ڵام ئه‌گه‌ر پیسیه‌كی تێكه‌ڵ بو یه‌كێك له‌م سێ سیفه‌ته‌ى نه‌گۆڕی:
– جا ئه‌گه‌ر زۆر بو، ئه‌وا پیس نابێ وپاك وخاوێنی پێ به‌ دی دێت.
– ئه‌گه‌ریش كه‌م بو ئه‌وا پیس ئه‌بێ وپاك وخاوێنی پێ به‌ دی نایه‌ت.

پێناسه‌ی ئاوی زۆریش ئه‌وه‌یه‌: بگاته‌ دو قولله‌ (قلة)(6) یا زیاتر، كه‌میش ئه‌وه‌یه‌ له‌مه‌ كه‌م تر بێت. به‌ڵگه‌ش له‌ سه‌ری: فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو سه‌عیدی خودریه‌ ـ رضي الله عنه ـ ، كه‌ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رمێ:

«إن الماء طهور لا ينجسه شيء» «ئاو پاكه‌، هیچ پیسی ناكات»(7).

وفه‌رموده‌كه‌ی ئیبن عومه‌ره‌ (رضى الله عنه) كه‌ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رمێ: «إذا بلغ الماء قلتين لم يحمل الخبث» «ئه‌گه‌ر ئاو بگاته‌ دو قولله‌ ئه‌وا پیسی هه‌ڵ ناگرێت»(8).

پرسی چواره‌م: ئه‌گه‌ر ئاو شتێكی پاكی تێكه‌ڵ بو:
ئه‌گه‌ر ئاو مادده‌یه‌كی پاكی تێكه‌ڵ بو، وه‌كو گه‌ڵای دار یا سابون یا ئوشنان(9) یا نه‌بك وماده‌ پاكه‌كانی تر، وئه‌م مادده‌یه‌ى تێكه‌ڵی بوه‌ زاڵ تر نه‌بێت، ئه‌وا وته‌ی ڕاست ئه‌وه‌یه‌ پاكه‌ وده‌توانێت خۆی پێ پاك بكاته‌وه‌ له‌ حه‌ده‌س وپیسی، چونكه‌ خوای به‌رز ده‌فه‌رموێ:

[ وإن كنتم مرضى أو على سفر أو جاء أحد منكم من الغائط أو لامستم النساء فلم تجدوا ماء فتيمموا صعيدا طيبا فامسحوا بوجوهكم وأيديكم] [النساء:٤٣]

«ئه‌گه‌ر نه‌خۆش بون یا له‌ سه‌فه‌ر بون یا كه‌سێكتان له‌ سه‌ر ئاوه‌وه‌ هات، یا له‌گه‌ڵ خێزانتان دا جوت بون، وئاوتان ده‌ست نه‌كه‌وت، ئه‌وه‌ ته‌یه‌موم بكه‌ن به‌ خۆڵێكی پاك وده‌ست بسڕن به‌ ده‌م وچاو وده‌سته‌كانتاندا». جا وشه‌ى «ئاو» له‌ ئایه‌ته‌كه‌دا نه‌ناسراو (نكرة)یه‌ له‌ چوارچێوه‌ی نه‌رێ دا هاتوه‌(10 )، بۆیه‌ هه‌مو ئاوێك ده‌گرێته‌وه‌، وجیاوازیش نیه‌ له‌ نێوان ئاوی په‌تی وتێكه‌ڵاو.

هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌و ئافره‌تانه‌ى فه‌رموه‌ كه‌ خه‌ریكی شۆردنه‌وه‌ى كچه‌كه‌ى بون: «اغسلنها ثلاثا ، أو خمسا ، أو أكثر من ذلك ، إن رأيتن ذلك ، بماء سدر ، واجعلن في الآخرة كافورا ، أو شيئا من كافور» «بیشۆرنه‌وه‌ سێ جار یا پێنج جار یا زیاتر له‌وه‌ ئه‌گه‌ر بینیتان پێویست ئه‌كات، به‌ ئاو ونه‌بك، له‌ كۆتایشدا به‌ كافور، یا هه‌ندێ كافوری تێكه‌ڵ بكه‌ن»( 11).

پرسی پێنجه‌م: حوكمی ئاوی به‌ كار هێنراو له‌ پاك وخاوێنی دا:
ئاوی به‌ كار هێنراو له‌ پاك وخاوێنی دا، بۆ نمونه‌: وه‌ك ئه‌و ئاوه‌ی له‌ ئه‌ندامه‌كانی ده‌ست نوێژ گر یا غوسڵ كه‌ر جیا بوه‌ته‌وه‌- ئاوێكی پاكه‌ وپاك كه‌ره‌وه‌یه‌ له‌ سه‌ر ڕای دروست، وحه‌ده‌س وپیسی لا ده‌بات، مادام هیچ كام له‌ سێ سیفه‌ته‌كه‌ی نه‌گۆڕاوه‌: كه‌ بۆن وتام وڕه‌نگه‌. وبه‌ڵگه‌ی پاكێتیشی ئه‌وه‌یه‌:

«په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌گه‌ر ده‌ست نوێژی بگرتبایه‌ وه‌خت بو له‌ سه‌ر ئاوه‌كه‌ی بكه‌نه‌ شه‌ڕ»( 12). هه‌روه‌ها ئه‌و كاته‌ی جابر نه‌خۆش بو، په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ ئاوی ده‌ست نوێژه‌كه‌ی خۆی كرد به‌ سه‌ر جابر دا( 13). خۆ ئه‌گه‌ر پیس بوایه‌ دروست نه‌بو كاری وا بكات.
هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ وهاوه‌ڵ وخێزانه‌كانیشی له‌ په‌رداخ وجام (القدح) وده‌وری وقاپله‌مه‌ (التور) ده‌ست نوێژیان گرتوه‌، وله‌ مه‌نجه‌ڵ وته‌شت (الجفان) دا غوسڵیان كردوه‌، شتی ئاوهاش به‌ كار هێنه‌ره‌كه‌ى له‌ پرش كه‌وتنه‌ ناو ئاوه‌كه‌ سه‌لامه‌ت نابێت.

هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ ئه‌بو هوره‌یره‌ی فه‌رمو(14 ) -ئه‌و كاته‌ی له‌ش گران بو-: «إن المؤمن لا ينجس» «ئیماندار پیس نابێت».

ده‌ كه‌وابو ئاو به‌ به‌ركه‌وتنی لاشه‌ -به‌ركه‌وتنێكی په‌تی- پاكێتی خۆی له‌ ده‌ست نادات.

سه‌باره‌ت به‌ پاشماوه‌ی ئاو؛ دروسته‌ ئافره‌ت به‌ ئاوی پاش ماوه‌ى پیاو خۆی پاك بكاته‌وه‌، وپیاویش بۆی دروسته‌ به‌ ئاوی پاش ماوه‌ى ئافره‌ت خۆی پاك بكاته‌وه‌، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ پاش ماوه‌ى مه‌یمونه‌ غوسلی كرد(15 ).

پرسی شه‌شه‌م: شوێن ده‌مه‌ی ئاده‌میزاد ومه‌ڕ ومانگا وشتر:
شوێن ده‌مه‌ «السؤر»: بریتیه‌ له‌وه‌ی دوای لێ خواردن له‌ قاپدا ده‌مێنێته‌وه‌، جا ئاده‌میزاد پاكه‌، شوێن ده‌میشی پاكه‌، موسڵمان بێت یا نا، له‌ش گران بێت یا ئافره‌ت بێت له‌ سوڕی مانگانه‌دا، له‌ په‌یامبه‌ریشه‌وه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ چه‌سپاوه‌ فه‌رمویه‌تی [وه‌ك باس كرا]: «ئیماندار پیس نابێت».

وله‌ عائیشه‌وه‌ رضي الله عنها هاتوه‌(16 ): له‌ سوڕی مانگانه‌ش بوه‌ له‌ په‌رداخ دا خواردنه‌وه‌ى خواردۆته‌وه‌، په‌یامبه‌ری خواش ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌و شوێنه‌ى په‌رداخه‌كه‌وه‌ خواردویه‌تیه‌وه‌ كه‌ عائیشه‌ لێی خواردۆته‌وه‌.
وزانایان كۆكن له‌ سه‌ر پاكێتی شوێن ده‌می ئه‌و ئاژه‌ڵانه‌ی گۆشتیان ئه‌خورێت له‌ مه‌ڕ ومانگا وشتر وجگه‌ له‌مانه‌ش.
به‌ڵام ئه‌وانه‌ى گۆشتیان ناخورێت وه‌ك: دڕنده‌كان وگوێدرێژه‌كان وجگه‌ له‌مانه‌، شوێن ده‌میان پاكه‌ وكاریگه‌ری ناكاته‌ سه‌ر ئاوه‌كه‌، هه‌روه‌ها شوێن ده‌می پشیله‌، چونكه‌ كاتێك پشیله‌یه‌ك له‌ ده‌فرێكی خوارده‌وه‌، په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: «إنها ليست بنجس إنها من الطوافين عليكم والطوافات» «پیس نیه‌، چونكه‌ پشیله‌ له‌و ئاژه‌ڵانه‌یه‌ زۆر له‌ ده‌ور ده‌ست تانن ودێن وده‌ڕۆن»( 17).

هه‌روه‌ها له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی زۆر جار قورسه‌ خۆ پارێزی لێ بكرێت، جا ئه‌گه‌ر بڵێین شوێن ده‌میان پیسه‌ وپێویسته‌ قاپه‌كه‌ بشۆردرێت، ئه‌وا ناڕه‌حه‌تی تێدایه‌، ناڕه‌حه‌تیش له‌ سه‌ر ئه‌م ئومه‌ته‌ هه‌ڵ گیراوه‌.

شوێن ده‌می سه‌گیش: پیسه‌، هه‌روه‌ها به‌رازیش.
سه‌گ: له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی له‌ ئه‌بو هوره‌یره‌وه‌ ـ رضي الله عنه ـ هاتوه‌، په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی: «طهور إناء أحدكم إذا ولغ(18) فيه الكلب أن يغسله سبع مرات، أولاهن بالتراب» «پاكبونه‌وه‌ی قاپی هه‌ركه‌سێكتان ئه‌گه‌ر سه‌گ زمانی تێخست، ئه‌وه‌یه‌: حه‌وت جار بیشوات یه‌كه‌میشیان به‌ خۆڵ بێت»( 19).

سه‌باره‌ت به‌ به‌رازیش: چونكه‌ پیس وچه‌په‌ڵ وقیزه‌ونه‌، وه‌ك په‌روه‌ردگار ده‌فه‌رموێ: [ أو لحم خنزير فإنه رجس]  [الأنعام:١٤٥] «وله‌وه‌ى حه‌راممان كردوه‌، گۆشتی به‌رازه‌، چونكه‌ پیسه‌».
==============
(1) واته‌: جه‌ختی زۆری له‌ سه‌ر كراوه‌ته‌وه‌، سوننه‌تی موئه‌ككه‌ده‌یش هه‌مان واتای هه‌یه‌، ئه‌و سوننه‌ته‌یه‌ په‌یامبه‌ر صلى الله عليه وسلم ئه‌نجامی دابێت وبه‌رده‌وام بو بێت له‌ سه‌ری. «وه‌رگێڕ»
(2) ئه‌وه‌ش جیاوازی نێوان مه‌رج وڕوكنه‌؛ ڕوكن له‌ ناوه‌وه‌ی دایه‌؛ وه‌ك: سوژده‌ له‌ نوێژدا، به‌ڵام مه‌رج له‌ ده‌ره‌وه‌یه‌؛ وه‌ك: ده‌ست نوێژ بۆ نوێژ. دوایش دێت «وه‌رگێڕ»
(3) حه‌ده‌س: بریتیه‌ له‌ وه‌صفێكی لاشه‌، ڕێ گره‌ له‌ نوێژ وهاو شێوه‌كانی له‌و شتانه‌ی كه‌ ده‌ست نوێژی بۆ به‌ مه‌رج گیراوه‌. ئه‌شبێته‌ دوو جۆره‌وه‌:
حه‌ده‌سی بچوك، كه‌ له‌ ئه‌ندامه‌كانی ده‌ست نوێژدا هه‌یه‌، وه‌ك ئه‌و شتانه‌ى له‌ هه‌ر دو ڕێگاكه‌وه‌ دێته‌ ده‌ره‌وه‌ له‌ میز وپیسی [وبا]، وئه‌م حه‌ده‌سه‌ش به‌ ده‌ست نوێژ نامێنێت.
و حه‌ده‌سی گه‌وره‌، كه‌ له‌ هه‌مو لاشه‌دا وه‌ستاوه‌، وه‌ك: له‌ش گرانی، ئه‌مه‌ش به‌ خۆ شۆردن (الغسل) لا ده‌چێت، كه‌وابو؛ پاك كردنه‌وه‌ی حه‌ده‌سی گه‌وره‌: به‌ غوسله‌، وبچوكیش: به‌ ده‌ست نوێژه‌، وبه‌ جێگره‌وه‌ی ئه‌م دوانه‌یه‌ له‌ كاتی نه‌كرانیاندا كه‌ ئه‌ویش: ته‌یه‌ممومه‌. بڕوانه‌: «شرح الممتع» (1/19)، «الفقه الإسلامي وأدلته» (1/238). و«الخبث»یش واته‌: پیشی. دواجار زیاتر ڕونی ده‌كه‌ینه‌وه‌.
(4) أخرجه البخاري (744)، ومسلم (598).
(5) أخرجه أبو داود (83)، والترمذي (69)، والنسائي (59)، وابن ماجه (3246)، قال الترمذي: «حديث حسن صحيح». وصححه الألباني «صحيح سنن النسائي» 58».
(6) «القلة» بریتیه‌ له‌ گۆزه‌ی گه‌وره‌، به‌ «قُلل» و«قلال» كۆ ده‌كرێته‌وه‌. ده‌كاته‌ نزیكه‌ى 93.075 مه‌ن كه‌ به‌رامبه‌ری 160.5 لیتری ئاوه‌، ودو قولله‌ ده‌كاته‌ نزیكه‌ى پێنج مه‌شكه‌.
(7) أخرجه أحمد (3/15)، وأبو داود (61)، والنسائي (277)، والترمذي (66) وقال: «حديث حسن». وصححه الألباني في «الإرواء» (1/45).
(8) أخرجه أحمد (2/27)، وأبو داود (63)، والترمذي (67)، والنسائي (52)، وابن ماجه (517) ولفظه: «إذا كان الماء قلتين لم ينجسه شيء»، وصححه الألباني في «الإرواء» (1/45).
(9) «الأُشنان» بریتیه‌ له‌ ترشه‌یه‌ك ده‌ستی پێ ئه‌شۆردرێت، به‌ عه‌ره‌بیش پێی ئه‌وترێ: حورد. وبه‌ كه‌سره‌ی ئه‌لیفه‌كه‌ -«أِشنان»-یش ده‌خوێنرێته‌وه‌.
(10) مه‌به‌ستی ئه‌و بنچینه‌ی ئوصوڵی فیقهه‌ كه‌ ئه‌ڵێ: «النكرة في سياق النفي». «وه‌رگێڕ»
(11) متفق عليه: أخرجه البخاري (1253، 1258، 1259، وغيرها)، ومسلم (939).
(12) أخرجه البخاري (189).
(13) أخرجه البخاري (5651)، ومسلم (1616).
(14) أخرجه مسلم (371).
(15) أخرجه مسلم في صحيحه (323).
(16) أخرجه مسلم (300).
(17) أخرجه أحمد (5/296) وأبو داود (75)، والترمذي (92) وقال: «حديث حسن صحيح»، وصححه الألباني «الإرواء» (23).
(18) «ولغ»: به‌ زمانی لێی خوارد.
(19) أخرجه البخاري (172)، ومسلم (279) – 91، واللفظ لمسلم.

*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-

 دەروازەى دووەم : لەبارەى قاپ و قاچاخەکانەوە (الأنیة). 

 (الأنیة) : ئه‌و قاپ وقاچاخانه‌یه‌ كه‌ ئاو وشته‌كانی تری تێدا ده‌پارێزرێت، ئیتر له‌ ئاسن بێت یا نا، وه‌كو بنه‌ماش حه‌ڵاڵه‌، له‌ به‌ر فه‌رمایشتی په‌روه‌ردگار:  [هو الذي خلق لكم ما في الأرض جميعا] [البقرة:٢٩] «ئه‌و په‌روه‌ردگاره‌یه‌ كه‌ هه‌رچی له‌ زه‌ویدایه‌ بۆ ئێوه‌ دروستی كردوه‌».

ئه‌م ده‌روازه‌یه‌ش له‌ چه‌ند پرسێك پێك هاتوه‌:
پرسی یه‌كه‌م: به‌ كار هێنانی قاپ وقاچاخی زێڕ وزیو وهی تریش له‌ پاك وخاوێنی دا(1 ):
به‌ كار هێنانی سه‌رجه‌م قاپ وقاچاخه‌كان له‌ خواردن وخواردنه‌وه‌دا دروسته‌، ئه‌گه‌ر پاك وحه‌ڵاڵ بێت، چونكه‌ له‌ سه‌ر بنه‌ما خۆیان كه‌ حه‌ڵاڵێتیه‌ ماونه‌ته‌وه‌، جگه‌ له‌ قاپ وقاچاخی ئاڵتون وزیو نه‌بێ، خواردن وخواردنه‌وه‌ تێیدا حه‌رامه‌، چونكه‌ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ده‌فه‌رموێ:

«تشربوا في آنية الذهب والفضة ولا تأكلوا في صحافها فإنها لهم في الدنيا ولنا في الآخرة»

«له‌ قاپ وقاچاخی زێڕ وزیودا مه‌خۆنه‌وه‌، له‌ ده‌فره‌كانیشیاندا مه‌خۆن، چونكه‌ له‌ دونیادا بۆ ئه‌وانه‌، وله‌ دوا ڕۆژیشدا بۆ ئێوه‌»(2 ).
هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رمێ(3):

« الذي يشرب بآنية الذهب والفضة إنما يجرجر في بطنه نار جهنم» «ئه‌وه‌ی كه‌ له‌ ده‌فری زیو ده‌خواته‌وه‌، ئاگری دۆزه‌خ له‌ ناو سكیدا قوڵپه‌ قوڵپی دێت». ئه‌مانه‌ش ده‌قن(4 ) له‌ سه‌ر حه‌رامێتی خواردن وخواردنه‌وه‌ تێیاندا، وڕێگری كردنه‌كه‌ش گشتیه‌؛ قاپێكی زێڕ وزیوی په‌تی یا ڕوپۆش كراو به‌ زێڕ وزیو یا ئه‌وه‌ی هه‌ندێك ئاڵتون وزیوی تێدا بێت، هه‌موی ده‌گرێته‌وه‌.

پرسی دوه‌م: حوكمی به‌كار هێنانی ده‌فری چاك كراو به‌ ئاڵتون وزیو:
ئه‌گه‌ر هاتو له‌حیمه‌كه‌ (الضبة)(5) له‌ ئاڵتون بو، حه‌رامه‌ ده‌فره‌كه‌ به‌كار بهێنریت به‌ هه‌ر شێوه‌یه‌ك بێت (مطلقا)، چونكه‌ ئه‌ڕواته‌ ژێر گشتیه‌تی ده‌قه‌كانه‌وه‌، به‌ڵام ئه‌گه‌ر له‌ زیو بو وكه‌م بو، دروسته‌ ده‌فره‌كه‌ به‌ كار بهێنرێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌نه‌س ـ رضي الله عنه ـ :

«أن قدح النبي -صلى الله عليه وسلم- انكسر، فاتخذ مكان الشعب سلسلة من فضة»، «په‌رداخه‌كه‌ی په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ شكا، له‌ شوێنی شكانه‌كه‌ زیوی به‌كار هێنا»(6).

پرسی سێیه‌م: قاپ وقاچاخی بێ باوه‌ڕان:
بنه‌ما له‌ قاپ وقاچاخی بێ باوه‌ڕان دا حه‌ڵاڵیه‌تیه‌، مه‌گه‌ر بزانرێت پییسه‌، ئه‌و كاته‌ دروست نیه‌ به‌ كار بهێنرێت مه‌گه‌ر دوای شۆردنی، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو سه‌عله‌به‌ی خوشه‌نی ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: وتم ئه‌ی په‌یامبه‌ری خوا! ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئێمه‌ له‌ ناوچه‌یه‌كین خاوه‌ن كتێبه‌كانی تێدایه‌، ئایا له‌ قاپ وقاچاخیان بخۆینه‌وه‌؟ فه‌رموی:

«لا تأكلوا فيها، وإن لم تجدوا؛ فاغسلوها، ثم كلوا فيها» «تێیدا مه‌خۆنه‌وه‌ مه‌گه‌ر هیچتان ده‌ست نه‌كه‌وێت، ئه‌و كاته‌ بیشۆن پاشان شتی تێدا بخۆن»(7).
به‌ڵام ئه‌گه‌ر نه‌زانرا پیسه‌، ئه‌وه‌ دروسته‌ به‌كار بهێنرێت، چونكه‌ چه‌سپاوه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وهاوه‌ڵه‌كانی ئاویان له‌ كونه‌ی ئافره‌تێكی موشریك بردوه‌ بۆ ده‌ست نوێژ(8)، هه‌روه‌ها خوا سبحانه‌ خوارده‌مه‌نی خاوه‌ن كتێبه‌كانی بۆ حه‌ڵاڵ كردوین، كه‌ له‌ ده‌فره‌كانی خۆیاندا پێشكه‌شی ئێمه‌ی ئه‌كه‌ن، وه‌ك چۆن منداڵه‌ یه‌هودیه‌كه‌ بانگ هێشتی په‌یامبه‌ری خوای ـ صلى الله عليه وسلم ـ كرد بۆ نانی جۆ وچه‌وری وزه‌یت (إهالة)ێك كه‌ بۆنی گۆڕابو (سنخة)، ئه‌ویش لێی خوارد(9).

پرسی چواره‌م: حوكمی پێسته‌ی مرداره‌وه‌بو:
پێسته‌ی مرداره‌وه‌بو ئه‌گه‌ر خۆشه‌ وده‌باغ كرا پاك ئه‌بێته‌وه‌ ودروسته‌ به‌كار بهێنرێت، له‌ به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ :

«إيما إهاب دبغ فقد طهر» «هه‌ر پێسته‌یه‌ك خۆشه‌ بكرێ ئه‌وه‌ بێگومان پاك بوه‌ته‌وه‌»(10 ).

هه‌روه‌ها ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌لای شه‌كێكی مرداره‌وه‌ بو دا تێ په‌ڕ بو، فه‌رموی(11 ):

«ألا أخذوا إهابها فدبغوه فانتفعوا به» «ئه‌ی بۆ پێسته‌كه‌یان نه‌برد خۆشه‌ی بكه‌ن وكه‌ڵكی لێ وه‌ر بگرن!؟»، وتیان: ئه‌وه‌ مرداره‌وه‌ بوه‌! فه‌رموی: «فإنما حرم أكلها» «ته‌نها خواردنی حه‌رام كراوه‌».

ئه‌مه‌ ئه‌گه‌ر هاتو ئاژه‌ڵه‌كه‌ به‌ سه‌ر بڕین حه‌ڵاڵ ده‌بو، ئه‌گه‌رنا نه‌خێر، [جا ئه‌بێت: ئاژه‌ڵه‌كه‌ گۆشتی بخورێت، ئه‌گه‌رنا پاكه‌وه‌ نابێت].
خوری( 12) (مو)ه‌كه‌شی پاكه‌، یانی: خوری مرداره‌وه‌ بوی گۆشت حه‌ڵاڵ كه‌ زیندو بێت، به‌ڵام گۆشت وئێسك وده‌ماره‌كانی پیسه‌ وخواردنیشی حه‌رامه‌، له‌ به‌ر ئایه‌تی: [ إلا أن يكون ميتة أو دما مسفوحا أو لحم خنزير فإنه رجس] [الأنعام:١٤٥]. واته‌: «خواردنه‌كان حه‌ڵاڵن بۆم مه‌گه‌ر مرداره‌وه‌ بو یا خوێنی ڕژێنراو یا گۆشتی به‌راز، چونكه‌ پیسه‌».
خۆشه‌كردنیش به‌ خاوێن كردنه‌وه‌ی پیسی قه‌د پێسته‌كه‌ به‌دی دێت، له‌ ڕێگه‌ی هه‌ندێك ماده‌وه‌ تێكه‌ڵی ئاو ده‌كرێ وه‌ك خوێ وهتد، یا به‌ ڕوه‌كێكی ناسراو به‌و بواره‌ وه‌كو هه‌ورس «العرعر»( 13) و«القرظ»( 14) وهاوشێوه‌كانیان.
ئه‌و ئاژه‌ڵانه‌شی كه‌ سه‌ر بڕینی شه‌رعیان به‌ سه‌ردا نایه‌ت، پێسته‌كه‌ی پاك نابێته‌وه‌، كه‌واته‌: پێسته‌ی پشیله‌ وله‌و بچوكتریش به‌ خۆشه‌كردنی پاك نابێته‌وه‌، با به‌ زیندویی پاكیش بێت.

 بەپوختى : هه‌ر ئاژه‌ڵێك مرداره‌وه‌ بێت وگۆشتی حه‌ڵاڵ بێت، ئه‌وه‌ پێسته‌كه‌ی به‌ خۆشه‌كردن پاك ده‌بێته‌وه‌، به‌ڵام هه‌ر ئاژه‌ڵێك مرداره‌وه‌ بێت وگۆشتی نه‌خورێت، پێسته‌كه‌ی به‌ خۆشه‌ كردنیش پاك نابێته‌وه‌.
==============
(1) واته‌: بۆ نمونه‌: ده‌توانێت ده‌ست نوێژی تێدا بگرێت. ئه‌مه‌ مه‌به‌سته‌. «وه‌رگێڕ»
(2) أخرجه البخاري (5426)، ومسلم (2067).
(3) أخرجه البخاري (5634)، ومسلم (2065).
(4) ده‌ق «النص» له‌ لایان ئه‌وه‌یه‌: واتاكه‌ى ڕون ودیاره‌ وواتای تر هه‌ڵ ناگرێت. «وه‌رگێڕ»
(5) «المضبب»: بریتیه‌ له‌ چاك كردنه‌وه‌ى ده‌فری شكاو به‌ ئاسن وهتد… [واته‌: له‌حیم كردن].
(6) أخرجه البخاري (3109).
(7) أخرجه البخاري (5478)، ومسلم (1930) [هذا لفظه].
(8) أخرجه البخاري (344) ومسلم (682).
(9) أخرجه أحمد (3/210). وصححه الألباني «الإرواء» (1/71)، والإهالة: چه‌وری وزه‌یته‌. والسنخة: بۆنی گۆڕاوه‌.
(10) أخرجه الترمذي (1650)،ومسلم (366) بلفظ: «إذا دبغ الإهاب فقد طهر» من حديث ابن عباس.
(11) أخرجه مسلم (363)، وابن ماجه (3610).
(12) زۆرێك ده‌نوسن: «خوری»، به‌ڵام له‌وانه‌یه‌ به‌و شێوازه‌ی نوسراوه‌ ورد (دقیق) تر بێت، وه‌ك كۆمه‌ڵێك له‌ نوسه‌ران وشاره‌زایانی زمانی كوردی ئه‌م شێوازه‌یان به‌ كار هێناوه‌. «وه‌رگێڕ»
(13) دره‌ختی عه‌ڕعه‌ڕ، له‌ سنۆبه‌ر ده‌چێت. «وه‌رگێڕ»
(14) [گه‌ڵای دار «سه‌لم»ه‌، وه‌ك دار گوێز وایه‌، بۆ خۆشه‌ وده‌باغ كردن به‌ كار دێت. وتراویشه‌ گه‌ڵای دار نه‌بكه‌].

*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-

 دەروازەى سێیەم : ده‌رباره‌ی ده‌ست به‌ ئاو گه‌یاندن وئادابه‌كانی [تارات گرتن]. 

چه‌ند پرسێكی له‌ خۆ گرتوه‌:

پرسی یه‌كه‌م: «الاستنجاء» و«الاستجمار» وشوێن گرتنه‌وه‌یان بۆ یه‌كتر:

«الاستنجاء» به‌ ئاو لابردنی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ له‌ هه‌ردو ده‌ره‌چه‌كه‌وه‌ دێته‌ ده‌ره‌وه‌. «الاستجمار»یش:

بریتیه‌ له‌وه‌ى بیسڕیت به‌ شتێكی پاكی حه‌ڵاڵی پاك كه‌ره‌وه‌ (لابه‌ر)، وه‌ك: به‌رد وهاو شێوه‌كانی، وهه‌ر یه‌كه‌یان جێگه‌ی ئه‌وی تریان ده‌گرنه‌وه‌، چونكه‌ ئه‌مه‌ له‌ په‌یامبه‌ری خواوه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ چه‌سپاوه‌، ئه‌وه‌تا ئه‌نه‌س ئه‌ڵێ: «په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌ڕۆشته‌ عه‌ده‌ب خانه‌، من ومنداڵێكی هاو ته‌مه‌نی خۆم كونه‌یه‌كی بچوكی ئاو له‌گه‌ڵ ڕمێكی بچوك (العَنَزة)یه‌كمان هه‌ڵ ده‌گرت، ئه‌ویش خۆی به‌ ئاوه‌كه‌ پاك ده‌كرده‌وه‌»(1).

هه‌روه‌ها له‌ عائیشه‌وه‌ رضي الله عنها ئه‌ڵێ: په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: « إذا ذهب أحدكم إلى الغائط، فليذهب معه بثلاثة أحجار يستطيب بهن، فإنهن تجزئ عنه» «كه‌سێكتان چو بۆ ئاوده‌س، با به‌ سێ به‌رد خۆی پاكه‌وه‌ بكاته‌وه‌، ئه‌وه‌ به‌سیه‌تی»(2).

به‌ڵام كۆ كردنه‌وه‌ی هه‌ر دو كیشیان باشتره‌.

«الاستجمار»یش به‌ به‌رد وهاو شێوه‌كانی له‌ شته‌ پاكه‌ لابه‌ره‌ حه‌ڵاڵه‌كان به‌ دی دێت، وه‌كو كلینیسك ودار وهاو شێوه‌كانیان، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ به‌رد خۆی پاك كردۆته‌وه‌، كه‌واته‌ هه‌ر شتێك هاو شێوه‌ى بێت له‌ لابردن وپاك كردنه‌وه‌ ده‌خرێته‌ پاڵی، وخۆ پاكردنه‌وه‌ش به‌ كه‌م تر له‌ سێ سڕین به‌ دی نایه‌ت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی سه‌لمان ـ رضي الله عنه ـ ئه‌فه‌رموێ:

«نهانا صلى الله عليه وسلم أن نستقبل القبلة بغائط أو بول وأن لا نستنجي باليمين وأن لا يستنجي أحدنا بأقل من ثلاثة أحجار أو نستنجي برجيع أو عظم»

«په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ نه‌هی لێ كردوین به‌ ده‌ستی ڕاست تارات بگرین، یا كه‌متر له‌ سێ به‌رد به‌كار بهێنین، هه‌روه‌ها به‌ پیسایی ئاژه‌ڵ (رجيع)(3)

یا ئێسك خۆمان پاك بكه‌ینه‌وه‌»(4).

پرسی دووه‌م: ڕو كردن وپشت كردنه‌ قیبله‌ له‌ كاتی ده‌ست به‌ ئاو گه‌یاندن دا:
دروست نیه‌ له‌ بیابانێك دا هیچ له‌ به‌رده‌م نه‌بو، له‌ كاتی ده‌ست به‌ ئاو گه‌یاندن دا، ڕو یا پشت بكرێته‌ قیبله‌، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو ئه‌یوبی ئه‌نصاری ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی: «إذا أتيتم الغائط فلا تستقبلوا القبلة ولا تستدبروها ولكن شرقوا أو غربوا» «ئه‌گه‌ر چون بۆ ئاو ده‌س، نه‌ ڕو بكه‌نه‌ قیبله‌ نه‌ پشتی لێبكه‌ن، به‌ڵكو ڕو بكه‌نه‌ ڕۆژ هه‌ڵات یان ڕۆژ ئاوا». ئه‌بو ئه‌یوب ئه‌ڵێ: ئه‌وه‌بو ڕۆیشتینه‌ شام، ته‌ماشا ئه‌كه‌ین عه‌ده‌ب خانه‌كانیان ڕو به‌ره‌و كه‌عبه‌ بونیاد نراوه‌، ئێمه‌ش ڕومان وه‌ر ده‌گێڕا وداوای لێ بوردنمان له‌ خوا ده‌كرد»(5).

به‌ڵام ئه‌گه‌ر له‌ ناو ماڵاندا بو، یا به‌ینی ئاو ده‌سته‌كه‌ وقیبله‌ داپۆشه‌رێك هه‌بو، ئه‌وه‌ دروسته‌، له‌ به‌ر حه‌دیسه‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه كه‌: «په‌یامبه‌ری خوای ـ صلى الله عليه وسلم ـ بینیوه‌ له‌ ماڵی خۆیاندا ڕوه‌و شام وپشت به‌ كه‌عبه‌ میزی كردوه‌»(6).

وفه‌رموده‌كه‌ی مه‌ڕوانی ئه‌صفه‌ر ئه‌ڵێ: «ئیبن عومه‌ر ـ رضي الله عنه ـ ئاژه‌ڵه‌كه‌ی ڕو به‌ره‌و قیبله‌ یه‌خ دا، پاشان دانیشت وبه‌و ئاراسته‌ میزی كرد، وتم: ئه‌ی باوكی عه‌بدولڕه‌حمان، ئه‌ی نه‌هی نه‌كراوه‌ له‌مه‌؟ وتی: بۆ نه‌، نه‌هی له‌مه‌ كراوه‌ ئه‌گه‌ر له‌ ده‌شت بیت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر له‌ نێوان تۆ وقیبله‌ شتێك هه‌بو ده‌بوه‌ به‌ر به‌ست، ئه‌وه‌ هیچی تێدا نیه‌»(7).

باشتریش وایه‌ له‌ ناو ماڵانیشدا نه‌كرێ. خواش زاناتره‌.

پرسی سێیه‌م: سوننه‌ته‌كانی كاتی چونه‌ عه‌ده‌ب خانه‌ (ئاودەست):
ئه‌و كه‌سه‌ی ئه‌ڕواته‌ سه‌ر ئاو، سوننه‌ته‌ بڵێ: «بسم الله ، اللهم إني أعوذ بك من الخبث والخبائث» «بسم اللّه، خوایه‌ په‌نات پێ ده‌گرم له‌ جنۆكه‌ی نێرینه‌ ومێینه‌».

وله‌ كاتی ته‌واو بون وده‌رچوندا ئه‌ڵێ: «غفرانك» «خوایه‌ داوای لێ خۆش بونت لێ ده‌كه‌م». له‌ چونه‌ ژوره‌وه‌شدا قاچی چه‌پی پێش ده‌خات، له‌ هاتنه‌ ده‌ره‌وه‌شدا قاچی ڕاستی. كه‌ل وپه‌له‌كه‌شى هه‌ڵ ناكات عه‌وره‌تی ده‌ر بكه‌وێت تا له‌ زه‌وی نزیك ده‌بێته‌وه‌.

ئه‌گه‌ریش هاتو له‌ ده‌شت دا بو، سوننه‌ته‌ دور بكه‌وێته‌وه‌ وله‌ به‌ر چاو نه‌مێنێت، به‌ڵگه‌ی هه‌مو ئه‌مانه‌: فه‌رموده‌كه‌ی جابره‌ ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «خرجنا مع رسول الله ـ صلى الله عليه وسلم ـ فِي سفر، وكان رسول الله ـ صلى الله عليه وسلم ـ لا يأتي البراز حتى يتغيب فلا يرى»

«ده‌رچوین بۆ سه‌رفه‌رێك له‌گه‌ڵ په‌یامبه‌ردا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، جا په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ نه‌ ده‌چوه‌ ده‌ستی به‌ ئاو نه‌ده‌گه‌یاند تا ته‌واو له‌ به‌ر چاو ون ده‌بو ونه‌ ده‌بینرا»(8).

هه‌روه‌ها فه‌رموده‌كه‌ی عه‌لیه‌ ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی: «ستر ما بين الجن وعورات بني أدم إذا دخل الخلاء أن يقول: بسم الله» «په‌رده‌ی نێوان جنۆكه‌ وعه‌وره‌تی ئاده‌میزاد ئه‌وه‌یه‌ ڕۆیشته‌ ئاو ده‌ست بڵێت: بِسْمِ الله»(9).

هه‌روه‌ها فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌نه‌سه‌ ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌گه‌ر بڕوایه‌ته‌ سه‌ر ئاو، ئه‌یفه‌رمو: «به‌ ناوی خوا، خوایه‌! په‌نات پێ ده‌گرم له‌ جنۆكه‌ی نێرینه‌ ومێینه‌»(10).

هه‌روه‌ها فه‌رموده‌كه‌ی عائیشه‌یه‌ رضي الله عنها كه‌ ئه‌ڵێ: «په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ سه‌ر ئاو ده‌ر بچوایه‌ ئه‌یفه‌رمو: «خوایه‌! داوای لێ خۆش بونت لێ ده‌كه‌م»(11).

هه‌روه‌ها فه‌رموده‌كه‌ی ئیبن عومه‌ره‌ رضي الله عنه ئه‌ڵێ: «په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌گه‌ر بیویستایه‌ بڕواته‌ سه‌ر ئاو، جل وبه‌رگه‌كه‌ی به‌رز نه‌ده‌كرده‌وه‌ تا له‌ زه‌وی نزیك ده‌بویه‌وه‌»(12).

پرسی چواره‌م: ئه‌و شتانه‌ی له‌ كاتی ده‌ست به‌ ئاو گه‌یاندندا حه‌رامه‌:

1. حه‌رامه‌ میز بكرێته‌ ئاوی وه‌ستاوه‌وه‌، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی جابر ـ رضي الله عنه ـ ، كه‌ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی: «أنه ـ صلى الله عليه وسلم ـ نهى عن البول في الماء الراكد» «نه‌هی كردوه‌ له‌ میز كردنه‌ ناو ئاوی وه‌ستاو»(13).

2. هه‌روه‌ها نابێت له‌ كاتی میز كردن دا عه‌وره‌تی بگرێت به‌ ده‌ستی ڕاستی، یا خۆی پێ پاك بكاته‌وه‌، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «إذا بال أحدكم فلا يأخذن ذكره بيمينه، ولا يستنجي بيمينه»

«ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان میزی كرد، با به‌ ده‌ستی ڕاستی عه‌وره‌تی نه‌گرێت، وخۆی پێ پاك نه‌كاته‌وه‌»(14).

3. هه‌روه‌ها حه‌رامه‌ میز یا پیسی بكات له‌ سه‌ر ڕێگا یا له‌ سێبه‌ر یا له‌ باخچه‌ی گشتی یا له‌ ژێر داری به‌ربوم دار یا له‌ سه‌ر كانی وچاوگه‌كان دا، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی موعاز ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: «اتقوا الملاعن الثلاثة البراز في الموارد وقارعة الطريق والظل»

«خۆتان له‌و سێ شته‌ بپارێزن ئه‌بێته‌ مایه‌ی له‌عنه‌ت لێ كردن: ده‌ست به‌ ئاو گه‌یاندن له‌ سه‌ر كانیاو، وله‌ سه‌ر ڕێگا، وله‌ سێبه‌ره‌كان»(15).

وفه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو هوره‌یره‌ ـ رضي الله عنه ـ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی: «اتقوا اللاعنين» «خۆتان له‌و دو شته‌ بپارێزن كه‌ مایه‌ى له‌عنه‌ت لێ كردنه‌» وتیان: ئه‌ی په‌یامبه‌ری خوا! كامانه‌ن؟ فه‌رموی: «الذي يتخلى في طريق الناس أو في ظلهم» «ئه‌وه‌ی كه‌ له‌ سه‌ر ڕێگا یا سێبه‌ری خه‌ڵك ده‌ست به‌ ئاو ده‌گه‌یه‌نێت»(16).

4. هه‌روه‌ها حه‌رامه‌ به‌ پیسایی ئاژه‌ڵ یا ئێسك یا خواردنێكی ڕێز لێ گیراو خۆی پاك بكاته‌وه‌، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی جابر ـ رضي الله عنه ـ : «نهى النبي ـ صلى الله عليه وسلم ـ أن يتمسح بعظم– أو ببعر»

«په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ نه‌هی كردوه‌ به‌ ئێسك یا پیسایی ئاژه‌ڵ، خۆ پاك بكرێته‌وه‌»(17).

5. هه‌روه‌ها ده‌ست به‌ ئاو ناگه‌یه‌نێت له‌ ناو گۆڕستانی موسڵمانان، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: «وما أبالي أوسط القبور قضيت حاجتي، أو وسط السوق»

«هه‌ر دوكیان وه‌كو یه‌كه‌ به‌ لامه‌وه‌: ئه‌گه‌ر ده‌س به‌ ئاو بگه‌یه‌نێ له‌ ناو قه‌برستان یا له‌ ناو بازاڕ دا!»(18).

پرسی پێنجه‌م: ئه‌و شتانه‌ی كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه‌ له‌ كاتی ده‌ست به‌ ئاو گه‌یاندن دا بكرێت:

1. كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه‌ له‌ كاتی ده‌ست به‌ ئاو گه‌یاندن دا میز به‌ ئاراسته‌ی هه‌ڵ كردنی با دا بكرێت به‌ بێ به‌ر به‌ست، بۆ ئه‌وه‌ی میزه‌كه‌ نه‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ كه‌سه‌كه‌ خۆی.

2. هه‌روه‌ها قسه‌ كردن وهاو شێوه‌كانیشی، چونكه‌ له‌ كاتی میز كردنی په‌یامبه‌ری خوادا ـ صلى الله عليه وسلم ـ كابرایه‌ك تێ په‌ڕ بو به‌ لایدا وسه‌لامی لێ كرد، وه‌ڵامی سه‌لامه‌كه‌ی نه‌دایه‌وه‌(19).

3. هه‌روه‌ها كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه‌ میز بكاته‌ نێو كون وهاو شێوه‌كانی، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى قه‌تاده‌: كه‌ عه‌بدوڵای كوڕی سه‌رجیس ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ڕێ گری كردوه‌ له‌ میز كردنه‌ ناو كون»، وتیان ئه‌ی قه‌تاده‌ بۆ چی؟! وتی: له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی شوێنی جنۆكه‌كانه‌»(20).

هه‌روه‌ها نازانرێت له‌وانه‌یه‌ ئاژه‌ڵێكی تێدا بێت زیانی پێ بگه‌یه‌نێت، یا شوێنی نیشته‌جێی جنۆكه‌ بێت ئه‌و كاته‌ ئازاری ده‌ده‌ن، [هه‌روه‌ها ئه‌شبێته‌ مایه‌ى ئازار دانی ئه‌و ئاژه‌ڵانه‌ ولانه‌یان لێ تێك ده‌دات].

4. هه‌روه‌ها كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه‌ به‌ شتێكه‌وه‌ بڕواته‌ سه‌ر ئاوه‌وه‌ كه‌ ناوی خوای تێدا بێت مه‌گه‌ر پێویست بكات، چونكه‌ «كان ـ صلى الله عليه وسلم ـ إذا دخل الخلاء وضع خاتمه»(21)

«په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌گه‌ر بڕوایه‌ته‌ سه‌ر ئاوه‌وه‌ ئه‌نگوستیله‌كه‌ی داده‌نا [چونكه‌ كلوانكه‌كه‌ى له‌ سه‌ری نوسرا بو: «محمد رسول الله»]». به‌ڵام له‌ كاتی پێویستی وزه‌روره‌تدا دروسته‌، وه‌ك ئه‌وه‌ى پێویستى بخوازێت به‌و دراوانه‌ى كه‌ ناوی خوای تێدایه‌ بڕواته‌ سه‌ر ئاوه‌وه‌، چونكه‌ ئه‌گه‌ر له‌ ده‌ره‌وه‌ جێی بهێڵێت له‌وانه‌یه‌ ببرێت یا له‌ بیری بڕواته‌وه‌.

سەبارەت بە قورئانیش :  حه‌رامه‌ ببرێته‌ ئاو ده‌سته‌وه‌، چونكه‌ قسه‌ى خوایه‌، كه‌ به‌ڕێز ترین فه‌رمایشته‌، وبردنه‌ سه‌ر ئاوی، جۆرێك بێ ڕێزی تێدایه‌ مه‌گه‌ر له‌ زه‌ره‌ر ومه‌فسه‌ده‌یه‌كی گه‌وره‌ تر بترسێت.
===============
(1) أخرجه مسلم (271)، والإداوة: إناء صغير من جلد.
(2) أخرجه أحمد (6/108) [هذا لفظه]، والدارقطني (144) وقال: «إسناد صحيح»، [وأخرجه أبو داود (40)، والنسائي (44) وهما أولى بالعزو من الثاني ].
(3) بریتیه‌ له‌ پاشه‌ڕۆی ئاژه‌ڵی سمدار، واته‌: ته‌پاڵه‌ وته‌رس وپشقل و… ده‌گرێته‌وه‌، ئه‌مه‌ وه‌كو زمانه‌وانی، به‌ڵام له‌ شه‌رعدا پیسایی هه‌مو ئاژه‌ڵێك ده‌گرێته‌وه‌. «وه‌رگێڕ»
(4) أخرجه مسلم (262)، والرجيع: العَذرَةُ والروْثُ.
(5) أخرجه البخاري في كتاب الوضوء (144)، ومسلم (264).
(6) أخرجه البخاري (148)، ومسلم (266).
(7) أخرجه أبو داود (11)، والدارقطني (158)، والحاكم (1/154). وصححه الدارقطني، والحاكم وافقه الذهبي، وحَسنه الحافظ ابن حجر، والحازمي، والألباني، انظر: «الإرواء» (61).
(8) أخرجه أبو داود (2)، وابن ماجه (335)، واللفظ له، وإسناده صحيح. انظر: «صحيح ابن ماجه» (1/60).
(9) أخرجه ابن ماجه (297)، والترمذي (606) وحسنه أحمد شاكر في حاشية الترمذي، وصححه الألباني. صحيح الجامع الصغير (3611).
(10) أخرجه البخاري (142)، ومسلم (375).
(11) أخرجه أبو داود (17)، والترمذي (7)، وقال: «حسن غريب». وحسنه الألباني «صحيح الجامع» 4707).
(12) أخرجه أبو داود (14)، والترمذي (14) وصححه الألباني، انظر: «صحيح الجامع » (4652).
(13) أخرجه مسلم (281)، ونحوه عند البخاري (239). و«الراكد»: هو الساكن الذي لا يجري.
(14) أخرجه البخاري (154) واللفظ له، ومسلم (267).
(15) أخرجه أبو داود (26)، وابن ماجه (328). وإسناده حسن انظر: «إرواء الغليل» (1/100).
(16) أخرجه مسلم (269).
(17) أخرجه مسلم (263).
(18) أخرجه ابن ماجه (1567) وصححه الألباني في «إرواء الغليل» (1/102).
(19) أخرجه مسلم (370).
(20) أخرجه أبو داود (29)، والنسائي (34). ونقل الحافظ ابن حجر في التلخيص (1/106) تصحيحه عن ابن خزيمة وابن السكن. وقال ابن عثيمين: «أقل أحواله أن يكون حسنًا» «الشرح الممتع» (1/95-96).
(21) أخرجه أبو داود (19)، والترمذي (1746)، والنسائي (5228)، وابن ماجه (303)، وقال أبو داود بعد إخراجه: «هذا حديث منكر». وقال الترمذي: «هذا حديث حسن غريب». وضعفه الألباني.
ئه‌گه‌ریش وترا فه‌رموده‌كه‌ لاوازه‌ وبۆ ئه‌وه‌ ناشێت بكرێته‌ به‌ڵگه‌ له‌م پرسه‌دا، ئه‌وا هه‌ر له‌ پێشتره‌ وچاك تره‌ شتێك نه‌باته‌ عه‌ده‌ب خانه‌وه‌ ناوی خوای تێدا بێت مه‌گه‌ر زه‌رور بێت، ئه‌مه‌ش وه‌كو ڕێزێك وگه‌وره‌ ڕاگرتنێك بۆ ناوی خوا.

*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-

 دەروازەى چوارەم : لەبارەى سیواک و سوننەتەکانى فیترەتەوە. 

سیواك: بریتیه‌ له‌ به‌كارهێنانی دار یا هاو شێوه‌كانی بۆ ده‌م وددان؛ به‌ مه‌به‌ستی لادانی ئه‌و شتانه‌ی پێیانه‌وه‌ نوساوه‌ له‌ خواردن وبۆنه‌كان(1).

له‌ چه‌ند پرسێك پێك هاتوه‌:

پرسی یه‌كه‌م: حوكمی سیواكه‌وه‌:
سیواك سوننه‌ته‌ له‌ هه‌مو كاتێك دا، ته‌نانه‌ت ڕۆژوانیش هیچی تێدا نیه‌ له‌ كاتی ڕۆژوه‌كه‌ی دا سیواك بكات، ئیتر سه‌ره‌تای ڕۆژ بێت یا كۆتاییه‌كه‌ی، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ هه‌مو كات وحاڵێك دا هانی داوین بۆ سیواك كردن، وتایبه‌تی نه‌كردوه‌ به‌ كاتێكه‌وه‌، وه‌ك ـ صلى الله عليه وسلم ـ ده‌فه‌رموێ: «السواك مطهرة للفم مرضاة للرب» «سیواك پاك كه‌ره‌وه‌ی ده‌مه‌، ومایه‌ی ڕه‌زامه‌ندی په‌روه‌ردگاریشه‌»(2).

وهه‌روه‌ها ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێ: «لولا أن أشق على أمتي لأمرتهم بالسواك عند كل صلاة» «له‌ به‌ر ئه‌وه‌ نه‌بوایه‌ قورسی بكه‌م له‌ سه‌ر ئومه‌ته‌كه‌م، فه‌رمانم پێ ئه‌كردن سیواك بكه‌ن له‌ كاتی هه‌مو نوێژێكدا»(3).

پرسی دووه‌م: كه‌ی زیاتر سوننه‌ته‌تێكی ته‌ئكید له‌سه‌ر كراوه‌ ئه‌نجام بدرێت؟
سوننه‌تێكی موه‌ككه‌ده‌یه‌ له‌ كاتی ده‌ست نوێژ، وله‌ خه‌و هه‌ستان، وگۆڕینی بۆنی ده‌م، وقورئان خوێندن، ونوێژكردن دا، هه‌روه‌ها له‌ كاتی چونه‌ مزگه‌وت، وماڵه‌وه‌دا، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی میقدامی كوڕی شوڕه‌یح، له‌ باوكیه‌وه‌ ئه‌ڵێ: پرسیارم كرد له‌ عائیشه‌ رضي الله عنها وتم: په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ ده‌هاته‌ ماڵه‌وه‌ یه‌كه‌م جار به‌ چی ده‌ستی پێ ئه‌كرد، وتی: به‌ سیواك(4).

هه‌روه‌ها زیاتر سوننه‌ته‌ته‌ له‌ كاتی بێ ده‌نگی زۆر وزه‌رد بونه‌وه‌ی ددانه‌كان، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كانی پێشو. هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ شه‌وان هه‌ستایه‌ بۆ شه‌و نوێژ ددانه‌كانی به‌ سیواك ده‌ساوی(5).

هه‌روه‌ها له‌ كاتی عیباده‌ت ونزیك بونه‌وه‌ له‌ خوا موسڵمان فه‌رمانی پێكراوه‌ له‌ باشترین حاڵ وشێوازدا بێت له‌ خاوێنی وپاكێتی دا.

پرسی سێیه‌م: سیواك به‌ چی ده‌كرێت؟
سوننه‌ته‌ سیواك كردن به‌ دارێكی ته‌ڕ بێت، له‌ت(6) نه‌بێت، ده‌م بریندار نه‌كات، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ داری ئه‌ڕاك(7) سیواكی ده‌كرد.

وده‌توانێت به‌ ده‌ستی ڕاستی یا چه‌پی سیواك بكات، له‌م باره‌وه‌ فراوانی هه‌یه‌. ئه‌گه‌ریش له‌ كاتی ده‌ست نوێژ دا دارێكی پێ نه‌بو سیواكی پێ بكات ئه‌توانێت به‌ په‌نجه‌كانی سیواك بكات، وه‌كو له‌ عه‌لی كوڕی ئه‌بو تاڵبه‌وه‌ ـ رضي الله عنه ـ هاتوه‌ له‌ چۆنیه‌تی ده‌ست نوێژی په‌یامبه‌ردا ـ صلى الله عليه وسلم ـ (8).

پرسی چواره‌م: سوده‌كانی سیواك:
له‌ گرنگترینی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ له‌ فه‌رموده‌كه‌ی پێشودا هاتوه‌، كه‌ پاك كه‌ره‌وه‌ى ده‌مه‌ له‌ دونیا، ومایه‌ى ڕه‌زامه‌ندی په‌روه‌ردگاره‌ له‌ دوا ڕۆژدا.

بۆیه‌ ئه‌بێت موسڵمان پابه‌ند بێت به‌م سوننه‌ته‌وه‌ ووازی لێ نه‌هێنێت له‌ به‌ر ئه‌و سوده‌ زۆرانه‌ی تێیدایه‌، به‌ڕاستی هه‌ندێك له‌ موسڵمانان له‌وانه‌یه‌ كاتێكی زۆر وه‌ك مانگ ودو مانگی به‌ سه‌ردا تێ په‌ڕ بێت كه‌چی هێشتا سیواكی نه‌كردبێت، ئیتر له‌ ته‌مبه‌ڵی بێت یا له‌ نه‌زانیه‌وه‌، ئه‌مانه‌ش پاداشتێكی گه‌وره‌ وسودێكی زۆریان له‌ كیس خۆیان داوه‌، به‌ هۆی وازهێنانیان له‌م سوننه‌ته‌ی كه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ پارێزگاری لێ كردوه‌، كه‌ وه‌خت بوه‌ فه‌رمان بكات به‌ ئوممه‌ته‌كه‌ی فه‌رمانی واجب كردن، ئه‌گه‌ر ترسی بار گرانی نه‌بوایه‌.

هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵێ سودی تری سیواك باس كراوه‌، له‌وانه‌: ددانه‌كان به‌ هێز ئه‌كات، وپوك توند ده‌كات، وده‌نگ ساف ده‌كات، ومرۆڤ چالاك ده‌كات.

پرسی پێنجه‌م: سوننه‌ته‌كانی فیتره‌ت وسروشت:
هه‌روه‌ها پێی ده‌وترێ: سیفه‌ته‌كانی فیتره‌ت، چونكه‌ بكه‌ره‌كه‌ی ئه‌و سیفه‌تانه‌ی له‌ خۆیدا به‌ دی هێناوه‌ كه‌ خوا سبحانه‌ خه‌ڵكی له‌ سه‌ر دروست كردوه‌، وبۆی به‌ چاك زانیون، تا له‌ سه‌ر باشترین وته‌واوترین شێواز دا بن.

له‌ ئه‌بو هوره‌یره‌وه‌ رضي الله عنه ئه‌ڵێ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی:

«خمس من الفطرة: الاستحداد، والختان، وقص الشارب، ونتف الإبط، وتقليم الأظافر»

«پێنج شت له‌ سروشت وفیتره‌ته‌: تاشینی مو به‌ر وخه‌ته‌نه‌ كردن وكورت كردنه‌وه‌ی شوارب وهه‌ڵ كه‌ندنی موی بن باڵ وگرتنی نینۆك»(9).

1. تاشینی موی پێشه‌وه‌ (الاستحداد): بریتیه‌ له‌ لابردنی مو به‌ر، ئه‌و موه‌ی له‌ ده‌ور وبه‌ری عه‌وره‌ت دایه‌، به‌مه‌ش ناو نراوه‌ چونكه‌ «ئاسن (حديد)»ی تێدا به‌كار ئه‌هێنرێت كه‌ موسه‌.

جا ئه‌م تاشینه‌ سیفه‌تێكه‌ له‌ سیفه‌ته‌كانی فیتره‌ت كه‌ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ خه‌ڵكی بۆ لا هان داوه‌، وسوننه‌ته‌، وئه‌بێت مرۆڤ به‌رده‌وام بێت له‌ سه‌ری.

له‌ لابردنیشی جوانی وخاوێنێیه‌كی گه‌وره‌ی تێدایه‌. ده‌شكرێت لا ببرێت به‌ بێ تاشین وه‌ك لابه‌ره‌ تازه‌ دروست كراوه‌كان.

2. خه‌ته‌نه‌ كردن(الختان): لا بردنی ئه‌و پێسته‌یه‌یه‌ كه‌ سه‌ر عه‌وره‌تی گرتوه‌، تا سه‌ر عه‌وره‌ت ده‌ر بكه‌وێت، ئه‌مه‌ ده‌رحه‌ق به‌ نێرینه‌. به‌ڵام مێینه‌: بڕینی گۆشتێكی زیاده‌یه‌ ها له‌ سه‌ر شوێنی چونه‌ ژوره‌وه‌ى زه‌كه‌ر، وتراوه‌: له‌ پۆپكه‌ی كه‌ڵه‌ شێر ده‌چێت.

حوكمیشی: واجبه‌ ده‌رهه‌ق به‌ پیاوان، وسوننه‌ته‌ ده‌رحه‌ق به‌ ئافره‌تان. حیكمه‌تیش له‌ خه‌ته‌نه‌ كردنی پیاوان: پاك كردنه‌وه‌ی زه‌كه‌ره‌ له‌و پیسیه‌ی له‌ پێسته‌كه‌ى سه‌ری كۆ بۆته‌وه‌. سوده‌كانیشی زۆرن. سه‌باره‌ت به‌ ئافره‌تانیش: له‌ توندی شه‌هوه‌تیان كه‌م ده‌كاته‌وه‌ [وهتد].
سوننه‌تیشه‌ له‌ ڕۆژی حه‌وته‌م بۆ كۆرپه‌له‌ ئه‌نجام بدرێت، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ حه‌سه‌ن وحوسه‌ینی له‌ ڕۆژی حه‌وته‌م دا خه‌ته‌نه‌ كرد(10)،

هه‌روه‌ها خێرا تریش چاك ده‌بێته‌وه‌، وبا منداڵ له‌ سه‌ر باشترین حاڵه‌ت گه‌وره‌ ببێت.

3. بڕینی شوارب وزۆر كورت كردنه‌وه‌ی (قصه واحفاؤه): ئه‌مه‌ش موباله‌غه‌ كردنه‌ له‌ بڕینی شوارب، چونكه‌ له‌مه‌دا خۆ جوان كردن وخاوێن كردنه‌وه‌ وپێچه‌وانه‌ كردنی بێ باوه‌ڕانی تێدایه‌. چه‌ندین فه‌رموده‌ی صه‌حیحیش هاتوه‌ له‌ باره‌ی هاندان بۆ بڕینی، وهێشتنه‌وه‌ وبه‌ردانه‌وه‌ى ڕیش وڕێز لێ گرتنی، له‌مه‌شدا جوانی ودیمه‌نی پیاوه‌تی تێدایه‌، به‌ڵام زۆرێك له‌ خه‌ڵكی ئه‌مه‌یان پێچه‌وانه‌ كردوه‌ته‌وه‌، شواربیان ده‌هێڵنه‌وه‌ وڕیشیان ده‌تاشن یا كورتی ده‌كه‌نه‌وه‌.

ئه‌مانه‌ش هه‌موی پێچه‌وانه‌ی سوننه‌ت وئه‌و فه‌رمانانه‌یه‌ كه‌ هاتوه‌ له‌ باره‌ی واجبێتی هێشتنه‌وه‌ی ڕیش؛ له‌وانه‌: فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو هوره‌یره‌یه‌ ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: «جزوا الشوارب وأرخوا اللحى خالفوا المجوس» «شواربتان ببڕن، وڕیشتان بهێڵنه‌وه‌، پێچه‌وانه‌ی ئاگر په‌رسته‌كان بكه‌ن»(11).

وفه‌رموده‌كه‌ی ئیبن عومه‌ره‌ رضي الله عنه كه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: «خالفوا المشركين وفروا اللحى وأحفوا الشوارب»(12)،

واته‌: «پێچه‌وانه‌ی موشریكه‌كان بكه‌ن، ڕیشتان بهێڵنه‌وه‌، وشواربتان لا بده‌ن». جا له‌ سه‌ر موسڵمانه‌ پابه‌ندی ئه‌م ئاكاره‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بێت، وپێچه‌وانه‌ی دوژمنان بكات، وخۆی جیا بكاته‌وه‌ له‌ خۆ شوبهاندن به‌ ئافره‌تان.

4. كرتنی نینۆكه‌كان(تقليم الأظافر): گرتنیه‌تی به‌ ڕاده‌یه‌ك نه‌هێڵێت درێژ ببێت، ئه‌م گرتنه‌ش جوانی ده‌كاته‌وه‌، وپیسی وچڵكه‌ كه‌ڵه‌كه‌ بوه‌كانی ژێری لا ده‌دات، وكۆمه‌ڵێك له‌ موسڵمانان پێچه‌وانه‌ی ئه‌م فیتره‌ته‌ موحه‌ممه‌دیه‌یان كردوه‌، ده‌ڕۆن نینۆكیان درێژ ده‌كه‌ن یا نینۆكی په‌نجه‌یه‌كی دیاری كراویان درێژ ئه‌كه‌ن، هه‌مو ئه‌مانه‌ش له‌ ڕازاندنه‌وه‌ى شه‌یتان وچاو لێ كه‌ری دوژمنانی خوایه‌.

5. هه‌ڵكه‌ندنی موی بن باڵ(ونتف الإبط): یانی: لا بردنی ئه‌و موه‌ی تێیدا شین ده‌بێت، جا سوننه‌ته‌ لا ببرێت به‌ هه‌ڵ كه‌ندن یا تاشین یا جگه‌ له‌م دوانه‌ بێت، چونكه‌ لا دانی پاك وخاوێنیه‌ ونه‌هێشتنی ئه‌و بۆنه‌ ناخۆشه‌یه‌ كه‌ به‌ هۆی كۆبونه‌وه‌ی ئه‌و موه‌وه‌ له‌و شوێنه‌ دا دروست ئه‌بێت، ئه‌مه‌ دینی پاك وخاوێنی ئێمه‌یه‌، فه‌رمانی پێ كردوین به‌م سیفه‌تانه‌، چونكه‌ جوانی وپاكی وخاوێنی تێدایه‌، وبۆ ئه‌وه‌ی موسڵمان باشترین شێوازی هه‌بێت، ودور بێت له‌ چاو لێ كه‌ری بێ باوه‌ڕان ونه‌زانان، شانازی بكات به‌ دینی خۆیه‌وه‌، وگوێڕایه‌ڵی كاری په‌روه‌ردگاره‌كه‌ی، وشوێن كه‌وتوی سوننه‌تی په‌یامبه‌ره‌كه‌ی بێت ـ صلى الله عليه وسلم ـ .

چه‌ند سیفه‌تێكی تریش زیاد ده‌كرێت بۆ ئه‌م پێنجه‌، ئه‌ویش: سیواك كردنه‌، وئاو دانه‌ به‌ ده‌م ولوت دا، وشۆردنی ئه‌و گرێیانه‌ی سه‌ر په‌نجه‌كانه‌ كه‌ چڵكی تێدا كۆ ده‌بێته‌وه‌، وتارات گرتنه‌، ئه‌مه‌ش له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی عائیشه‌ رضي الله عنها، كه‌ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی:

«عشر من الفطرة قص الشارب وإعفاء اللحية والسواك والاستنشاق بالماء وقص الأظفار وغسل البراجم ونتف الإبط وحلق العانة وانتقاص الماء». يعني الاستنجاء قال مصعب: ونسيت العاشرة إلا أن تكون المضمضة». (13)،

واته‌: «ده‌ شت له‌ فیتره‌ته‌: بڕینی شوارب، وهێشتنه‌وه‌ی ڕیش، وسیواك كردن، وئاو دانه‌ ده‌م ولوت، وبڕینی نینۆك، وشۆردنی گرێكانی سه‌ر په‌نجه‌، وهه‌ڵ كه‌ندنی موی بن باڵ، وتاشینی موی به‌ر، هه‌روه‌ها تارات گرتن». موصعه‌بی كوڕی شه‌یبه‌ -یه‌كێكه‌ له‌ ڕاویه‌كان- ئه‌ڵێ: «وده‌یه‌مم له‌ بیر چوه‌، ئه‌گه‌ر ئاو دانه‌ لوت نه‌بێ».

پرسی شه‌شه‌م: كاتی لابردنی ئه‌و شتانه‌ى لا بردنیان له‌ فیتره‌ته‌
كات دیاری كردن بۆ تاشینی موی به‌ر وبڕینی شوارب وگرتنی نینۆك وهه‌ڵ كه‌ندنی موی بن باڵ: په‌یوه‌ست كراوه‌ به‌ درێژی ئه‌م شتانه‌ وپێویستی كه‌سه‌كه‌ به‌ لا بردنی، به‌ڵام ئه‌گه‌ر دوای خست، نابێت له‌ چل ڕۆژ زیاتر درێژه‌ بكێشێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌نه‌س ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ:

«ئه‌و كاته‌ى بۆمان دیاری كراوه‌ له‌ بڕینی شوارب وگرتنی ناخون «نینۆك» وهه‌ڵ كه‌ندنی موی بن باڵ وتاشینی موی به‌ر، ئه‌وه‌یه‌ نابێت له‌ چل شه‌و زیاتر بێت»(14).
===============
(1) [ئه‌گه‌ر وا بێت؛ سیواك گشتیه‌ وتایبه‌ت نیه‌ به‌و دار سیواكه‌وه‌ كه‌ پێی ئه‌وترێ: «داری ئه‌ڕاك»، به‌ڵكو فڵچه‌ى ددانیش حوكمی سیواك وئه‌جره‌كه‌ى هه‌یه‌. له‌ پرسی: «به‌ چی سیواك ده‌كرێت؟» ڕون تر ده‌بێته‌وه‌].
(2) أخرجه البخاري (2/40) معلقًا بصيغة الجزم، وأخرجه أحمد (6/47)، والنسائي (1/10). وصححه الألباني «الإرواء» (1/105).
(3) متفق عليه: البخاري (887)، ومسلم (252).
(4) أخرجه مسلم (253).
(5) أخرجه البخاري (245)، ومسلم (255).
(6) واته‌: ورد و شی نه‌بو بێته‌وه‌. «وه‌رگێڕ»
(7) الأراك: شجر من الحمض يستاك بقضبانه، واسمه «الكباث».
(8) أخرجه أحمد في المسند (1/158)، وصححه ابن حجر في «التلخيص الحبير» (1/70).
(9) متفق عليه: أخرجه البخاري (5889)، ومسلم (257).
(10) له‌م باره‌وه‌ دو حه‌دیس هاتون یه‌كتری به‌هێز ده‌كه‌ن، وه‌ك شێخ ئه‌لبانی ئه‌ڵێ له‌ «تمام المنة» ل67.
(11) أخرجه مسلم (260).
(12) أخرجه البخاري (5892)، ومسلم (258). واللفظ للبخاري.
(13) أخرجه مسلم (261) [هذا لفظه].
(14) أخرجه مسلم (258).

*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-

دەروازەى پێنجەم : لەبارەى دەست نوێژەوە. 

پرسی یه‌كه‌م: پێناسه‌ی ده‌ست نوێژ وحوكمه‌كه‌ی:
«الوضوء= ده‌ست نوێژ» له‌ زمانه‌وانیدا له‌ «الوضاءة»ه‌وه‌ هه‌ڵهێنجراوه‌ كه‌ جوانی وخاوێنیه‌.

له‌ شه‌رعیشدا: بریتیه‌ له‌ به‌كارهێنانی ئاو له‌ سه‌ر چوار ئه‌ندامه‌كه‌ -كه‌ ده‌م وچاو وهه‌ر دو ده‌ست وسه‌ر وهه‌ر دو پێ یه‌- به‌ شێوه‌یه‌كی دیاریكراوی شه‌رعی وه‌كو عیباده‌ت بۆ خوا .

حوكمه‌كه‌شی: واجبه‌ له‌ سه‌ر ده‌ست نوێژ شكاو «محدث» ئه‌گه‌ر هه‌ستا بۆ نوێژ یا هه‌ستا بۆ ئه‌و شتانه‌ی حوكمی نوێژی هه‌یه‌ وه‌ك ته‌واف كردن یان ده‌ست دان له‌ قورئان.

پرسی دوه‌م: به‌ڵگه‌ له‌ سه‌ر واجب بونی، هه‌روه‌ها له‌ سه‌ر كێ واجبه‌، هه‌روه‌ها كه‌ی واجب ده‌بێت؟

به‌ڵگه‌ له‌ سه‌ر واجب بونی: ئه‌م ئایه‌ته‌یه‌: ﴿يا أيها الذين آمنوا إذا قمتم إلى الصلاة فاغسلوا وجوهكم وأيديكم إلى المرافق وامسحوا برءوسكم وأرجلكم إلى الكعبين وإن كنتم جنبا فاطهروا وإن كنتم مرضى أو على سفر أو جاء أحد منكم من الغائط أو لامستم النساء فلم تجدوا ماء فتيمموا صعيدا طيبا فامسحوا بوجوهكم وأيديكم منه ما يريد الله ليجعل عليكم من حرج ولكن يريد ليطهركم وليتم نعمته عليكم لعلكم تشكرون﴾ [المائدة:6]

«ئه‌ی ئه‌وانه‌ی ئیمان دارن ئه‌گه‌ر ده‌ست نوێژتان نه‌بو وویستتان هه‌ستن بۆ نوێژ، ئه‌وا: ده‌م وچاو، وده‌سته‌كانتان بشۆن تا قوڕانیسك (ئه‌نیشكـ)ـه‌كانتان، وسه‌رتان بسڕن، وپێكانتان له‌گه‌ڵ قوله‌ پێكانتاندا بشۆن، وئه‌گه‌ریش له‌ش گران بون ئه‌وا خۆتان بشۆن پێش نوێژ كردن، ئه‌گه‌ریش نه‌خۆش بون یا له‌ سه‌ر سه‌فه‌رێك بون یا كه‌سێكتان له‌ سه‌ر ئاوه‌وه‌ هات یا جیماعتان كرد، وه‌ ئاوتان ده‌ست نه‌كه‌وت ئه‌وه‌ هه‌ر دو ده‌ستتان بده‌ن به‌ ڕوی زه‌وی دا له‌ خۆڵه‌ پاكه‌كانی سه‌ری، مه‌سحی ده‌م وچاو وده‌سته‌كانتانی پێ بكه‌ن، په‌روه‌ردگاریش نایه‌وێت له‌ پرسی پاك وخاوێنی دا هیچ بار گرانیتان له‌ سه‌ر دابنێت، به‌ڵكو ڕێگه‌ی داون به‌ ته‌یه‌موم تا فراوانی وڕه‌حمه‌ت بێت بۆتان، بۆیه‌ كردویه‌تی به‌ جێگره‌وه‌ی ئاو له‌ پاك وخاوێنی دا، سا خوا ده‌یه‌وێت پاكتان بكاته‌وه‌ وبه‌م كار ئاسانیه‌ وشته‌كانی تریش ئه‌یه‌وێت نیعمه‌تی خۆیتان به‌ سه‌ردا بڕێژێت به‌ ته‌واوه‌تی، ئه‌مه‌ش مایه‌ی شوكرانه‌ بژێری كردنی خوایه‌».

هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێ:

«لا يقبل الله صلاة بغير طهور ولا صدقة من غلول» «خوا سبحانه‌ نوێژێك وه‌رناگرێت به‌ بێ ده‌ست نوێژ، به‌خشینیش وه‌رناگرێت ئه‌گه‌ر هی دزێنی بێت له‌ ده‌ست كه‌وتی جه‌نگ وشتی تر»(1).

هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ ـ صلى الله عليه وسلم ـ :

«لا يقبل الله صلاة من أحدث حتى يتوضأ» «كه‌سێك ده‌ست نوێژی بشكێت خوا  نوێژی لێ وه‌ر ناگرێت هه‌تا ده‌ست نوێژ نه‌گرێت»(2).

هیچ زانایه‌كی موسڵمانیش ڕا جیاوازی له‌م باره‌وه‌ باس نه‌كردوه‌.
به‌مه‌ش شه‌رعیه‌تی ده‌ست نوێژ سه‌لما به‌ قورئان وسوننه‌ت وكۆ ده‌نگی.

له‌ سه‌ر كێ واجبه‌؟ له‌ سه‌ر موسڵمانی پێگه‌یشتوی ژیر، ئه‌گه‌ر ویستی نوێژ یا هاو حوكمه‌كانی نوێژ بكات پێویست ئه‌بێت.

ئه‌ى كه‌ی واجبه‌؟ ئه‌گه‌ر كاتی نوێژ هات یا مرۆڤ ویستی ئه‌و كاره‌ بكات كه‌ ده‌ست نوێژی بۆ به‌ مه‌رج گیراوه‌، با په‌یوه‌ستیش نه‌بێت به‌ كاتێكه‌وه‌، وه‌ك ته‌واف كردن وده‌ست دان له‌ قورئان.

پرسی سێیه‌م: له‌ باره‌ی مه‌رجه‌كانی ده‌ست نوێژه‌وه‌:

ئه‌مانه‌ى خواره‌وه‌ مه‌رجن بۆ دروستێتی ده‌ست نوێژ:

1- ئیسلامه‌تی، وژیری، وجیا كردنه‌وه‌ (التَّمْيِيز): جا نا موسڵمان وشێت بیكات دروست نیه‌، ومنداڵی خوار ته‌مه‌نی جیا كردنه‌وه‌ش حیسابی بۆ ناكرێت(3).

2- نیه‌ت: له‌ به‌ر فه‌رموده‌ی: «انما الاعمال بالنيات |وانما لكل امرئ ما نوى |» «كار وكرده‌وه‌كان به‌ نیه‌ته‌، وبۆ هه‌ر به‌نده‌یه‌ك هه‌یه‌ له‌ پاداشت وسزا به‌ گوێره‌ى نیه‌تی»(4)، ودروستیش نیه‌ به‌ ده‌م بهێنرێت؛ چونكه‌ له‌ په‌یامبه‌ره‌وه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ نه‌ چه‌سپاوه‌.

3- ئاوی پاك: وه‌ك پێشتر له‌ «ئاوه‌كان»دا باس كرا، جا ئاوی پیس دروست نیه‌ ده‌ست نوێژی پێ بگیرێت.

4- لابردنی ئه‌و شتانه‌ی ڕێگرن له‌ گه‌یشتنی ئاو به‌ پێست، وه‌كو مۆم وهه‌ویر وهاو شێوه‌كانیان: وه‌ك بان ناخون (بۆیه‌ی نینۆك)ی نێو ئافره‌تانی ئه‌مڕۆ.

5- تارات گرتن، ئه‌گه‌ر هۆكاره‌كانی هه‌بون.

6- به‌ دوای یه‌كتردا بكرێت.

7- به‌ ڕیز به‌ندی. دواجاریش باسی هه‌ر دوكیان دێت.

8- شۆردنی ئه‌و ئه‌ندامانه‌ی كه‌ واجبه‌ بشۆردرێت.

پرسی چواره‌م: فه‌رزه‌كانی ده‌ست نوێژ -یانی ئه‌ندامه‌كانی-:

بریتیه‌ له‌ شه‌ش دانه‌:

1. شۆردنی هه‌مو ده‌م وچاو، له‌ به‌ر ئایه‌تی: ﴿إذا قمتم إلى الصلاة فاغسلوا وجوهكم﴾ [المائدة: 6] «ئه‌گه‌ر ویستتان هه‌ستن بۆ نوێژ وده‌ست نوێژتان نه‌بو ئه‌وه‌ ده‌م وچاوتان بشۆن»، ئاو دان به‌ ده‌م ولوتیشدا (المضمضة والاستنشاق) به‌شێكه‌ له‌ شۆردنی ده‌م وچاو، چونكه‌ ده‌م ولوت به‌شێكه‌ لێی.

2. شۆردنی هه‌ر دو ده‌ست له‌گه‌ڵ قوڕانیسك (ئه‌نیشك)، له‌ به‌ر ئایه‌تی:

﴿وأيديكم إلى المرافق﴾ [المائدة:6] «ده‌سته‌كانیشتان بشۆن له‌گه‌ڵ ئه‌نیشكه‌كان».

3. سڕینی هه‌مو سه‌ر له‌گه‌ڵ گوێكاندا: له‌ به‌ر ئایه‌تی:

﴿وامسحوا برءوسكم﴾ [المائدة:6] «وسه‌رتان بسڕن»، وله‌ به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «الأذنان من الرأس» «هه‌ر دو گوێ به‌شێكه‌ له‌ سه‌ر»(5).

بۆیه‌ سڕینی هه‌ندێكی سه‌ر ونه‌سڕینی هه‌ندیكی تری له‌ سه‌ری ناخات (لا يجزيء)(6).

4. شۆردنی هه‌ردو پێ هه‌تا قاپه‌ ڕه‌قه‌ (قوله‌ پێ یا گوێزنگ):

له‌ به‌ر فه‌رمایشتی: ﴿وأرجلكم إلى الكعبين﴾ [المائدة: 6] «وپێكانتان بشۆن له‌گه‌ڵ هه‌ر دو قوله‌ پێ دا».

5. ڕیز به‌ندی: چونكه‌ په‌روه‌ردگار به‌ ڕیز باسی كرد، وپه‌یامبه‌ریش ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌و ڕیز به‌ندیه‌ ده‌ست نوێژی گرتوه‌ كه‌ په‌روه‌ردگار باسی كردوه‌: ده‌م وچاو، ئینجا هه‌ر دو ده‌ست، ئینجا سه‌ر، ئینجا هه‌ر دو پێ، له‌ فه‌رموده‌كه‌ی عه‌بدوڵای كوڕی زه‌ید(7)، وله‌ فه‌رموده‌ی تریشدا ئه‌مه‌ هاتوه‌ له‌ چۆنێتی ده‌ست نوێژ گرتنی په‌یامبه‌ر دا ـ صلى الله عليه وسلم ـ .

6. به‌ دوای یه‌ك دا بكرێت: یانی: شۆردنی هه‌ر ئه‌ندامێك ڕاسته‌وخۆ دوای ئه‌ندامه‌كه‌ی تر بێت به‌ بێ دواخستن، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ده‌ست نوێژی ئاوها ئه‌گرت، هه‌روه‌ها له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی خالدی كوڕی مه‌عدان: 

«أن النبي – صلى الله عليه وسلم – رأى رجلا يصلي وفي ظهر قدمه لمعة قدر الدرهم لم يصبها الماء، فأمره النبي – صلى الله عليه وسلم – أن يعيد الوضوء والصلاة»

«كه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كابرایه‌كی بینی نوێژی ده‌كرد، وله‌ پشتی پێكانیشیه‌وه‌ ئه‌وه‌نده‌ی درهه‌مێك ئاوی به‌ر نه‌كه‌وتبو، فه‌رمانی پێ كرد ده‌ست نوێژه‌كه‌ی دوباره‌ بكاته‌وه‌»(8).

جا ئه‌گه‌ر به‌ دوای یه‌كدا كردن به‌ بێ دواخستن مه‌رج نه‌بوایه‌ ئه‌وه‌ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمانی ده‌كرد ته‌نها ئه‌وه‌ بشوات كه‌ نه‌یشۆردوه‌، وفه‌رمانی پێ نه‌ده‌كرد ده‌ست نوێژه‌كه‌ی دوباره‌ بكاته‌وه‌.

پرسی پێنجه‌م: سوننه‌ته‌كانی ده‌ست نوێژ:
شتانێك هه‌یه‌ سوننه‌ته‌ له‌ كاتی ده‌ست نوێژدا بكرێت وپاداشت ده‌درێته‌وه‌ له‌ سه‌ری، هه‌ر كه‌سێكیش نه‌یكات -نه‌ك وه‌كو نه‌ویستن- ئه‌وه‌ تاوانی ناگات، وئه‌م كارانه‌ش پێیان ده‌وترێت: سوننه‌ته‌كانی ده‌ست نوێژ، كه‌ ئه‌مانه‌یه‌:

1. «بسم الله» كردن له‌ سه‌ره‌تاوه‌: له‌ به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ی په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «لَا وُضُوءَ لِمَنْ لَمْ يَذْكُرِ اسْمَ اللهِ عَلَيْهِ» «ده‌ست نوێژی كامڵی نه‌گرتوه‌ ئه‌وه‌ى ناوی خوای له‌ سه‌ر نه‌هێنێت»(9).

2. سیواك كردن: له‌ به‌ر حه‌دیسی: « لولا أن يشق على أمته لأمرهم بالسواك مع كل وضوء» «له‌ به‌ر ئه‌وه‌ نه‌بێت قورسی بكه‌م له‌ سه‌ر ئومه‌ته‌كه‌م، فه‌رمانم پێ ده‌كردن له‌ هه‌مو ده‌ست نوێژێك دا سیواك بكه‌ن»(10).

3. سێ جار شۆردنی هه‌ر دو له‌پ له‌ سه‌ره‌تای ده‌ست نوێژه‌وه‌: به‌ به‌ڵگه‌ى كرداری په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، كه‌ هه‌ر دو له‌په‌كانی سێ جار ئه‌شۆرد، وه‌كو له‌ چۆنیه‌تی ده‌ست نوێژیدا هاتوه‌.

4. موباله‌غه‌ له‌ ئاو دان به‌ ده‌م ولوت دا جگه‌ له‌ ڕۆژوان: ئه‌مه‌ش له‌ چۆنیه‌تی ده‌ست نوێژی په‌یامبه‌ردا ـ صلى الله عليه وسلم ـ هاتوه‌، ئه‌ڵێ: «ئاوی دا به‌ ده‌می ومش (الاستنثار)(11)ی كرد».

وله‌ به‌ر فه‌رموده‌ى: «وبالغ في الاستنشاق إلا أن تكون صائما» «وزیاده‌ڕه‌وی بكه‌ له‌ ئاو دان به‌ لوت دا مه‌گه‌ر به‌ ڕۆژو بیت»(12).

5. ده‌ست هێنان به‌ ئه‌ندامه‌كان، وبه‌ ئاو، ده‌ست بخرێته‌ ناو ڕیشی چڕ تا ده‌گاته‌ ناو ڕیش:

به‌ به‌ڵگه‌ى كرداری په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، چونكه‌ «كاتێك ده‌ست نوێژی بگرتایه‌ ده‌ستی ده‌هێنا به‌ باڵه‌كانیدا»(13)، هه‌روه‌ها «ئاوی ده‌برده‌ ژێر چه‌ناكه‌یی وئه‌یهێنا به‌ ناو ڕیشیدا»(14).

6. پێش خستنی لای ڕاست به‌ سه‌ر چه‌پدا له‌ ده‌ست وقاچه‌كاندا: به‌ به‌ڵگه‌ى كرداری په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ چونكه‌ «كان النبي ـ صلى الله عليه وسلم ـ يعجبه التيمن في تنعله ، وترجله ، وطـهوره ، وفي شأنه كلِه» «حه‌زی له‌ لای ڕاست بوه‌ له‌ ده‌ست پێ كردن وپێلآو له‌ پێ كردن، وقژ شانه‌ كردن، وده‌ست نوێژ گرتن، وله‌ هه‌مو كارێكی تری دا»(15).

7. سێ باره‌كردنه‌وه‌ی شۆردنی ده‌م وچاو وده‌ست وپێكان:

ئه‌وه‌ی واجبه‌، ته‌نها یه‌ك جاره‌، سێ باره‌ كردنه‌وه‌شی سوننه‌ته‌، به‌ به‌ڵگه‌ى كرده‌وه‌ی په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، لێوه‌ی چه‌سپاوه‌ كه‌: «ده‌ست نوێژی گرتوه‌ یه‌ك جار یه‌ك جار، ودو جار دو جار، وسێ جار سێ جار»(16).

8. خوێندنی ویرده‌ هاتوه‌كان دوای ده‌ست نوێژ: له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى(17):

«ما منكم من أحد يتوضأ فيسبغ الوضوء ، ثم يقول : أشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شريك له وأشهد أن محمدا عبده ورسوله إلا فتحت له أبواب الجنة الثمانية ، يدخل من أيها شاء »

«هیچ كه‌سێكتان نیه‌ ده‌ست نوێژ بگرێت ده‌ست نوێژێكی جوان، پاشان بڵێ: شایه‌تی ده‌ده‌م هیچ په‌رستراوێك حه‌ق نیه‌ جگه‌ له‌ الله، تاك وته‌نهایه‌ وبێ شه‌ریكه‌، وشایه‌تی ده‌ده‌م موحه‌ممه‌د به‌نده‌ وپه‌یامبه‌ری خوایه‌، مه‌گه‌ر هه‌ر هه‌شت ده‌رگاكه‌ی به‌هه‌شتی بۆ ده‌كرێته‌وه‌، له‌ هه‌ر كامی ده‌یه‌وێت ده‌ڕواته‌ ژوره‌وه‌».

پرسی شه‌شه‌م: له‌ باره‌ی هه‌ڵ وه‌شێنه‌ره‌وه‌كانی ده‌ست نوێژه‌وه‌:

هه‌ڵ وه‌شێنه‌ره‌وه‌ (نواقض)ه‌كان: ئه‌و شتانه‌یه‌ ده‌ست نوێژی پێ به‌تاڵ ئه‌بێته‌وه‌. ئه‌مه‌ش شه‌ش شته‌:

1. هه‌رچی ده‌ر بچێ له‌ هه‌ر دو ده‌ره‌چه‌كه‌وه‌: یانی:

ده‌ره‌چه‌ی میز وپیسی، وده‌رچوه‌كه‌ش یا میزه‌ یا پیسیه‌ یا تۆوی پیاوه‌ یا (المَذْي)ـه‌، یان خوێنی (الاستحاضة)یه‌(18) یا بایه‌ -كه‌م بێ یا زۆر-، له‌ به‌ر ئایه‌تی: ﴿او جاء احد منكم من الغائط﴾ [النساء:43].

وله‌ به‌ر فه‌رموده‌ى: «خوای گه‌وره‌ نوێژی هیچ كه‌س قه‌بوڵ ناكات بێ ده‌ست نوێژ، مه‌گه‌ر ده‌ست نوێژ بگرن»، پێشتریش باس كرا.

وبه‌ به‌ڵگه‌ى فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ :

«ولكن من غائط وبول ونوم» «ته‌نها له‌ كاتی پیسی كردن یا میز كردن یان خه‌وتن خوفه‌كانتان دا بكه‌نن»(19).

هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ باره‌ی كه‌سێكه‌وه‌ گومانی هه‌یه‌ بای لێ به‌ر بوه‌ یا نا فه‌رمویه‌تی: «لا ينصرف حتى يسمع صوتا أو يجد ريحا» «با نوێژه‌كه‌ی نه‌بڕێت تا گوێی له‌ ده‌نگێك ده‌بێت یا هه‌ست به‌ بۆنێك ئه‌كات»(20).

2. ده‌رچونی شتێكی پیس له‌ باقی لاشه‌وه‌: جا ئه‌گه‌ر میز بێت یا پیسی ئه‌وه‌ به‌ هه‌مو شێوه‌یه‌ك به‌تاڵ ئه‌بێته‌وه‌، چونكه‌ ده‌قه‌كانی پێشو ده‌یگرێته‌وه‌، خۆ ئه‌گه‌ر ئه‌م دوانه‌ش نه‌بو وه‌ك: خوێن وڕشانه‌وه‌: ئه‌گه‌ر زۆر بو وله‌ ڕاده‌ به‌ده‌ر بو ئه‌وا چاكتر وایه‌ ده‌ست نوێژ بگرێته‌وه‌ له‌ به‌ر ئیحتیاط، خۆ ئه‌گه‌ر كه‌میش بو به‌ كۆ ده‌نگ ده‌ست نوێژی بۆ ناگرێته‌وه‌.

3. نه‌مانی عه‌قڵ یا داپۆشینی به‌ هۆی بورانه‌وه‌ یا خه‌وتنه‌وه‌: له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى: «ته‌نها له‌ كاتی پیسی كردن ومیز كردن وخه‌وتندا». وهه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێ:

«العين وكاء السه فمن نام فليتوضأ» «چاو په‌تی كۆمه‌ جا هه‌ر كه‌سێك خه‌وت با ده‌ست نوێژ بگرێت»(21).

به‌ڵام شێتی وبورانه‌وه‌ وسه‌ر خۆش بون وهاو شێوه‌كانیان به‌ كۆ ده‌نگی زانایان به‌تاڵی ده‌كه‌نه‌وه‌، وئه‌و خه‌وه‌ش كه‌ ده‌ست نوێژ به‌تاڵ ده‌كاته‌وه‌ بریتیه‌ له‌و خه‌وه‌ قوڵه‌ی هه‌ستی له‌گه‌ڵ دا نامێنێت، ئیتر خه‌وتنه‌كه‌ به‌ هه‌ر شێوازێك بێت، به‌ڵام سوكه‌ خه‌و به‌تاڵی ناكاته‌وه‌، چونكه‌ هاوه‌ڵان رضي الله عنهم جار وا هه‌بوه‌ له‌ چاوه‌ڕوانی نوێژدا خه‌و بردونه‌تیه‌وه‌، هه‌ستاون، نوێژیان كردوه‌، وده‌ست نوێژیشیان نه‌گرتۆته‌وه‌(22).

4. ده‌ست دان له‌ عه‌وره‌تی ئاده‌میزاد به‌ بێ به‌ر به‌ست: له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی بوسره‌ی كچی صه‌فوان رضي الله عنها، كه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی: «من مس ذكره فليتوضأ» «هه‌ر كه‌س ده‌ستی به‌ر زه‌كه‌ری خۆی كه‌وت با ده‌ست نوێژ بگرێت»(23).

وله‌ فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو ئه‌یوب وئوم حه‌بیبه‌ دا رضي الله عنها هاتوه‌: «من مس فرجه فليتوضأ »(24)، «هه‌مان واتای پێشو».

5. خواردنی گۆشتی وشتر: له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی جابری كوڕی سه‌موره‌ ـ رضي الله عنه ـ : پیاوێك پرسیاری كرد له‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : ده‌ست نوێژ بگرینه‌وه‌ به‌ هۆی خواردنی گۆشتی مه‌ڕه‌وه‌؟ فه‌رموی: «إن شئت فتوضأ وإن شئت فلا توضأ» «ئه‌گه‌ر ویستت ده‌ست نوێژ بگره‌، نه‌شت ویست مه‌یگره‌».

وتی: ئه‌ی به‌هۆی گۆشتی وشتره‌وه‌؟ فه‌رموی: «نعم توضأ من لحوم الإبل» «به‌ڵێ، ده‌ست نوێژ بگره‌ بۆ گۆشتی وشتر»(25).

6. هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ له‌ ئیسلام: له‌ به‌ر ئایه‌تی: ﴿ومن يكفر بالإيمان فقد حبط عمله﴾ [المائدة:5] «هه‌ر كه‌س هه‌ڵگه‌ڕێته‌وه‌ له‌ ئیمان ئه‌وه‌ كرده‌وه‌ی پوچه‌ڵ بوه‌ته‌وه‌». وهه‌ر شتێكی تریش غوسل واجب بكات ده‌ست نوێژیش واجب ده‌كات، مردن نه‌بێت.

پرسی حه‌وته‌م: ئه‌و شتانه‌ی واجبه‌ ده‌ست نوێژی بۆ بگیرێت:
واجبه‌ له‌ سه‌ر «ته‌كلیف لێ كراو»(26) بۆ ئه‌م شتانه‌ ده‌ست نوێژ بگرێت:

1. نوێژ كردن: له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی [پێشتری] ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه به‌رزی ده‌كاته‌وه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ نوێژێك وه‌رناگرێت به‌بێ ده‌ست نوێژ، به‌خشینیش وه‌رناگرێت هی دزین بێ له‌ ده‌ست كه‌وت وشتی تریش».

2. سوڕانه‌وه‌ به‌ ده‌وری كه‌عبه‌ فه‌رز بێت یا سوننه‌ت: له‌ به‌ر كرده‌وه‌ی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «ده‌ست نوێژی گرتوه‌ وپاشان ته‌وافی كردوه‌»(27).

وله‌ به‌ر فه‌رمایشتی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ (28): «الطواف بالبيت صلاة إلا أن الله أباح فيه الكلام» «ته‌واف به‌ ده‌وری كه‌عبه‌دا نوێژه‌، ئه‌وه‌نده‌ نه‌بێت خوا قسه‌ كردنی تێدا حه‌ڵاڵ كردوه‌».

هه‌روه‌ها به‌ به‌ڵگه‌ى ئه‌وه‌ى نه‌هی كردوه‌ له‌ سوڕی مانگانه‌دا ئافره‌ت ته‌واف بكات هه‌تا پاك ده‌بێته‌وه‌(29).

3. ده‌ست دان له‌ قورئان وپێسته‌ى به‌ری بكه‌وێت بێ به‌ربه‌ست:

له‌ به‌ر ئایه‌تی: ﴿لا يمسه الا المطهرون﴾ [الواقعة: 79].

واته‌: «ئه‌م قورئانه‌ كه‌س ده‌ستی پێوه‌ نادات مه‌گه‌ر پاكه‌كان». هه‌روه‌ها له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى: «لا يمس القرآن إلا طاهر» «كه‌س ده‌ست به‌م قورئانه‌وه‌ نادات، مه‌گه‌ر كه‌سێك پاك بێت»(30).

پرسی هه‌شته‌م: ئه‌و شتانه‌ی سوننه‌ته‌ ده‌ست نوێژی بۆ بگیرێت:
له‌م حاڵه‌تانه‌ی خواره‌وه‌دا سوننه‌ته‌ ده‌ست نوێژ بگیرێت:

1. له‌ كاتی یادكردنی خوای گه‌وره‌دا وقورئان خوێندن.

2. تازه‌ كردنه‌وه‌ى بۆ هه‌مو نوێژێك: له‌ به‌ر به‌رده‌وامی په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ سه‌ری، وه‌ك له‌ ئه‌نه‌سه‌وه‌ ـ رضي الله عنه ـ هاتوه‌: «كان النبي (صلى الله عليه وسلم) يتوضأ عند كل صلاة»، «په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ پێش هه‌مو نوێژێك ده‌ست نوێژی ئه‌شۆرد»(31).

3. سوننه‌ته‌ كه‌سی له‌ش گران ئه‌گه‌ر ویستی دوباره‌ جوت ببێته‌وه‌، یا ویستی بخه‌وێت، یا بخوات، یا بخواته‌وه‌= ده‌ست نوێژ بگرێته‌وه‌:

له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو سه‌عیدی خودری ـ رضي الله عنه ـ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی: «إذا أتى أحدكم أهله ثم أراد أن يعود فليتوضأ» «ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان جوت بو له‌گه‌ڵ خێزانی دا، ئینجا ویستی دوباره‌ى بكاته‌وه‌، با ده‌ست نوێژ بگرێت»(32).

وله‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی عائیشه‌ رضي الله عنها(33): « أن رسول الله (صلى الله عليه وسلم) كان إذا أراد أن ينام وهو جنب توضأ وضوءه للصلاة قبل أن ينام» «په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌گه‌ر له‌ش گران ببوایه‌ وبیویستایه‌ بخه‌وتایه‌، پێش خه‌وتن ده‌ست نوێژی ئه‌گرت وه‌كو ده‌ست نوێژی نوێژ» له‌ ڕیوایه‌تێكی تری ئه‌ودا: «ئه‌گه‌ر بیویستایه‌ بخوات یا بخه‌وێت…»(34).

4. ده‌ست نوێژ گرتن پێش غوسل كردن: له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی عائیشه‌ رضي الله عنها ئه‌فه‌رموێ: «په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌گه‌ر غوسلی بكردایه‌ بۆ له‌ش گرانی: سه‌ره‌تا هه‌ر دو ده‌ستی ده‌شۆرد، پاشان به‌ ده‌ستی ڕاستی ئاوی ده‌كرد به‌ سه‌ر ده‌ستی چه‌پی دا، پاشان عه‌وره‌تی ده‌شۆرد پاشان ده‌ست نوێژێكی وه‌ك ده‌ست نوێژی نوێژ ئه‌گرت…» تا كۆتایی فه‌رموده‌كه‌(35).

5. له‌ كاتی خه‌وتن دا: له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی به‌رائی كوڕی عازب ـ رضي الله عنه ـ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: «إذا أتيت مضجعك فتوضأ وضوءك للصلاة، ثم اضطجع على شقك الأيمن…» «ئه‌گه‌ر چویته‌ سه‌ر جێگاكه‌ت وده‌ست نوێژ بگره‌ وه‌كو ده‌ست نوێژی نوێژ پاشان به‌لای ڕاستدا ڕابكشێ… هتد»(36).
=================
(1) أخرجه مسلم (224). والغلول: السرقة من أموال الغنيمة وغيرها.
(2) أخرجه مسلم (223).
(3) [«ته‌مه‌نی جیاكردنه‌وه‌» (سن التمییز): مه‌به‌ست ئه‌و ته‌مه‌نه‌ یا قۆناغه‌یه‌ كه‌ منداڵ پێی گه‌یشت له‌ قسه‌ تێ دگات وبه‌ باشی وه‌لآم ده‌داته‌وه‌ وزه‌ره‌ر وقازانجی خۆی ده‌زانیت وشته‌كان لێك جیا ده‌كاته‌وه‌، وتایبه‌تیش نیه‌ به‌ ته‌مه‌نێكی دیاریكراوه‌وه‌، به‌ڵام زۆرجار حه‌وت ساڵنه‌].
(4) أخرجه البخاري (1)، ومسلم (1907).
(5) أخرجه الترمذي (37) وابن ماجه (443) وصححه الألباني (صحيح سنن ابن ماجه 357، والسلسلة الصحيحة 36) وأفاض الشيخ -رحمه الله- في جمع طرقه والكلام عليه.
(6) «لا يجزيء»، لای فوقه‌ها، واته‌: به‌ نه‌كردنی ئه‌و شته‌، فه‌رمانه‌كه‌ له‌ سه‌رت نه‌كه‌وتوه‌ وبه‌ جێت نه‌گه‌یاندوه‌ وئه‌ستۆت پاك نه‌بۆته‌وه‌، جا ئه‌بێت ئه‌نجامی بده‌یته‌وه‌. «وه‌رگێڕ»
(7) أخرجه مسلم (235).
(8) أخرجه أحمد (3/424)، وأبو داود (175)، وصححه الألباني. انظر: إرواء الغليل (1/127).
(9) أخرجه أحمد (2/418)، وأبو داود (101)، والحاكم (1/147) وغيرهم من حديث أبي هريرة ، وحسنه: ابن الصلاح، وابن كثير، والعراقي، وقواه المنذري وابن حجر، وقال الألباني: حسن. «الإرواء» (1/122).
(10) أخرجه البخاري معلقًا بصيغة جزم: باب سواك الرطب واليابس للصائم. وصله النسائي. انظر: «الفتح» (4/159).
(11) «الاستنثار»: ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئاوت دا به‌ لوت دا، ئاو وشته‌كانی ناو لوتت ده‌ر بكه‌یت، ئه‌مه‌ش واتای دروستی «الاستنثار»ـه‌ له‌لای جمهوری زانایان. «وه‌رگێڕ».
(12) أخرجه أبو داود (142)،والنسائي (1/66 رقم 87)،وصححه الألباني (صحيح النسائي رقم 85).
(13) أخرجه ابن حبان في صحيحه (3/363) (1082)، والبيهقي في السنن الكبرى (1/196)، والحاكم في المستدرك (1/243) وصححه، وابن خزيمة في صحيحه (1/62)، والإمام أحمد في مسنده (4/39).
(14) أخرجه أبو داود (145)، وصححه الألباني (الإرواء 92).
(15) متفق عليه: أخرجه البخاري (168)، ومسلم (226).
(16) متفق عليه: أخرجه البخاري (157، 158، 159) ومسلم (226) وعنده ذكر الثلاث فقط.
(17) أخرجه مسلم (234) وزاد الترمذي: (اللهم اجعلني من التوابين واجعلني من المتطهرين) (55)، وصححه بهذه الزيادة الألباني «الإرواء» (96).
(18) له‌ ده‌روازه‌ى نۆیه‌م، له‌ پرسى سێیه‌م: چۆنێتی پاك كردنه‌وه‌ى پیسی دا، پێناسه‌ی مه‌زی ومه‌نی دێت -به‌ ویستی خوا-. هه‌روه‌ها له‌ ده‌روازه‌ى ده‌یه‌م، پرسى حه‌وته‌م: له‌ باره‌ى خوێنی ئیستیحازه‌، باسی ئیستیحازه‌ش دێت. «وه‌رگێڕ»
(19) أخرجه أحمد (4/239) والنسائي (1/83) والترمذي (96) وصححه، وحسنه الألباني في الإرواء (1/141).
(20) متفق عليه: البخاري (137)، ومسلم (361).
(21) أخرجه أبو داود (203)، وابن ماجه (477)، وحسنه الألباني في الإرواء (1/148). والمعنى: أن العينين في يقظتهما بمنزلة الحبل الذي يربط به، فزوال اليقظة كزوال هذا الرباط.
(22) «صحيح مسلم» (376).
(23) أخرجه أبو داود (181) واللفظ له، والنسائي (163)، والترمذي (82) وقال: حديث حسن صحيح، وابن ماجه (4479)، وصححه الألباني في الإرواء (1/150).
(24) رواية أم حبيبة أخرجها: ابن ماجه (481)، وصححها الألباني في الإرواء (1/151)، أما حديث أبي أيوب فقال الألباني: “لم أقف على إسناده” الإرواء (1/151).
(25) أخرجه مسلم (360).
(26) «المكلف» له‌م كتێبه‌دا زۆر دوباره‌ ده‌بێته‌وه‌، جا واتاكه‌ى بزانه‌: عاقڵێكی پێگه‌یشتوی تێگه‌یشتوه‌ (العاقل البالغ الذاكر أو الفاهم). «وه‌رگێڕ»
(27) أخرجه البخاري (1614)، ومسلم (1235).
(28) أخرجه ابن حبان (3836)، والحاكم (1/459) وصحح إسناده، وافقه الذهبي، والبيهقي (5/87) وغيرهم، وصححه الألباني «الإرواء» (121).
(29) أخرجه البخاري (305)، ومسلم (1211).
(30) أخرجه مالك (468)، والحاكم (1/395) و(3/485) وصححه، والدارقطني (1/ 121)، والبيهقي (1/87)، وصححه الألباني في «الإرواء» (122).
(31) أخرجه البخاري (214).
(32) أخرجه مسلم (308).
(33) أخرجه مسلم (305).
(34) بڕوانه‌: سه‌رچاوه‌ى پێشو، فه‌رموده‌ى پاشتری.
(35) أخرجه مسلم (316).
(36) أخرجه البخاري (247).

*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-

 دەروازەى شەشەم : لەبارەى مەسح کردن لەسەر سۆل (الخف) و مێزەر و کەرەسەى گرتنەوە. 

سۆل «الخف»: ئه‌وه‌یه‌ له‌ پێ ده‌كرێت له‌ پێسته‌ وهاوشێوه‌كانی، كۆكه‌ى «خفاف»ه‌، وهه‌ر شتێك بكرێته‌ پێ له‌ خری (خوری) وهاو شێوه‌كانی حوكمی خوفی هه‌یه‌.
چه‌ند پرسێكی تێدایه‌:

پرسی یه‌كه‌م: حوكمی سڕینی سۆل وبه‌ڵگه‌كه‌ی:
سڕینی خوف دروسته‌ به‌ كۆ ده‌نگی ئه‌هلی سوننه‌ت وجه‌ماعه‌ت، وڕوخسه‌ت وڕێ پێدانێكی خوایه‌ وه‌ك بار سوكیه‌ك له‌ سه‌ر به‌نده‌كانی، ولابردنی ناڕه‌حه‌تی وته‌نگی له‌ سه‌ریان.
سوننه‌ت وكۆ ده‌نگیش به‌ڵگه‌ن له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ى دروسته‌.

سه‌باره‌ت به‌ فه‌رموده‌: فه‌رموده‌ ساغ (صحیح)ه‌كان به‌ موته‌واتری له‌ په‌یامبه‌ری خواوه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ چه‌سپاون؛ هه‌م به‌ كرده‌وه‌ی وهه‌م به‌ فه‌رمانی وڕوخسه‌ت پێدانی. پێشه‌وا ئه‌حمه‌د رحمه الله ئه‌ڵێ: هیچ له‌ دڵم دا نیه‌ به‌ ئاست مه‌سح كردن، چل فه‌رموده‌ی له‌ سه‌ر هاتوه‌ له‌ په‌یامبه‌ره‌وه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ  كه‌ ئه‌ڵێ: «هیچ له‌ دڵم دا نیه‌» مه‌به‌ستی: كه‌م ترین گومانی نیه‌ كه‌ دروسته‌.

حه‌سه‌نی به‌سڕی رحمه الله ئه‌ڵێ: حه‌فتا كه‌س له‌ هاوه‌ڵانی په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆیان گێڕاومه‌ته‌وه‌ كه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ مه‌سحی له‌ سه‌ر خوفه‌كانی كردوه‌.

جا له‌و فه‌رمودانه‌: حه‌دیسه‌كه‌ى جه‌ریری كوڕی عه‌بدوڵایه‌ ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «رأيت رسول الله صلى الله عليه وسلم بال ثم توضأ ومسح على خفيه »

«په‌یامبه‌ری خوام ـ صلى الله عليه وسلم ـ بینی میزی كرد، پاشان ده‌ست نوێژی گرت وخوفه‌كانی سڕی»(1).

ئه‌عمه‌ش ئه‌ڵێ: ئیبراهیم وتی: ئه‌م فه‌رموده‌یه‌یان زۆر پێ خۆش بو، چونكه‌ جه‌ریر ـ رضي الله عنه ـ دوای دابه‌زینی سوره‌تی «المائدة» موسڵمان بوه‌، یانی: ئایه‌تی ده‌ست نوێژ.

زانایانی ئه‌هلی سوننه‌ت وجه‌ماعه‌تیش كۆكن له‌ سه‌ر شه‌رعیه‌تی ئه‌م كاره‌ له‌ سه‌فه‌ر ونیشته‌جێ بون، پێویستیه‌ك بێت یا نا.

هه‌روه‌ها دروسته‌ له‌ سه‌ر گۆره‌ویش مه‌سح بكرێت، كه‌ بریتیه‌ له‌وه‌ى له‌ پێ ده‌كرێت جگه‌ له‌ پێست، وه‌ك: په‌ڕۆ وهاوشێوه‌كانی، دروستیشه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى وه‌ك خوف وایه‌ له‌وه‌ی مرۆڤ پێویستی پێ یه‌تی، وهۆكار (العلة)(2) له‌ هه‌ر دوكیاندا هه‌ر یه‌ك شته‌، وبه‌ ڕاستی له‌ پێ كردنی به‌ر بلآو تریشه‌ له‌ خوف، بۆیه‌ دروسته‌ مه‌سحی له‌ سه‌ر بكرێت ئه‌گه‌ر پێی داپۆشی.

پرسی دوه‌م: مه‌رجه‌كانی مه‌سح كردن له‌ سه‌ر خوف وجێ گره‌وه‌كانی:

مه‌رجه‌كانیش ئه‌مانه‌ن:

1. به‌ ده‌ست نوێژه‌وه‌ له‌ پێ بكرێت: به‌ به‌ڵگه‌ى ئه‌وه‌ى موغیڕه‌ ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: له‌ سه‌فه‌رێكدا له‌گه‌ڵ په‌یامبه‌ری خوا دا ـ صلى الله عليه وسلم ـ بوم، دا چه‌میم سۆله‌كانی پێی دا بكه‌نم، فه‌رموی: «دعهما فإني أدخلتهما طاهرتين فمسح عليهما»

«وازی لێ بهێنه‌ من به‌ پاكی (به‌ ده‌ست نوێژه‌وه‌) له‌ پێم كردوه‌، پاشان مه‌سحی له‌ سه‌ر كردن»(3).

2. ئه‌بێت ئه‌و شوێنه‌ی پێ -كه‌ فه‌رزه‌ بشۆردرێت-، دابپۆشێت.

3. حه‌ڵاڵ بن: دروست نیه‌ مه‌سح بكرێت له‌ سه‌ر زه‌وت كراو، یا دزراو، یا ئاوریشم بۆ پیاو، چونكه‌ پۆشینی تاوانه‌، بۆیه‌ ڕوخسه‌ت نادرێت.

4. خودی خوفه‌كان پاك بن: چونكه‌ دروست نیه‌ مه‌سح بكرێ له‌ سه‌ر شتی پیس، وه‌ك ئه‌وه‌ى له‌ پێسته‌ی كه‌ر دروست كرا بێت.

5. سڕینه‌كه‌ له‌و ماوه‌یه‌ بێت كه‌ شه‌رع دیاری كردوه‌: كه‌ بۆ نیشته‌ جێ شه‌و ورۆژێكه‌، وبۆ ڕێبواریش سێ شه‌و وسێ ڕۆژه‌.

ئه‌مه‌ پێنج مه‌رجه‌ بۆ دروستێتی مه‌سح كردن له‌ سه‌ر خوف زانایان له‌ ده‌قه‌ حه‌دیسی، وڕێسا گشتیه‌كانه‌وه‌ ده‌ریان هێناوه‌، بۆیه‌ ئه‌بێت ڕه‌چاو بكرێت له‌ كاتی مه‌سح كردن دا.

وهیچی تێدا نیه‌ مه‌سح بكرێت له‌ سه‌ر گۆره‌وه‌یی ته‌نك، تۆزێ دڕاو(4)، له‌ به‌ر ئه‌و به‌ڵگانه‌ی هاتون له‌ باره‌ی دروستێتی مه‌سح كردن، هه‌روه‌ها داكه‌ندنی ناڕه‌حه‌تی تێدایه‌.

پرسی سێیه‌م: چۆنیه‌تی سڕین وشێوازه‌كه‌ی:

ئه‌و شوێنه‌ی دانراوه‌ مه‌سح بكرێت: سه‌روی خوفه‌كانه‌، واجبیش له‌م باره‌وه‌ ئه‌وه‌نده‌یه‌: ناوی سڕین (مه‌سح) بیگرێته‌وه‌. وچۆنیه‌تیه‌كه‌شی: زیاتر لای سه‌روی خوفه‌كه‌ی بسڕێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی موغیڕه‌ی كوڕی شوعبه‌ ـ رضي الله عنه ـ كه‌ باسی شێوازی مه‌سحی په‌یامبه‌رمان ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ ده‌كات له‌ كاتی ده‌ست نویژدا، ئه‌ڵێت(5): «رأيت النبي صلى الله عليه وسلم يمسح على الخفين على ظاهرهما» «په‌یامبه‌ری خوام ـ صلى الله عليه وسلم ـ بینی سه‌ر هه‌ر دو خوفه‌كه‌ی سڕی».

و[به‌ ته‌نها] مه‌سح كردنی ژێر وپشتی خوف له‌ سه‌رتی ناخات، وسوننه‌تیش نیه‌، له‌ به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ی عه‌لی ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ(6): «ئه‌گه‌ر دین به‌ ڕا وبۆچون ببوایه‌، ئه‌وا بێ گومان سڕینی ژێره‌وه‌ی سۆل له‌ پێشتر بو تا سه‌ره‌وه‌ی، به‌ڵام په‌یامبه‌ری خوام ـ صلى الله عليه وسلم ـ بینی سه‌روی خوفه‌كانی سڕی».

خۆ ئه‌گه‌ر سه‌ره‌وه‌ وخواره‌وه‌ پێكه‌وه‌ بسڕێت، دروسته‌ به‌ڵام كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه‌.

پرسی چواره‌م: ماوه‌ی مه‌سحی خوف:
وماوه‌ی مه‌سح كردن له‌ سه‌ر خوف بۆ نیشته‌ جێ، وئه‌وه‌ی له‌ سه‌فه‌رێك بێت بۆی نه‌بێت نوێژ كورت بكاته‌وه‌: بۆ هه‌ر دوكیان شه‌و وڕۆژێكه‌، بۆ: موسافریش، كه‌ بۆی هه‌بێت نویژ كورت بكاته‌وه‌: سێ ڕۆژ وشه‌وێكه‌، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی عه‌لی ـ رضي الله عنه ـ : ئه‌ڵێ(7): «جعل رسول الله صلى الله عليه وسلم ثلاثة أيام ولياليهن للمسافر، ويوما وليلة للمقيم»

واته‌: «په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ موسافر: سێ شه‌و وڕۆژی داناوه‌، وبۆ نیشته‌جێش شه‌و وڕۆژێك».

پرسی پێنجه‌م: هه‌ڵوه‌شێنه‌ره‌وه‌كانی مه‌سح كردن:

سڕینیش به‌م شتانه‌ هه‌ڵ ده‌وه‌شێته‌وه‌:

1. هه‌ر شتێك ڕو بدات كه‌ غوسل واجب بكات، ئه‌وه‌ مه‌سحه‌كه‌ش هه‌ڵ ده‌وه‌شێته‌وه‌، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی سه‌فوانی كوڕی عه‌سسال ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «كان النبي صلى الله عليه وسلم يأمرنا إذا كنا سفراً ألا ننزع خفافنا ثلاثة أيام ولياليهن، إلا من جنابة»

«په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمانی پێ ئه‌كردین ئه‌گه‌ر له‌ سه‌فه‌ر بوین خوفه‌كانمان سێ شه‌و وسێ ڕۆژ دانه‌كه‌نین مه‌گه‌ر بۆ له‌ش گرانی»(8).

2. ئه‌گه‌ر هه‌ندێك شوێنی فه‌رزه‌كه‌ ده‌ركه‌وت، یانی: هه‌ندێ شوێنی پێی ده‌ركه‌وێ، مه‌سحه‌كه‌ هه‌ڵ ده‌وه‌شێته‌وه‌.

3. داكه‌ندنی خوف مه‌سح پوچه‌ڵ ده‌كاته‌وه‌، وداكه‌ندنی یه‌كێكیشیان وه‌كو داكه‌ندنی هه‌ر دوكیان وایه‌ له‌ سه‌ر ڕای زۆربه‌ی زانایان.

4. ته‌واو بونی ماوه‌ی مه‌سحه‌كه‌ هه‌ڵی ده‌وه‌شێنێته‌وه‌، چونكه‌ مه‌سح كاته‌كه‌ی دیاری كراوه‌ له‌ لایه‌ن شه‌رعه‌وه‌، جا دروست نیه‌ زیاتر له‌ ماوه‌ی دیاری كراو مه‌سح بكرێت. فه‌رموده‌كانی ئه‌م باسه‌ ئه‌مه‌ى لێ ده‌فامی.

پرسی شه‌شه‌م: سه‌ره‌تای ده‌ست پێ كردنی مه‌سح:

ماوه‌ى مه‌سح ده‌ست پێده‌كات له‌ یه‌كه‌م مه‌سحی دوای ده‌ست نویژ شكاندن له‌ دوای له‌ پێ كردنی، بۆ نمونه‌: ده‌ست نویژ ده‌گرێت بۆ نوێژی به‌یانی، وخوفه‌كانی له‌ پێ ده‌كات، به‌ڵام دوای هه‌ڵهاتنی خۆر ده‌ست نوێژی ده‌شكێت، وده‌ست نوێژ ناگرێته‌وه‌، پاشان پێش نوێژی نیوه‌رۆ ده‌ست نوێژ ده‌گرێت، جا ده‌ست پێ كردنی ماوه‌كه‌ له‌ كاتی ده‌ست نویژ گرتنیه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات له‌ پێش نوێژی نیوه‌رۆ، یانی: له‌ مه‌سح كردنی دوای ده‌ست نوێژ شكاندن. هه‌ندێكیش له‌ زانایان وتویانه‌: سه‌ره‌تاكه‌ى له‌ هه‌ڵاتنی خۆره‌وه‌یه‌ له‌ كاتی ده‌ست نوێژ شكاندنه‌كه‌ی(9).

پرسی حه‌وته‌م: مه‌سح كردن له‌ سه‌ر كه‌ره‌سته‌ى گرتنه‌وه‌ ومێزه‌ر وسه‌رپۆشی ئافره‌تان.

«الجبيرة= كه‌ره‌سته‌ى گرتنه‌وه‌»: دار وهاوشێوه‌كانیه‌تی وه‌ك گه‌چ، له‌و شتانه‌ی به‌ شكاویه‌وه‌ ده‌پێچرێت تا ساڕێژ بون وخۆش بونه‌وه‌ی، مه‌سحی له‌ سه‌ر ده‌كات، هه‌روه‌ها مه‌سح ده‌كات له‌ سه‌ر له‌زگه‌ وله‌فافی سه‌ر برینه‌كان، هه‌مو ئه‌مانه‌ مه‌سحی له‌ سه‌ر ده‌كرێ به‌و مه‌رجه‌ی به‌ گوێره‌ى پێویستی دانرا بێت، خۆ ئه‌گه‌ر له‌ پێویستی زیاتر بو، ئه‌وا ئه‌بێت زیاده‌كه‌ هه‌ڵ ماڵێت ودایبكه‌نێت.

هه‌روه‌ها له‌ حه‌ده‌سی گه‌وره‌ وگچكه‌ دروسته‌ مه‌سحی له‌ سه‌ر بكات، وبۆ مه‌سح له‌ سه‌ر كردنیشی ماوه‌یه‌كی دیاری كراوی نیه‌، به‌ڵكو مه‌سحی له‌ سه‌ر ده‌كات تا لابردنی یا چاك بونه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی ژێری.

به‌ڵگه‌ش له‌ سه‌ر ئه‌مه‌: ئه‌وه‌یه‌ مه‌سح كردن له‌ سه‌ری زه‌روره‌تێكه‌، زه‌روره‌تیش به‌ گوێره‌ی خۆی ئه‌ندازه‌ی بۆ داده‌نرێ، هیچ جیاوازیه‌كیش نیه‌ له‌ نێوان هه‌ر دو جۆره‌كه‌ی حه‌ده‌س.

هه‌روه‌ها دروسته‌ مه‌سح بكرێت له‌ سه‌ر مێزه‌ر (ئه‌وه‌ى كه‌ ده‌پێچرێته‌ سه‌ره‌وه‌)، به‌ڵگه‌ش له‌ سه‌ر ئه‌مه‌: فه‌رموده‌كه‌ی موغیڕه‌ی كوری شوعبه‌یه‌ ـ رضي الله عنه ـ : «أن النبي ـ صلى الله عليه وسلم ـ مسح على عمامته وعلى الناصية والخفين»

«په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ سه‌ر مێزه‌ره‌كه‌ی وپێشه‌ سه‌ری وخوفه‌كانی مه‌سح كرد»(10).

وله‌ به‌ر فه‌رموده‌ى: «په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ مه‌سحی كرد له‌ سه‌ر خوفه‌كانی ومێزه‌ره‌كه‌ى»(11).

مه‌سح كردنیش له‌ سه‌ری كاتێكی دیاری كراوی نیه‌ وبه‌ڵام ئه‌گه‌ر ئیحتیاط بكات ومه‌سحی نه‌كات مه‌گه‌ر به‌ ده‌ست نوێژه‌وه‌ له‌ سه‌ری كردبێت وله‌و ماوه‌ دیاری كراوه‌ بێت كه‌ بۆ مه‌سح له‌ سه‌ر خوف باس كرا، ئه‌وه‌ چاكتره‌.

سه‌رپۆشی ئافره‌تانیش، ئه‌وه‌ى كه‌ سه‌ری پێ داده‌پۆشێت، باشتره‌ مه‌سحی له‌ سه‌ر نه‌كات مه‌گه‌ر: قورسیه‌ك هه‌بێت له‌ داكه‌ندنی، یا، به‌ هۆی نه‌خۆشیه‌ك له‌ سه‌ری وهاوشێوه‌ی ئه‌مانه‌، ئه‌گه‌ریش سه‌ری گرتبوه‌ خه‌نه‌ وهاوشێوه‌كانی، ئه‌وه‌ دروسته‌ مه‌سحی له‌ سه‌ر بكات، چونكه‌ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ كردویه‌تی، وبه‌ گشتیش پاك كردنه‌وه‌ى سه‌ر هه‌ندێك كار ئاسانی وبار سوكی تێدا كراوه‌ بۆ ئه‌م ئومه‌ته‌.
===============
(1) أخرجه مسلم (272)، وروى نحوه البخاري عن المغيرة (203).
(2) یه‌كێك له‌ بنچینه‌كانی قیاس هاو هۆكاریه‌ (هه‌مان هۆكاری هه‌بێت)، واته‌: خوف ڕێگه‌ى پێ دراوه‌ له‌به‌ر هۆكارێك، ده‌ى هه‌مان هۆكار له‌ جۆراب وگۆره‌وی دا هه‌یه‌، كه‌واته‌ چۆن ئه‌سڵه‌كه‌ دروسته‌ له‌به‌ر ئه‌م هۆكاره‌، لقه‌كه‌ش دروسته‌ له‌به‌ر هه‌مان هۆكار، ئه‌مه‌ش پێی ده‌ڵێن: قیاس. سه‌رباری ئه‌مه‌ له‌ حه‌دیسیشدا هاتوه‌! «وه‌رگێڕ».
(3) متفق عليه: أخرجه البخاري (206)، ومسلم (274).
(4) [ئه‌گه‌ر گۆره‌وی ته‌نك، یان دڕا بو؛ به‌ ڕاده‌یه‌ك كه‌ ئه‌گه‌ر مه‌سحی له‌ سه‌ر بكرێت ئاوه‌كه‌ به‌ر پێكان بكه‌وێت ئه‌وه‌ پێی ناوترێت سڕین ومه‌سح، به‌ڵكو ئه‌وه‌ شۆردنه‌! جا ده‌رده‌كه‌وێت دروست نه‌بێت].
(5) أخرجه الترمذي (98)، وقال: حسن. وقال الألباني: حسن صحيح (صحيح الترمذي 85).
(6) أخرجه أبو داود (162)، والبيهقي (1/292)، وصححه الحافظ ابن حجر (التلخيص الحبير 1/160).
(7) أخرجه مسلم (85).
(8) أخرجه أحمد (4/239)، والنسائي (1/84)، والترمذي (96) وصححه، وحسنه الألباني (الإرواء 104).
(9) واته‌: ئه‌م بۆچونه‌ پێی وایه‌ له‌ ده‌ست نوێژ شكاندنه‌وه‌ حساب ده‌كرێت. وه‌رگێڕ
(10) أخرجه مسلم (274).
(11) أخرجه مسلم (275).

*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-

 دەروازەى حەوتەم : لەبارەى خۆشۆردن (الغسل)ــەوە. 

پرسی یه‌كه‌م: واتای غوسل، وحوكمه‌كه‌ی، وبه‌ڵگه‌كانی:

1. واتاكه‌ى: «الغسل» له‌ زمانه‌وانی دا: چاوگى «غسل الشيء يغسل غسلا وغسلا»ه‌، كه‌ بریتیه‌ له‌ شۆردنی ته‌واوی لاشه‌.

واتاكه‌یشی له‌ شه‌رع دا: ئه‌وه‌یه‌ ئاو بكه‌یت به‌ هه‌مو لاشه‌دا، یا: به‌ كار هێنانی ئاوێكی پاكه‌ بۆ هه‌مو لاشه‌، به‌ شێوازێكی دیاری كراو، وه‌كو په‌رستشی خوا .

2. حوكمه‌كه‌ی: غوسل پێویسته‌، ئه‌گه‌ر پێویست كه‌ره‌كه‌ی به‌ دی هات، له‌ به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا : ﴿وإن كنتم جنبا فاطهروا﴾ [المائدة:6] «وئه‌گه‌ر له‌شتان گران بو، ئه‌وا خۆتان بشۆن»

وئه‌و فه‌رمودانه‌ی چۆنیه‌تی غوسلی تێدا هاتوه‌ له‌ چه‌نده‌ها هاوه‌ڵه‌وه‌، له‌ په‌یامبه‌ره‌وه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ڵگه‌ن له‌ سه‌ر واجبێتی غوسل، هه‌ندێكیشی به‌م نزیكانه‌ دێت -إن شاء الله تعالى-.

3. ئه‌و شتانه‌ی غوسل واجب ده‌كه‌ن: له‌ به‌ر هه‌ر یه‌ك له‌م هۆكارانه‌ی خواره‌وه‌ واجب ده‌بێ:

أ. ده‌رچونی تۆوی پیاو له‌ شوێنی خۆیه‌وه‌: مه‌رجیشه‌ پشقه‌ بكات، وبه‌ چێژه‌وه‌ بێت، له‌ نێر یا له‌ مێ، له‌ به‌ر ئایه‌تی: ﴿وإن كنتم جنبا فاطهروا﴾ [المائدة:6]، وله‌ به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ عه‌لی ـ رضي الله عنه ـ : «إذا فضخت الماء فاغتسل»(1)، واته‌:

«ئه‌گه‌ر ئاوت پشقه‌ی كرد، ئه‌وا غوسل بكه‌»، به‌ مه‌رجێك نه‌ خه‌وتبێت وهاو شێوه‌كانی، ئه‌وسا چێژ نابێته‌ مه‌رج، چونكه‌ خه‌وتو له‌وانه‌یه‌ هه‌ستی پێ نه‌كات، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ پرسیاری لێ كرا: ئایا ئافره‌ت غوسلی له‌ سه‌ره‌ ئه‌گه‌ر له‌ش گران بو، فه‌رموی: «نعم إذا رأت الماء» «به‌ڵێ، ئه‌گه‌ر ئاوی بینی»(2). هه‌مو ئه‌مانه‌ش كۆ ده‌نگی له‌ سه‌ره‌.

ب. سه‌ری عه‌وره‌ت هه‌ر هه‌موی، یا ئه‌ندازه‌كه‌ی بچێت به‌ دامێندا، به‌ بێ به‌ر به‌ست، با ئاویش نه‌یه‌ته‌وه‌، له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى: «إذا جلس بين شعبها الأربع ومس الختان الختان فقد وجب الغسل» «ئه‌گه‌ر له‌ به‌ینی چوار په‌لی دانیشت وخه‌ته‌نه‌ كراو به‌ر خه‌ته‌نه‌ كراو كه‌وت، ئه‌وه‌ غوسل واجب بوه‌»(3)، به‌ڵام له‌م حاڵه‌ته‌دا غوسل واجب نابێت مه‌گه‌ر كوڕێك ته‌مه‌نی ده‌ ساڵن وبه‌ره‌و سه‌ره‌وه‌ بێت، وكچێك نۆ ساڵ وبه‌ره‌و سه‌ره‌وه‌ بێت.

ج. موسڵمان بونی كافر ئه‌گه‌ر هه‌ڵ گه‌راوه‌ش بێت، چونكه‌: «أن النبى (صلى الله عليه وسلم )أمر قيس بن عاصم أن يغتسل حين أسلم » «كاتێك قه‌یسی كوری عاصم ـ رضي الله عنه ـ موسڵمان بو، په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمانی پێ كرد غوسل بكات»(4).

د. نه‌مانی خوێنی سوڕی مانگانه‌ وزه‌یستانی: له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی عائیشه‌ رضي الله عنها، كه‌ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ فاتمه‌ی كچی ئه‌بی حوبه‌یشی فه‌رمو: «إذا أقبلت حيضتك فدعي الصلاة وإذا أدبرت فاغسلي عنك الدم ثم صلي»، «ئه‌گه‌ر سوڕی مانگانه‌ هات، واز له‌ نوێژ بهێنه‌، ئه‌گه‌ریش ته‌واو بو ئه‌وا خۆت بشۆ ونوێژ بكه‌»(5).

زه‌یستانیش وه‌كو سوڕی مانگانه‌ وایه‌ به‌ كۆ ده‌نگی.

ه. مردن: له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ -كه‌ زه‌ینه‌بی كچی وه‌فاتی كرد بو-: «بیشۆن»(6).

هه‌روه‌ها له‌ باره‌ی ئه‌و كه‌سه‌ی له‌ ئیحرامدا مرد، فه‌رموی: «اغسلوه بماء وسدر» «بیشۆن به‌ ئاو ونه‌بك»(7)، ئه‌مه‌ش وه‌كو عیباده‌ت ده‌كرێت، چونكه‌ ئه‌گه‌ر به‌ هۆی حه‌ده‌سه‌وه‌ ببوایه‌، حه‌ده‌سه‌كه‌ لا نه‌ده‌چو له‌ كاتێكدا هۆكاره‌كه‌شی هێشتا ماوه‌(8).

پرسی دوه‌م: له‌ باره‌ی شێوازی غوسل وچۆنیه‌تیه‌كه‌ی:

غوسلی له‌ش گرانی دو شێوازی هه‌یه‌: شێوازێكی له‌ سه‌ر كه‌وتن(9)، وشێوازێكی ته‌واوه‌تی(10).
شێوازی له‌ سه‌ر كه‌وتن به‌وه‌ ئه‌بێت: به‌ نیه‌ته‌وه‌، ئاو بكات به‌ هه‌مو لاشه‌یدا، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی مه‌یمونه‌ رضي الله عنها ئه‌ڵێ: «وضعت لرسول الله ﷺ غسلا وسترته فصب على يده فغسلها مرة أو مرتين قال سليمان لا أدري أذكر الثالثة أم لا ثم أفرغ بيمينه على شماله فغسل فرجه ثم دلك يده بالأرض أو بالحائط ثم تمضمض واستنشق وغسل وجهه ويديه وغسل رأسه ثم صب على جسده ثم تنحى فغسل قدميه فناولته خرقة ، فقال بيده هكذا ولم يردها»(11)،

«ئاوی غوسلم بۆ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ دانا، ودام پۆشی، ئاوی كرد به‌ سه‌ر ده‌ستیدا وجارێك یا دو جار شۆردی، -سوله‌یمان ئه‌ڵێ: نازانم باسی سێ جاریشی كرد یا نا- پاشان به‌ ده‌سته‌ ڕاستی ئاوی كرد به‌ سه‌ر ده‌سته‌ چه‌پی دا وسێ جار عه‌وره‌تی خۆی شۆرد، پاشان ده‌ستی ساوی به‌ زه‌وی یا به‌ دیواره‌كه‌دا، پاشان ئاوی دا به‌ ده‌م ولوتیدا وده‌م وچاو وده‌ست وسه‌ری شۆرد، وپاشان ئاوی كرد به‌ سه‌ر هه‌مو جه‌سته‌یدا، پاشان ڕۆیشته‌ ئه‌وڵاتره‌وه‌ وقاچه‌كانی شۆرد، منیش خاولیه‌كم بۆ برد، به‌ ده‌ستی ئاوهای كرد ونه‌یویست».

به‌ هه‌مان شێوه‌ فه‌رموده‌كه‌ی عائیشه‌ رضي الله عنها كه‌ تێیدا هاتوه‌: «پاشان ده‌ست ئه‌كاته‌ ناو قژی تا ئه‌زانێ ئاو گه‌یشتۆته‌ بنی قژی، ئه‌وسا سێ جار ئاو ده‌كات به‌ سه‌ری دا، پاشان هه‌مو لاشه‌ی شۆرد»(12).

شێوازى تەواوەتیش ئەوەیە :  هه‌ر دو ده‌ستی، وعه‌وره‌تی، له‌گه‌ڵ شتێك پێوه‌ی بێت بشوات، پاشان ده‌ست نوێژ وه‌ك هی نوێژ ده‌گرێت، پاشان به‌ ئاو ده‌ست ده‌خاته‌ ناو قژی هه‌تا بنی، وهه‌ست ده‌كات ئاو گه‌یشتۆته‌ بنه‌وه‌، پاشان سێ جار ئاو ده‌كات به‌ سه‌ری دا، پاشان ئاو ده‌كات به‌ هه‌مو لاشه‌یدا، ئه‌مه‌ش له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی عائیشه‌ رضي الله عنها كه‌ بوخاری وموسلیم گێڕاویانه‌ته‌وه‌.

واجبیش نیه‌ له‌ سه‌ر ئافره‌ت په‌لكه‌كانی قژی بكاته‌وه‌ له‌ كاتی غوسلی له‌ش گرانی دا، به‌ڵام بۆ غوسلی سوڕی مانگانه‌ واجبه‌، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئوم سه‌له‌مه‌ رضي الله عنها ئه‌ڵێ: وتم: ئه‌ی په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ! من ئافره‌تێكم قژم ده‌كه‌مه‌ په‌لك، ئایا بۆ غوسلی له‌ش گرانی بیكه‌مه‌وه‌؟ فه‌رموی: «لا، إنما يكفيك أن تحثي على رأْسك ثلاث حثيات، ثم تفيضين عليك الماء فتطهرين»

«نا، به‌سته‌ سێ جار ئاو بكه‌ی به‌ سه‌ر سه‌رت دا، پاشان ئاو ده‌كه‌ی به‌ خۆت دا وپاك ده‌بیته‌وه‌»(13).

پرسی سێیه‌م: ئه‌و كه‌سه‌ی غوسلی له‌ سه‌ر واجبه‌، چی حوكمێكی لێ ده‌بێته‌وه‌؟

ئه‌و كه‌سه‌ی غوسلی له‌ سه‌ر واجب ئه‌بێت، هه‌ندێك حوكمی لێ ده‌كه‌وێته‌وه‌، ده‌كرێ له‌مانه‌ى خواره‌وه‌ گرد بكرێته‌وه‌:

1. دروست نیه‌ بۆی له‌ مزگه‌وت بمێنیته‌وه‌ مه‌گه‌ر پێیدا تێ په‌ڕ بێت، له‌ به‌ر ئایه‌تی: ﴿ولا جنبا إلا عابري سبيل﴾ [النساء:٤٣] «ونزیكی مزگه‌وت مه‌بنه‌وه‌ له‌ كاتی له‌ش گرانی دا مه‌گه‌ر تێ په‌ڕ بن پێی دا»،

ئه‌گه‌ریش ده‌ست نوێژی گرت دروسته‌ بۆی بمێنێته‌وه‌ له‌ مزگه‌وت، چونكه‌ ئه‌مه‌ چه‌سپاوه‌ له‌ كۆمه‌ڵێك له‌ هاوه‌ڵانه‌وه‌ له‌ سه‌رده‌می په‌یامبه‌ردا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، هه‌روه‌ها ده‌ست نوێژ حه‌ده‌س سوك ده‌كاته‌وه‌، وده‌ست نوێژیش یه‌كێكه‌ له‌ دو پاكیه‌كه‌.

2. دروست نیه‌ بۆی ده‌ست بدات به‌ قورئانه‌وه‌، له‌ به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ی خوا ـ جل جلاله ـ: ﴿لا يمسه إلا المطهرون﴾ [الواقعة:79]. هه‌روه‌ها له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى [پێشتر]: «كه‌س ده‌ست به‌ قورئانه‌وه‌ نادات مه‌گه‌ر پاك».

3. دروست نیه‌ بۆی قورئان بخوێنێت، جا له‌ش گران نابێت هیچ قورئان بخوێنێت تا خۆی ده‌شوات، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی عه‌لى ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «كان ـ صلى الله عليه وسلم ـ لا يمنعه من قراءة القرآن شيء إلا الجنابة» «په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ هیچ رێگری قورئان خوێندنی لێ نه‌ده‌كرد مه‌گه‌ر له‌ش گرانی»(14).

كه‌ڕێ گریشی لێ ده‌كرێت هاندانێكه‌ بۆی تا په‌له‌ بكا له‌ غوسل ده‌ر كردن، وڕێ گر له‌ خوێندن زو لا بدات.

له‌و شتانه‌ى تر حه‌رامه‌ له‌ سه‌ری:

4. نوێژ كردن.

5. ته‌واف كردن به‌ ده‌وری كه‌عبه‌دا. وه‌ك پێشتر باس كرا له‌ پرسی: «ئه‌و شتانه‌ی پێویسته‌ ده‌ست نوێژی بۆ بگیرێت»، له‌ ده‌روازه‌ی پێنجه‌م.

پرسی چواره‌م: ئه‌و غوسلانه‌ی سوننه‌تن:

پێشتر باسی غوسله‌ واجبه‌كانمان كرد، غوسله‌ سوننه‌ته‌كانیش ئه‌مانه‌ن:

1. خۆشۆردنه‌وه‌ بۆ هه‌مو جوت بونێك: له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو ڕافع ـ رضي الله عنه ـ : په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ شه‌وێكیان غوسلی ده‌كرد له‌ لای ئه‌مه‌كه‌یان وله‌ لای ئه‌وه‌كه‌ی تریشیان، وتم: ئه‌ی په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ یه‌ك جار خۆت ناشۆیت؟ فه‌رموی: «هذا أزكى، وأطيب، وأطهر» «ئه‌مه‌ پاك تره‌ وچاك تره‌ وخاوێن تره‌»(15).

2. غوسل بۆ هه‌ینی: له‌به‌ر فه‌رمایشه‌كه‌ى په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «إِذا جاء أحدكم الجمعة فليغتسل»، «ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان هات بۆ جومعه‌، با خۆی بشوات»(16)، ئه‌مه‌ش له‌ هه‌مو غوسله‌كان زیاتر سوننه‌تتره‌.

3. غوسل بۆ هه‌ر دو جه‌ژنه‌كه‌.

4. غوسل له‌ كاتی ئیحرام به‌ستن بۆ عومره‌ یا حه‌ج: چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كاتێك ئیحرامی به‌ست خۆی شۆرد.

5. غوسل بۆ مردو شۆر: له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «من غسل ميتا فليغتسل» «هه‌ر كه‌س مردویه‌كی شۆرد با خۆی بشوات»(17).
==============
(1) أخرجه أبو داود (206)، وصححه الألباني (الإرواء 125).
(2) أخرجه مسلم (313).
(3) أخرجه مسلم (349).
(4) أخرجه أبو داود (355)، والنسائي (1/109)، والترمذي (605) وحسنه، وصححه الألباني «الإرواء» (1/163-164).
(5) أخرجه البخاري (320)، ومسلم (333).
(6) متفق عليه، أخرجه البخاري (1253)، ومسلم (939).
(7) متفق عليه: أخرجه البخاري (1266) كتاب الجنائز، ومسلم (1206).
(8) [واته‌: به‌ هۆی مردنه‌وه‌، ئه‌وا ئه‌و زیندو نه‌بۆته‌وه‌ وهۆكاره‌كه‌ لا نه‌چوه‌، تا حه‌ده‌سه‌كه‌ى ده‌ر بكه‌ین به‌ غوسل. وه‌ك ئافره‌ت له‌ حه‌یزدا بێت ناكرێت هێشتا خوێنی لێ بچۆڕێت، كه‌چی بڕوات غوسل بكات].
(9) [بۆ واتای له‌ سه‌ر كه‌وتن (الإجزاء) بڕوانه‌: ده‌روازه‌ی پێنجه‌م، پرسی چواره‌م: فه‌رزه‌كانی ده‌ست نوێژ].
(10) چۆنێتی غوسلی له‌ سه‌ر كه‌وتنیش: ئه‌و غوسله‌یه‌ كه‌ له‌ ته‌نها واجبه‌كان پێك هاتوه‌. چۆنێتی ته‌واوه‌تی وسوننه‌تیش: بریتیه‌ له‌وه‌ى واجب وسوننه‌ته‌كانی له‌ خۆ گرتوه‌.
(11) متفق عليه: أخرجه البخاري (226)، ومسلم (317).
(12) متفق عليه: أخرجه البخاري (248)، ومسلم (316).
(13) أخرجه مسلم (330).
(14) أخرجه أحمد (1014)، وابن ماجه (594)، والترمذي (146)، قال الترمذي: «حسن صحيح». وصححه الحاكم «المستدرك» (4/107). ونقل الحافظ تصحيحه عن: ابن السكن، وعبد الحق، والبغوي، وأن شعبة حسنه. «التلخيص الحبير» (1/139).
(15) أخرجه أبو داود (216)، وابن ماجه (590)، وحسنه الألباني «صحيح ابن ماجه» (486).
(16) أخرجه البخاري (877).
(17) أخرجه ابن ماجه (1463)، وصححه الألباني (الإرواء 144).

*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-

 دەروازەى هەشتەم : لەبارەى تەیەمموم (التیمم) . 

«التيمم» له‌ زمانه‌وانی دا: مه‌به‌سته‌، له‌ شه‌رعیش دا: بریتیه‌ له‌ سڕینى ده‌م وچاو وده‌ست به‌ خۆڵى پاك، به‌ شێوه‌یه‌كى دیارى كراو، وه‌ك په‌رستش بۆ خوا.

چه‌ند پرسێكیشی له‌ خۆ گرتوه‌:

پرسى یه‌كه‌م: حوكمى ته‌یه‌موم وبه‌ڵگه‌كه‌ى:

ته‌یه‌موم شه‌رعییه‌، وڕوخسه‌تێكی خواییه‌ بۆ به‌نده‌كانى، یه‌كێكیشه‌ له‌ جوانیه‌كانى ئه‌م شه‌ریعه‌ته‌، وتایبه‌تمه‌ندیه‌كانى ئه‌م ئومه‌ته‌، له‌ به‌ر ئایه‌تی: ﴿يا أيها الذين آمنوا إذا قمتم إلى الصلاة فاغسلوا وجوهكم وأيديكم إلى المرافق وامسحوا برءوسكم وأرجلكم إلى الكعبين وإن كنتم جنبا فاطهروا وإن كنتم مرضى أو على سفر أو جاء أحد منكم من الغائط أو لامستم النساء فلم تجدوا ماء فتيمموا صعيدا طيبا فامسحوا بوجوهكم وأيديكم منه ما يريد الله ليجعل عليكم من حرج ولكن يريد ليطهركم وليتم نعمته عليكم لعلكم تشكرون﴾ [المائدة: 6]. [پێشتر ڕاڤه‌مان كرد]،

هه‌روه‌ها له‌ به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێت:

«إن الصعيد الطيب طهور المسلم وإن لم يجد الماء عشر سنين فإذا وجد الماء فليمسه بشرته فإن ذلك خير» «خۆڵى پاكی ڕوی زه‌وی، ئاوی ده‌ست نوێژه‌ بۆ موسڵمان، ئه‌گه‌ر بۆ ماوه‌ى ده‌ ساڵیش ئاوی ده‌ست نه‌كه‌وێت، كه‌ ده‌ستی كه‌وت با بیدات به‌ پێسته‌ى خۆی دا، ئه‌وه‌ باشتره‌ بۆی»(1)،

وله‌ به‌ر فه‌رمایشتى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ ئه‌فه‌رموێت: «جعلت لي الأرض مسجدا وطهورا» «من هه‌مو زه‌ویم بۆ كراوه‌ به‌ شوێنی نوێژ وپاك كه‌ره‌وه‌»(2).

وزانایان كۆكن له‌ سه‌ر دروستێتی ته‌یه‌موم ئه‌گه‌ر مه‌رجه‌كانى فه‌راهه‌م بو، وكۆكن له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ى كه‌ جێى ده‌ست نوێژ گرتن به‌ ئاو ده‌گرێته‌وه‌، وئه‌وه‌ى ڕاسته‌ حه‌ده‌س ناهێڵێت، وئه‌وه‌ى به‌ ده‌ست نوێژ گرتن به‌ ئاو حه‌ڵاڵ ئه‌بێت به‌ ئه‌میش حه‌ڵاڵ ئه‌بێت، وه‌ك: نوێژ، ته‌واف، قورئان خویندن، وهتد.
به‌مه‌ش دروستێتى ته‌یه‌موم كردن چه‌سپا به‌ قورئان وسوننه‌ت وكۆ ده‌نگى.

پرسى دوه‌م: مه‌رجه‌كانى ته‌یه‌موم وئه‌و هۆكارانه‌ى كه‌ حه‌ڵاڵی ده‌كه‌ن:

ئه‌گه‌ر نه‌توانرا ئاو به‌ كار بهێنرێت، ئه‌وه‌ ته‌یه‌موم دروسته‌، ئیتر به‌ هۆى نه‌بونیه‌وه‌ بێت، یا ترسی زه‌ره‌ر پێگه‌یشتن له‌ به‌كارهێنانى به‌ هۆى نه‌خۆشیه‌كی لاشه‌وه‌ یا زۆری سه‌رماوه‌. به‌ به‌ڵگه‌ى فه‌رموده‌كه‌ى عیمڕانى كوڕى حوصه‌ین ـ رضي الله عنه ـ : «عليك بالصعيد الطيب فانه يكفيك» «خۆڵى پاك به‌ كار بهێنه‌، به‌سته‌»(3).

ته‌یه‌مومیش دروسته‌ به‌م مه‌رجانه‌ى خواره‌وه‌:

1. نیه‌ت: كه‌ بریتیه‌ له‌ مه‌به‌ستی دڵ بۆ حه‌ڵاڵ كردنی نوێژ، نیه‌تیش مه‌رجه‌ له‌ هه‌مو عیباده‌تێك دا، جا ته‌یه‌مومیش عیباده‌ته‌.

2. ئیسلام: جا له‌ لایه‌ن كافره‌وه‌ بكرێت نابێت، چونكه‌ عیباده‌ته‌.

3. عه‌قڵ: جا له‌ لایه‌ن نا عاقڵه‌وه‌ نابێت، وه‌ك: شێت وبوراو

4. جیا كردنه‌وه‌(4): جا كه‌سێك نه‌گه‌یشتبێته‌ جیا كردنه‌وه‌ نابێت، كه‌ بریتیه‌ له‌ خوار حه‌وت ساڵن.

5. نه‌كرێ ئاو به‌ كار بهێنرێ: به‌ هۆى نه‌بونیه‌وه‌ بێت، وه‌ك خوا ئه‌فه‌رموێ: ﴿فلم تجدوا ماء فتيمموا صعيدا طيبا‏﴾ [المائدة:6]، وله‌ به‌ر فه‌رموده‌ى [پیشتر]: «خۆڵى پاك ئاوی ده‌ست نوێژی موسڵمانه‌ ئه‌گه‌ر ده‌ ساڵیش ئاوى ده‌ست نه‌كه‌وێت، ئه‌گه‌ر ئاوى ده‌ست كه‌وت ئه‌وا با به‌كاری بهێنێت له‌ لاشه‌یدا، ئه‌وه‌ خێر وچاكه‌».

یا به‌هۆى ترسی زیان پێ گه‌یشتنه‌وه‌ بێت له‌ به‌كارهێنانى وه‌ك نه‌خۆشیه‌ك بترسێ زیاد بكات، یا دره‌نگ تر چاك ببێته‌وه‌ به‌ هۆى ئاو به‌ كار هێنان، له‌ به‌ر ئایه‌تی: (وان كنتم مرضى﴾ [النساء:43]، «وئه‌گه‌ر نه‌خۆش بون».

وله‌ به‌ر فه‌رموده‌ى كابراى زام دار، تێیدا هاتوه‌: په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: «قتلوه قتلهم الله هلا سألوا إذا لم يعلموا إنما شفاء العي السؤال» «كوشتیان خوا بیان كوژێت! ئه‌ى بۆ پرسیاریان نه‌كرد كه‌ نه‌یان ده‌زانى، شیفاى نه‌زانین پرسیار كردنه‌»(5).

یا به‌هۆى زۆری سه‌رماوه‌ بێت، بترسێت به‌ هۆى ئاو به‌كارهێنانه‌وه‌ زیانی پێ بگات یا تیا بچێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عه‌مرى كوڕى عاص ـ رضي الله عنه ـ كه‌ نێردراوه‌ بۆ غه‌زای «ذات السلاسل»، ئه‌ڵێ:

«له‌ شه‌وێكى زۆر سه‌رما دا له‌ش گران بوم، ترسام ئه‌گه‌ر خۆم بشۆم تیا بچم، بۆیه‌ ته‌یه‌موممم كرد وبه‌ر نوێژی به‌یانیم بۆ كردن، [كه‌ بۆ په‌یامبه‌رم ـ صلى الله عليه وسلم ـ گێڕایه‌وه‌ پێكه‌نی وهیچی نه‌وت]»(6).

6. ئه‌بێت ته‌یه‌موم به‌ خۆڵێكى پاك بێت ونابێت پیس بێت -وه‌ك خۆڵێك میزى به‌ر كه‌وتبێت وپاك نه‌بو بێته‌وه‌-، وتۆزیشی هه‌بێت وبنوسێت به‌ ده‌سته‌وه‌، ئه‌گه‌ر ده‌ستى كه‌وت، له‌ به‌ر فه‌رمایشتی: ﴿فتيمموا صعيدا طيبا فامسحوا بوجوهكم وأيديكم منه﴾ [المائدة:6]. «به‌ خۆڵێكى پاكی ڕوی زه‌وی ته‌یه‌موم بكه‌ن وده‌م وچاو وده‌ستانى پێ بسڕن»، ءئیبن عه‌بباس ئه‌ڵێ: ««الصعِيد» خۆڵى كێڵگه‌یه‌، «الطيب»یش: یانی پاك».

ئه‌گه‌ریش خۆڵی ده‌ست نه‌كه‌وت، ته‌یه‌موم ئه‌كات به‌وه‌ى ده‌ستى ئه‌كه‌وێت له‌ لم وبه‌رد، له‌ به‌ر فه‌رمایشتی: ﴿فاتقوا الله ما استطعتم ﴾ [التغابن:16] «به‌ پێى توانا له‌ خوا بترسن وپارێزى لێ بكه‌ن»، ئه‌وزاعى ئه‌لێت: لم له‌ «صَعيد»ه‌.

پرسى سێیه‌م: به‌تاڵ كه‌ره‌وه‌كانى ته‌یه‌موم:

ئه‌و شتانه‌یه‌ ته‌یه‌مومم هه‌ڵ ده‌وه‌شێننه‌وه‌، پوچه‌ڵ كه‌ره‌وه‌كانیشی سیانن:

1. ته‌یه‌موم ده‌شكێت به‌ حه‌ده‌سى بچوك كه‌ شكێنه‌رى ده‌ست نوێژن، وبه‌ هۆى حه‌ده‌سى گه‌وره‌شه‌وه‌ كه‌ پێویست كه‌ره‌كانى غوسڵن، وه‌ك له‌ش گرانى وسوڕى مانگانه‌ وزه‌یستانى، جا ئه‌گه‌ر ته‌یه‌مومى كرد به‌ هۆى حه‌ده‌سى بچوكه‌وه‌، پاشان میزى كرد یا پیسى كرد ئه‌وه‌ ته‌یه‌مومه‌كه‌ى هه‌ڵ ده‌وه‌شیته‌وه‌، چونكه‌ ته‌یه‌موم جێ گره‌وه‌ى ده‌ست نویژه‌، جێگره‌وه‌ش حوكمى ئه‌و شته‌ى هه‌یه‌ جێگه‌ى گرتۆته‌وه‌. به‌هه‌مان شێوه‌ ته‌یه‌موم كردن به‌ هۆى حه‌ده‌سى گه‌وره‌وه‌.

2. بونی ئاو، ئه‌مه‌ ئه‌گه‌ر ته‌یه‌موم كردنه‌كه‌ به‌ هۆى نه‌بونی ئاوه‌وه‌ بو، له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى: «ئه‌گه‌ر ئاوت ده‌ست كه‌وت بیده‌ له‌ پێستت» پێشتریش باس كرا.

3. نه‌مانى ئه‌و بیانوه‌ى به‌ هۆیه‌وه‌ رێگه‌ به‌ ته‌یه‌موم دراوه‌ وه‌ك نه‌خۆشى وهاوشێوه‌كانی.

پرسى چواره‌م: شێوازی ته‌یه‌موم كردن:

چۆنێتیه‌كه‌ى ئه‌وه‌یه‌: نیه‌تی هه‌بێت، پاشان ناوی خوا ده‌هێنێت، وهه‌ر دو ده‌ستى ده‌دات به‌ سه‌ر زه‌وی دا یه‌ك جار، پاشان فوى پێ دا ده‌كات یا ده‌یته‌كێنێت، پاشان ده‌م وچاو وهه‌ر دو ده‌ستی پێ ده‌سڕێت تا مه‌چه‌كه‌كانی، مه‌چه‌كیش بریتیه‌ له‌و جومگه‌یه‌ی نێوان باسك وله‌پ.

ئه‌مه‌ش له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عه‌ممار ـ رضي الله عنه ـ ، كه‌ تێیدا هاتوه‌: «التيمم ضربة للوجه والكفين» «ته‌یه‌موم لێ دانێكه‌ بۆ ده‌م وچاو وهه‌ر دو له‌پ»(7)، وله‌به‌ر فه‌رموده‌یه‌كى تری كه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ پێی فه‌رموه‌: «إنما كان يكفيك أن تصنع هكذا» «ئاوات بكردایه‌ به‌ست بو»(8)، پاشان له‌په‌كانى دا به‌ زه‌وی دا وته‌كاندی وپاشان به‌ ده‌ستى چه‌پى بان ده‌ستی ڕاستی سڕی، یا به‌ ده‌ستی ڕاستی سه‌ر له‌پی چه‌پی سڕی، پاشان مه‌سحى ده‌م وچاوى پێ كرد.
=============
(1) أخرجه أبو داود (329) [بل (332، 333)]، والترمذي (124) [هذا لفظه]، وصححه الألباني «الإرواء» (153).
(2) أخرجه البخاري (335).
(3) أخرجه البخاري (344)، ومسلم (682).
(4) بۆ تمییز، بڕوانه‌: ده‌روازه‌ی پێنجه‌م، پرسی سێیه‌م: له‌ باره‌ی مه‌رجه‌كانی ده‌ست نوێژه‌وه‌. «وه‌رگێڕ»
(5) أخرجه أبو داود (337)، وابن ماجه (572)، وصححه الشيخ أحمد شاكر «حواشي المسند» (5/22-23)، وحسّنه الألباني «صحيح ابن ماجه» (464).
(6) أخرجه أحمد (4/203)، وأبو داود (334)، والدارقطني، وصححه الألباني (الإرواء 154).
(7) أخرجه أحمد (4/263)، وأبو داود (327)، وصححه الألباني (الإرواء 161).
(8) أخرجه البخاري (347)، ومسلم (368) واللفظ للبخاري.

*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-

دەروازەى نۆیەم: لەبارەى پیسیەکان و چۆنیەتى پاک کردنەوەى. 

پرسی یه‌كه‌م: پێناسه‌ى پیسى ودو جۆره‌كه‌ى:
پیسى: بریتیه‌ له‌ هه‌مو شتێكى قیزه‌ون كه‌ شه‌رع فه‌رمانى لێ دور كه‌وتنه‌وه‌ی كرد بێت.
ئه‌مه‌ش دو جۆره‌:

1. خودی خۆی پیسه‌ «پیسی حه‌قیقى»: ئه‌و جۆره‌یه‌ كه‌ به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك پاك نابێته‌وه‌، چونكه‌ خودى خۆی پیسه‌، وه‌ك ته‌رسه‌ی كه‌ر، وخوێن، ومیز.

2. حوكمه‌كه‌ى پیسه‌ «پیسی حوكمى»: ئه‌م جۆره‌ ئیعتباریه‌ وبه‌ سه‌ر ئه‌ندامه‌كان دا دێت، وڕێگره‌ له‌ دروستى نوێژ، وحه‌ده‌سى بچوك ده‌گرێته‌وه‌ كه‌ به‌ ده‌ست نوێژ لا ده‌چێت، وه‌ك ده‌ست به‌ ئاو گه‌یاندن، وحه‌ده‌سى گه‌وره‌ش ده‌گرێته‌وه‌ كه‌ به‌ غوسل لا ده‌چێت، وه‌ك له‌ش گرانى.

له‌ بنه‌ڕه‌تیشدا ئه‌و شته‌ى پیسی پێ پاك ده‌كرێته‌وه‌ ئاوه‌، ئه‌وه‌ بنچینه‌ وئه‌سڵه‌ له‌ پاك كردنه‌وه‌، له‌ به‌ر فه‌رمایشتی: ﴿وينـزل عليكم من السماء ماء ليطهركم به﴾ [الأنفال:11] «وئاوێكتان له‌ هه‌وره‌كانه‌وه‌ بۆ دا ده‌بارێنێت بۆ ئه‌وه‌ى خۆتانى پێ پاك بكه‌نه‌وه‌».

ئه‌بیته‌ سێ به‌شه‌وه‌:

پیسیه‌كى قورس (سه‌خت): كه‌ بریتیه‌ له‌ پیسى سه‌گ وئه‌وه‌شى لێى ده‌بێت.

پیسیه‌كى سوك: وه‌ك خوێن ومه‌زی وچڵك وكێم وزوخاو ومیزى منداڵێك خواردن ناخوات(1).

پیسى مام ناوه‌ند: بریتیه‌ له‌ پیسیه‌كانى تر، وه‌ك: میز وپاشه‌ڕۆ ومرداره‌وه‌ بو.

 

پرسى دوه‌م: ئه‌و شتانه‌ى به‌ڵگه‌ هه‌یه‌ له‌ سه‌ر پیسیه‌كه‌ى:

1. میزى ئاده‌میزاد وپاشه‌ڕۆیى وڕشانه‌وه‌ى: ته‌نها میزى منداڵ نه‌بێت كه‌ خواردن نه‌خوات ئه‌وه‌ ته‌نها ئاو پرژێن ده‌كرێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئوم قه‌یسى كچى میحصه‌ن  «منداڵێكى بچوكى -كه‌ هێشتا خواردنى نه‌ده‌خوارد- هێنایه‌ خزمه‌تی په‌یامبه‌رى خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، ئه‌ویش له‌ كۆشى خۆی داینا، ومنداڵه‌كه‌ میزى كرد به‌ جل وبه‌رگه‌كه‌یدا، ئه‌ویش داواى ئاوى كرد وشوێنه‌كه‌ى ئاو پرژێن كرد ونه‌یشۆرد»(2).

سه‌باره‌ت به‌ میزى منداڵێك خواردن بخوات یا كیژۆڵه‌، ئه‌وه‌ وه‌ك میزى گه‌وره‌ وایه‌، ده‌بێت بشۆردرێت.

2. خوێنى ڕژاو له‌ ئاژه‌ڵێكى گۆشت خوراوه‌وه‌، به‌ڵام ئه‌و خوێنه‌ى كه‌ له‌ گۆشت وده‌ماره‌كاندا ده‌مێنێته‌وه‌ ئه‌وه‌ پاكه‌، له‌ به‌ر ئایه‌تی: ﴿أو دما مسفوحا﴾ [الأنعام:145]، «یا خوێنێكى چۆڕاو» كه‌ ئه‌و خوێنه‌یه‌ بڕژێت وبچۆڕێت(3).

3. میز وپاشه‌ڕۆى هه‌مو ئاژه‌ڵێك گوشتى نه‌خورێت، وه‌ك پشیله‌ ومشك.

4. مرداره‌وه‌ بو: ئه‌و ئاژه‌ڵه‌یه‌ مردار بو بێته‌وه‌ به‌ بێ ئه‌وه‌ى به‌ شێوازیكى شه‌رعى سه‌ر بڕا بێت، ئه‌مه‌ش له‌ به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌روه‌ردگار: ﴿إلا أن يكون ميتة﴾ [الأنعام:145] «مه‌گه‌ر مرداره‌وه‌ بو، ئه‌وه‌ حه‌رامه‌»، به‌ڵام ماسى وكوله‌ی مرداره‌وه‌ بو، وهه‌ر شتێكی تر خوێنی لێ نه‌یه‌ت= ناگرێته‌وه‌، وپاكه‌.

5. مه‌زى: بریتیه‌ له‌ ئاوێكى سپى ته‌نكى لینج، له‌ كاتى ده‌ست بازى یا بیر كردنه‌وه‌ له‌ جوت بون ده‌ر ده‌چێت، بێ شه‌هوه‌ت، وبێ فشقه‌كردن، وسارد بونه‌وه‌ى به‌ دوا دا نایه‌ت، له‌وانه‌شه‌ هه‌ست به‌ ده‌رچونیشی نه‌كات، ئه‌مه‌ش پیسه‌، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ عه‌لى كوڕى ئه‌بو تاڵب ـ رضي الله عنه ـ : «تَوَضَّأْ، واغْسِلْ ذَكَرَك» «ده‌ست نویژ بگره‌ وعوره‌تت بشۆ»(4). یانی: به‌هۆى مه‌زیه‌وه‌، فه‌رمانیشی پێ نه‌كرد به‌ غوسل كردن، وه‌ك سوك كردنه‌وه‌ ولا بردنى ناڕه‌حه‌تى، چونكه‌ خۆ لێ پاراستنی قورسه‌.

6. وه‌دی (الودي): ئاویكى سپى خه‌سته‌، دواى میز كردن ده‌ر ده‌چێت، هه‌ر كه‌سیش به‌ری بكه‌وێت، عه‌وره‌تى ده‌شوات وده‌ست نویژ ده‌گرێت وغوسڵ ناكات.

7. خوێنى سوڕى مانگانه‌: وه‌ك له‌ فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌سمائی كچى ئه‌بو به‌كر دا رضي الله عنها هاتوه‌، ئه‌ڵێ(5): «ئافره‌تێك هات بۆ لای په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وتی: هی وامان هه‌یه‌ خوێنى عاده‌ به‌ر جل وبه‌رگه‌كه‌ى ده‌كه‌وێت، چى بكا؟ فه‌رموى: «تحته، ثم تقرصه(6) بالماء، ثم تنضحه، ثم تصلي فيه» «با به‌ شتێك بیوه‌رێنێت، وبه‌ ئاو بیدات به‌ له‌پ دا، وئاو بكات به‌ سه‌ری دا، وئینجا نوێژى پێوه‌ ده‌كات».

8. خوێنی زۆر كه‌ له‌ ڕێگه‌ى لوت وهتد له‌ مرۆڤ دێته‌ ده‌ره‌وه‌.

مه‌سه‌له‌ى سێیه‌م: چۆنێتى پاك كردنه‌وه‌ى پیسى:

1. ئه‌گه‌ر پیسیه‌كه‌ له‌ زه‌وى دا بو: ئه‌وه‌ جارێك شۆردن به‌سه‌ بۆ پاك كردنه‌وه‌ى، ئه‌گه‌ر خودی پیسیه‌كه‌ لا بدات، جا یه‌ك جار ئاوی به‌ سه‌ردا ده‌كات، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ى كه‌ كابراى ده‌شته‌كی له‌ ناو مزگه‌وت دا میزى كرد، په‌یامبه‌رى خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمانی كرد، ئاو بكرێت به‌ سه‌ر میزه‌كه‌ی دا(7).

2. ئه‌گه‌ریش پیسیه‌كه‌ له‌ زه‌وى دا نه‌بو: وه‌ك ئه‌وه‌ى له‌ جل وبه‌رگ یا له‌ قاپێك دا بو، جا ئه‌گه‌ر به‌ هۆى سه‌گه‌وه‌ بو ده‌مى خستبوه‌ ناو قاپه‌كه‌، ئه‌وه‌ ده‌بێت حه‌وت جار بشۆردرێت، یه‌كه‌میان به‌ خوڵ، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «طهور إناء أحدكم إذا ولغ فيه الكلب أن يغسله سبع مرات، أولاهن بالتراب» «پاك بونه‌وه‌ى ده‌فری كه‌سێكتان ئه‌گه‌ر سه‌گ ده‌مى تێخست، به‌وه‌یه‌: حه‌وت جار بیشوات ویه‌كه‌م جاریشى به‌ خۆڵ»(8)، ئه‌م حوكمه‌ش گشتیه‌، ده‌فر وهی تریش ده‌گرێته‌وه‌ وه‌ك: كه‌ل وپه‌ل وفه‌رش.

سه‌باره‌ت به‌ پیسی به‌رازیش: ئه‌وه‌ى سه‌حیحه‌ وه‌ك سه‌رجه‌م پیسیه‌كانى تر وایه‌، یه‌ك جار شۆردنى به‌سه‌، خودى پیسیه‌كه‌ لا بدات، مه‌رج نیه‌ حه‌وت جار بشۆردرێت.

ئه‌گه‌ریش پیسیه‌كه‌ میز وپاشه‌ڕۆ وخوێن وهاوشێوه‌كانیان بو: ئه‌وه‌ به‌ ئاو ده‌شۆردرێت له‌گه‌ڵ دانه‌ له‌پ وگوشاردنى تا هیچی نامێنێت وئاسه‌واره‌كه‌ى ده‌ڕوات، ویه‌ك جاریش به‌سه‌ بۆ شۆردنی.

بۆ میزى منداڵیش كه‌ خواردنی نه‌خواردبێت، ئاو پێ دا پرژاندنى به‌سه‌، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «يغسل من بول الجارية ويرش من بول الغلام» «میزى كیژۆڵه‌ ده‌شۆردرێت، هى كوڕیش ئاو پرژێن ده‌كرێت»(9).

وهه‌روه‌ها به‌ به‌ڵگه‌ى حه‌دیسه‌كه‌ى ئوم قه‌یسی كچی میحصه‌نی پێشو رضي الله عنها.
سه‌باره‌ت به‌ پێسته‌ى مرداره‌وه‌بوی گۆشت خوراو: ئه‌وه‌ به‌ خۆشه‌كردنى پاك ده‌بێته‌وه‌، له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى پێشتر: «هه‌ر پێسته‌یه‌ك خۆشه‌ بكرێت ئه‌وه‌ پاك ده‌بێته‌وه‌»(10).

خوێنى حه‌یزیش له‌ قه‌د جل به‌رگ به‌ ئاو ده‌شۆردرێت، وپاشان ئه‌یدات به‌ له‌پ دا، ونوێژى پێوه‌ ده‌كات.
جا پێویسته‌ له‌ سه‌ر مسوڵمان بایه‌خ به‌ پاك وخاوێنى بدات له‌ پیسیه‌كان، له‌ لاشه‌ى بێت یا شوێنه‌كه‌ی یا ئه‌و جله‌ى نوێژى پێوه‌ ده‌كات، چونكه‌ پاكی مه‌رجه‌ بۆ دروستێتى نوێژ.
=================
(1) یانی: به‌ سه‌ر به‌خۆیی خۆراكی له‌ سه‌ر خواره‌مه‌نیه‌كان نیه‌، وبێ نیازی نه‌كردوه‌ به‌ شیر خواردن. بڕوانه‌: «الفتح» (1/326).
(2) أخرجه البخاري (223). و«نضحه»: ئاو ڕه‌شه‌ى كرد وئاوی كرد به‌ سه‌ریدا.
(3) بۆ ئه‌وه‌ى خوێنه‌كانی تری وه‌ك جگه‌ر وهاوشێوه‌كانی نه‌گرێته‌وه‌. «وه‌رگێڕ»
(4) أخرجه البخاري (269).
(5) أخرجه البخاري (227)، ومسلم (291) واللفظ لمسلم.
(6) «تحته»: ئه‌یكڕێنی به‌ به‌ردێك یان دارێك، و«تقرصه»: به‌ توندی ئه‌یده‌یت به‌ له‌پدا به‌ په‌نجه‌ ونینۆكه‌كان، وئاویش ده‌كات به‌ سه‌ریدا تا خۆی وشوێنه‌واره‌كه‌شى نامێنێت.
(7) أخرجه البخاري (220)، ومسلم (284).
(8) أخرجه مسلم (279).
(9) أخرجه أبو داود (376) والنسائي (303) وابن ماجه (526) وصححه الألباني «صحيح النسائي» (293).
(10) رواه النسائي (4252)، والترمذي (1728)، وابن ماجه (3609)، وصححه الألباني في «الإرواء» (1/79)، وأخرجه مسلم (366) بلفظ: «إذا دبغ الإهاب فقد طهر».

*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-

دەروازەى دەیەم : لەبارەى سورى مانگانە و زەیستانیەوە (الحیض و النفاس). 

«الحيض» له‌ زمانه‌وانی دا: بریتیه‌ له‌ چۆڕان، وله‌ شه‌رعیش دا: خوێنێكی ئاسایی وسروشتیه‌، له‌ بن منداڵ دانه‌وه‌ ده‌ر ده‌چێت له‌ كاتێكی دیاری كراو دا، له‌ حاڵه‌تی ته‌ندروستی ئافره‌تدا، به‌ بێ هۆكاری منداڵ بون.

«النفاس= زه‌یستانی»ش: خوێنێكه‌ له‌ ئافره‌ت دێته‌ ده‌ره‌وه‌ له‌ كاتی منداڵ بوندا.
ئه‌م باسه‌ش چه‌ند پرسێك له‌ خۆ ده‌گرێت:

پرسی یه‌كه‌م: سه‌ره‌تای كاتی سوڕی مانگانه‌ وكۆتاییه‌كه‌ی:
سوڕی مانگانه‌ ڕو نادات پێش نۆ ساڵن، چونكه‌ هه‌رگیز له‌ بون دا نه‌ سه‌لمێنراوه‌ ئافره‌تێك پێش ئه‌وه‌ توشی هاتبێت، وله‌ عائیشه‌وه‌ رضي الله عنها ده‌گێڕنه‌وه‌، ئه‌ڵێ: «ئه‌گه‌ر كیژۆڵه‌ گه‌یشته‌ نۆ ساڵن ئه‌وه‌ ئیتر ئافره‌ته‌»(1).

هه‌روه‌ها له‌ دوای په‌نجا ساڵیشه‌وه‌ له‌ سه‌ر ڕای دروست زۆر جار سوڕی مانگانه‌ ڕو نادات، هه‌ر له‌ عائیشه‌وه‌ رضي الله عنها ده‌گێڕنه‌وه‌، ئه‌ڵێ: «ئه‌گه‌ر ئافره‌ت گه‌یشته‌ په‌نجا ساڵ له‌ سنوری سوڕی مانگانه‌ ده‌رده‌چێت»(2).

پرسی دوه‌م: لای كه‌م ولای ئه‌و په‌ڕى سوڕی مانگانه‌:
ئه‌وه‌ی صه‌حیحه‌: لای كه‌مه‌كه‌ى دیاری نیه‌، هه‌روه‌ها لای زۆره‌كه‌شى، به‌ڵكو له‌م پرسه‌دا گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ عورف وداب ونه‌ریته‌.

پرسی سێیه‌م: زۆر جار ماوه‌ى سوڕی مانگانه‌ چه‌نده‌؟
سوڕی مانگانه‌ زۆر جار شه‌ش یا حه‌وت ڕۆژه‌، له‌ به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ حه‌منه‌ی كچی جه‌حش رضي الله عنها ئه‌ڵێ: «فتحيضي(3) ستة أيام أو سبعة أيام -في علم الله تعالى ذكره(4)-، ثم اغتسلي، […] فصلي ثلاثا وعشرين ليلة، أو أربعا وعشرين ليلة وأيامها، […] وكذلك فافعلي كل شهر كما يحضن النساء، وكما يطهرن ميقات حيضهن وطهرهن»

«شه‌ش یا حه‌وت ڕۆژ -كه‌ خوا ئه‌زانێت- حیساب بكه‌ بۆ سوڕی مانگانه‌، پاشان غوسل بكه‌، وبۆ ماوه‌ى بیست وچوار یا بیست وسێ ڕۆژ نوێژ بكه‌، ئیتر ماوه‌ی عاده‌ وپاك بونه‌وه‌كه‌ت بژمێره‌، وه‌ك عاده‌تی باقی ئافره‌تان كه‌ ده‌كه‌ونه‌ عاده‌وه‌ وپاك ده‌بنه‌وه‌»(5).

پرسی چواره‌م: ئه‌و شتانه‌ی به‌ سوڕی مانگانه‌ وزه‌یستانی حه‌رام ده‌بن:

به‌ هۆی سوڕی مانگانه‌ وزه‌یستانیه‌وه‌ چه‌ند شتێك حه‌رام ده‌بێت:

1. جوت بون له‌ منداڵدانه‌وه‌: له‌ به‌ر فه‌رمایشتی: ﴿فاعتزلوا النساء في المحيض ولا تقربوهن حتى يطهرن﴾ [البقرة:222] «له‌ ئافره‌تان دور بكه‌ونه‌وه‌ له‌ كاتی سوڕی مانگانه‌دا ونزیكیان مه‌كه‌ونه‌وه‌ بۆ جوتبون تا ته‌واو پاك ده‌بنه‌وه‌». كه‌ داشبه‌زی په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: «اصنعوا كل شيء إلا النكاح» «هه‌مو شتێك بكه‌ن ته‌نها جوت بون نه‌بێت»(6).

2. طه‌ڵاق: له‌ به‌ر ئایه‌تی: ﴿فطلقوهن لعدتهن ﴾ [الطلاق:1] «له‌ ماوه‌ (عیدده‌)ی خۆیاندا طه‌ڵاقیان بده‌ن». وفه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ریش ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ عومه‌ر ـ رضي الله عنه ـ ، كاتێك عه‌بدوڵای كوڕی ـ رضي الله عنه ـ ، ژنه‌كه‌ی له‌ حه‌یزدا ته‌ڵاقدا، فه‌رموی: «مره فليراجعها» «فه‌رمانی پێ بكه‌ با بیگێڕێته‌وه‌» هتد فه‌رموده‌كه‌(7).

3. نوێژ كردن: له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ فاتیمه‌ی كچی ئه‌بو حوبه‌یش رضي الله عنها: «اذا اقبلت الحيضة فدعي الصلاة»(8) «ئه‌گه‌ر سوڕی مانگانه‌ هات ئه‌وه‌ واز له‌ نوێژ كردن بهێنه‌».

4. ڕۆژو گرتن: له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى: «أليس إذا حاضت لم تصل ولم تصم؟ […] فذلك من نقصان دينها» «ئه‌وه‌ نیه‌ كه‌ ده‌كه‌وێته‌وه‌ عاده‌وه‌ نه‌ نوێژ ده‌كات نه‌ ڕۆژو ده‌گرێت؟ وتیان: به‌ڵێ وایه‌، فه‌رموی: جا ئه‌وه‌ كورتی دینه‌كه‌یه‌تی»(9).

5. ته‌واف كردن: له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ عائیشه‌ رضي الله عنها كه‌ توشی سوڕی مانگانه‌ هات، فه‌رموی: «افعلي ما يفعل الحاج غير ألا تطوفي بالبيت حتى تطهري» «ئه‌وه‌ بكه‌ كه‌ حاجی ده‌یكات، ته‌نها سوڕانه‌وه‌ نه‌بێت به‌ ده‌وری كه‌عبه‌دا، هه‌تا پاك ده‌بیته‌وه‌»(10).

6. قورئان خوێندن: ئه‌مه‌ش وته‌ى زۆربه‌ی زانایانه‌ له‌ هاوه‌ڵان وشوێن كه‌وتوان، وئه‌وانه‌ی دوای ئه‌وانیش. به‌ڵام ئه‌گه‌ر پێویستی به‌ خوێندنی هه‌بو -بۆ نمونه‌: پێویستی به‌ پێ داچونه‌وه‌ى ئه‌وانه‌ هه‌یه‌ كه‌ له‌ به‌ری كردوه‌، بۆ ئه‌وه‌ی له‌ بیری نه‌ڕواته‌وه‌، یا وانه‌ به‌ كچان ده‌ڵێته‌وه‌ له‌ خوێندنگاكان یا ویردێكی ڕۆژانه‌ی هه‌بو- ئه‌وه‌ دروسته‌ بۆی، ئه‌گه‌ریش پێویستی نه‌بو ناخوێنێت، وه‌ك هه‌ندێك له‌ زانایان فه‌رمویانه‌(11).

7. ده‌ست دان له‌ قورئان: له‌ به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌روه‌ردگار: ﴿لا يمسه الا المطهرون﴾ [الواقعة:79].

8. چونه‌ مزگه‌وت ومانه‌وه‌ تێیدا: له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى: «لا أحل المسجد لجنب ولا حائض» «مزگه‌وت حه‌ڵاڵ ناكه‌م بۆ له‌ش گران وئه‌وه‌ى له‌ عاده‌ دا بێت»(12).

وله‌ به‌ر ئه‌وه‌ی كاتێك عائیشه‌ له‌ ژوره‌كه‌ى خۆی بو، په‌یامبه‌ریش ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ مزگه‌وت ئیعتیكافی كردبو، له‌ تاقه‌كه‌وه‌(13)، سه‌ری لێ نزیك كرده‌وه‌ تا قژی شانه‌ بكات، له‌ كاتێكدا له‌ سوڕی مانگانه‌شدا بو(14).

هه‌روه‌ها حه‌رامه‌ بۆی به‌ ناو مزگه‌وتدا تێپه‌ڕ ببێت ئه‌گه‌ر ترسا پیس ببێت، خۆ ئه‌گه‌ر له‌ پیس نه‌بونی دڵنیا بو ئه‌وه‌ حه‌رام نیه‌.

پرسی پێنجه‌م: سوڕی مانگانه‌ چی واجب ده‌كات؟

1. غوسل كردن پێویست ده‌كات: له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى: «دعي الصلاة قدر الأيام التي كنت تحيضين فيها ، ثم اغتسلي وصلي»

«واز له‌ نوێژ بهێنه‌ به‌ ئه‌ندازه‌ى ئه‌و ڕۆژانه‌ی كه‌ تێیدا ده‌كه‌وتیته‌ عاده‌وه‌، پاشان خۆت بشۆ ونوێژ بكه‌»(15).

2. پێگه‌یشتن (باڵغ بون): له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ :

«لا يقبل الله صلاة حائض إلا بخمار» «خوا  نوێژی ئافره‌تێك وه‌رناگرێت گه‌یشتبێته‌ سوڕى مانگانه‌ مه‌گه‌ر به‌ سه‌رپۆشه‌وه‌»(16)، ئه‌وه‌تا په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ خۆ داپۆشینی له‌ سه‌ر واجب كرد به‌ كه‌وتنه‌ سوڕی مانگانه‌وه‌، ئه‌مه‌ به‌ڵگه‌یه‌ له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ی به‌ سوڕی مانگانه‌ ئیتر ته‌كلیف لێ كراوه‌، ئه‌مه‌ش به‌ باڵغ بون به‌ دی دێت.

3. عیدده‌ گرتن پێی: ئافره‌تی ته‌ڵاق دراو وهاو شێوه‌كانی عیدده‌ی به‌ حه‌یز ته‌واو ده‌بێت ئه‌گه‌ر ده‌كه‌وته‌ سوڕی مانگانه‌وه‌. له‌ به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ی خوا : ﴿والمطلقات يتربصن بأنفسهن ثلاثة قروء﴾ [البقرة:228] «ته‌ڵاق دراوه‌كان سێ عاده‌ چاوه‌ڕێ ده‌كه‌ن».

﴿ثلاثة قروء﴾ یانی: سێ سوڕی مانگانه‌.

4. بڕیار دان به‌ پاكی منداڵ دان له‌ كاتی عیدده‌ گرتن به‌ سوڕی مانگانه‌.

تێبینی: ئه‌گه‌ر له‌ سوڕی مانگانه‌ یا زه‌یستانی دا پێش ئاوا بونی خۆر پاك بویه‌وه‌، ئه‌وه‌ له‌ سه‌ریه‌تی نوێژی نیوه‌ڕۆ وعه‌سری ئه‌و ڕۆژه‌ بكات، ئه‌گه‌ریش پاك بویه‌وه‌ پێش ده‌رچونی سپێده‌ (الفجر) ئه‌وه‌ له‌ سه‌ریه‌تی نوێژی ئێواره‌ وعیشای ئه‌و شه‌وه‌ بكات، چونكه‌ له‌ كاتی عوزردا كاتی نوێژی دوه‌م كاتی نوێژی یه‌كه‌مه‌، زۆربه‌ی زانایانیش له‌ سه‌ر ئه‌مه‌ن(17).

پرسی شه‌شه‌م: لای كه‌مى ماوه‌ی زه‌یستانی و لای ئه‌و په‌ڕى:

كه‌مترینی ماوه‌ى زه‌یستانی دیاری نیه‌، چونكه‌ هیچ شتێك نه‌هاتوه‌ دیاری بكات، جا تێیدا گه‌ڕاونه‌ته‌وه‌ بۆ بون وواقیع، له‌ بون وواقعیشدا، كه‌می هه‌یه‌ وزۆریشی هه‌یه‌، به‌ڵام لای زۆره‌كه‌ی چل ڕۆژه‌، تورمزی ئه‌ڵێ: زانایان له‌ هاوه‌ڵانی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وئه‌وانه‌ی دواتریش كۆكن له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ى زه‌یستانی چل ڕۆژ واز له‌ نوێژ ئه‌هێنێت، مه‌گه‌ر پێش ئه‌وه‌ پاك ببێته‌وه‌، ئه‌وسا غوسل ده‌كات ونوێژ ده‌كات، وله‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئوم سه‌له‌مه‌ رضي الله عنها ئه‌ڵێ: «ئافره‌تی زه‌یستانی له‌ سه‌رده‌می په‌یامبه‌ردا ـ صلى الله عليه وسلم ـ چل ڕۆژ داده‌نیشت»(18).

پرسی حه‌وته‌م: له‌ باره‌ی خوێنی نه‌زیفی (الاستحاضة):

«الاستحاضة»: ئیستیحازه‌ بریتیه‌ له‌ چۆڕینی خوێن به‌ ده‌ر له‌ كاته‌كه‌ی خۆی له‌ شێوه‌ى نه‌زیفی، له‌ ده‌مارێكه‌وه‌ پێی ئه‌وترێت: «عَاذِل». خوێنی نه‌زیفیش جیاوازه‌ له‌ خوێنی عاده‌ هه‌م له‌ ڕوی حوكم، وهه‌م له‌ ڕوی شێوازه‌وه‌، ئه‌م ده‌مارێكه‌ له‌ منداڵ دانه‌وه‌ ده‌ته‌قێت، ئیتر له‌ كاتی حه‌یز دا بێت یا نا، ونابێته‌ ڕێگریش له‌ نوێژ كردن وڕۆژو گرتن وجوت بون، ئه‌گه‌ر له‌ ڕۆژانی حه‌یز دا نه‌بو، چونكه‌ حوكمی ئافره‌تی پاكی هه‌یه‌، به‌ڵام له‌ ڕۆژانی عاده‌ دا ئه‌بێته‌ ڕێگر له‌ به‌رده‌م نوێژ كردن وڕۆژو گرتن وجوت بون. به‌ به‌ڵگه‌ی فه‌رموده‌كه‌ی فاتیمه‌ی كچی ئه‌بو حوبه‌یش رضي الله عنها وتی: «ئه‌ی په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ من توشی نه‌زیفی دێم وپاك نابمه‌وه‌، ئایا واز له‌ نوێژ بهێنم؟ فه‌رموی: « لا ، إن  ذلك عرق وليس بالحيضة، فإذا أقبلت الحيضة فدعي الصلاة، فإذا أدبرت فاغسلي عنك الدم وصلي»

«نه‌خێر، ئه‌وه‌ ده‌مارێكه‌ وخوێنی عاده‌ نیه‌، جا ئه‌گه‌ر خوێنی حه‌یز هات ئه‌وه‌ واز له‌ نوێژ كردن بهێنه‌، كه‌ ته‌واو بو خوێنه‌كه‌ له‌ خۆت پاك كه‌ره‌وه‌ وده‌ست بكه‌ به‌ نوێژ»(19).

بۆیه‌ واجبه‌ له‌ سه‌ری دوای كۆتایی هاتنی عاده‌ حیساب بۆ كراوه‌كه‌ غوسل بكات، به‌ڵام له‌ كاتی نه‌زیفی دا ته‌نها دامێنی ده‌شوات وله‌ ده‌ره‌چه‌ی دامێنی دا په‌مو (لۆكه‌)یه‌ك وهاوشێوه‌كانی داده‌نێت كه‌ ڕێگر بێت له‌ خوێن، به‌ شتێكیش توندی ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی نه‌كه‌وێت. حه‌فازه‌ (سانتی)ـه‌ ته‌ندروستی یه‌كانی ئه‌م ڕۆژه‌ به‌ كار بهێنێت، ئه‌وه‌ جێی ئه‌مانه‌ى بۆ ده‌گرێته‌وه‌، پاشان بۆ هه‌مو نوێژێك ده‌ست نوێژ ده‌گرێت.

پرسی هه‌شته‌م: ئافره‌تی نه‌زیف چۆن سوڕی مانگانه‌كه‌ى خۆی بناسێته‌وه‌:
ئافره‌تی نه‌زیف (المستحاضة) سێ حاڵه‌تی بۆ هه‌یه‌:

حاڵه‌تی یه‌كه‌م: ئه‌وه‌یه‌ عاده‌تێكی دیار وزانراوی هه‌بێت، یانی: ماوه‌ی سوڕی مانگانه‌كه‌ی له‌ لای زانراو بێت پێش ئه‌وه‌ى بكه‌وێته‌ ئیستیحازه‌وه‌، له‌م حاڵه‌ته‌دا به‌ ئه‌ندازه‌ی ماوه‌ی عاده‌كه‌ى داده‌نیشێت واز له‌ نوێژ وڕۆژو ده‌هێنێت وبه‌وه‌ هه‌ژمار ده‌كرێت كه‌ له‌ سوڕی مانگانه‌ دایه‌. كه‌ ماوه‌كه‌ی ته‌واو بو غوسل ده‌كات وده‌ست ده‌كات به‌ نوێژ كردن، وئه‌و خوێنه‌شی لێی ده‌ر ده‌چێت به‌ خوێنی نه‌زیفی هه‌ژمار ده‌كات، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ ئوم حه‌بیبه‌ رضي الله عنها: « أمكثي قدر ما كانت تحبسك حيضتك ثم إغتسلي وصلي» «چاوه‌ڕێ بكه‌ به‌ ئه‌ندازه‌ى ماوه‌ی سوڕی مانگانه‌كه‌ت، پاشان غوسل بكه‌، وده‌ست بكه‌ به‌ نوێژ كردن»(20).

حاڵه‌تی دووه‌م: ئه‌گه‌ر عاده‌تێكی زانراو ودیاری نه‌بو، به‌ڵام خوێنه‌كه‌ی جیا ده‌كاته‌وه‌، هه‌ندێكی له‌ شێوه‌ی خوێنی عاده‌ دایه‌، بۆ نمونه‌: ڕه‌شه‌ یان خه‌سته‌ یا بۆنی هه‌یه‌، ئه‌وه‌كه‌ی تریش له‌ شێوه‌ی خوێنی ئیستیحازه‌یه‌؛ خوێنێكی سور وبێ بۆنه‌، ئه‌وه‌ له‌م حاڵه‌ته‌ دا ئیش به‌ جیاكردنه‌وه‌ی خوێنه‌كان ده‌كرێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ فاتیمه‌ی كچی ئه‌بو حوبه‌یش رضي الله عنها: «إذا كان دم الحيض فإنه دم أسود يعرف(21)، فامسكي عن الصلاة ،. فإذا كان الآخر فتوضئي وصلي ، فإنما هو عرق»

«ئه‌گه‌ر خوێنی حه‌یز بێت، ئه‌وه‌ ڕه‌شه‌ وده‌ناسرێته‌وه‌، جا واز له‌ نوێژ كردن بهێنه‌، ئه‌گه‌ر خوێنه‌كه‌ی تریش بو ئه‌وا ده‌ست نوێژ بشۆ ونوێژ بكه‌، چونكه‌ ئه‌وه‌ ده‌مارێكه‌ ته‌قیوه‌»(22).

حاڵه‌تی سێیه‌م: نه‌ عاده‌ت ونه‌ شێوه‌یه‌كی جیاوازی نه‌بو حه‌یزی پێ جیا بكرێته‌وه‌، ئه‌وه‌ له‌م حاڵه‌ته‌دا لای ئه‌و په‌ڕی حه‌یز هه‌ژمار ده‌كات، وداده‌نیشێت كه‌ شه‌ش یا حه‌وت ڕۆژه‌، چونكه‌ ئه‌مه‌ عاده‌تی زۆر جاره‌ى ئافره‌تانه‌، ئیتر دوای ئه‌م چه‌ند ڕۆژه‌ هه‌ر خوێنێك هات، ئه‌وه‌ خوێنی نه‌زیفیه‌، ده‌یشوات وده‌ست ده‌كات به‌ نوێژ كردن وڕۆژو گرتن، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشتری] په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ حه‌منه‌ی كچی جه‌حش: «إنما هي ركضة من الشيطان فتحيضي ستة أيام أو سبعة أيام في علم الله، ثم اغتسلي، فإذا رأيت أنك قد طهرت واستنقأت فصلي أربعًا وعشرين ليلة وأيامها، وصومى وصلى، فإن ذلك يجزئك» «ئه‌وه‌ لێ دانێكی شه‌یتانه‌، (چونكه‌ شه‌یتان پاڵی ناوه‌ وئه‌و خوێنه‌ی جولآندوه‌)، جا شه‌ش یا حه‌وت ڕۆژ دابنیشه‌ وه‌ك له‌ سوڕی مانگانه‌دا بیت، پاشان خۆت بشۆ، ئه‌گه‌ر ته‌واو پاك بویته‌وه‌ نوێژ بكه‌ وڕۆژو بگره‌، ئه‌وه‌ به‌سته‌ وله‌ سه‌رت ده‌كه‌وێت»(23).
==============
(1) ذكره الترمذي (3/418)، والبيهقي في السنن الكبرى (1/320) بدون إسناد.
(2) «المغني» (1/406).
(3) [يقال: تحيضت المرأة، أي: قعدت أيام حيضها عن الصلاة والصوم، أي: اجعلي نفسك حائضة وافعلي ما تفعل الحائض].
(4) [أي: في علم الله من أمرك من الست أو السبع، فهذا هذا شيء بينك وبين الله، وقيل: حكم الله تعالى، أي: بما أمرتك فهو حكم الله تعالى].
(5) أخرجه أبو داود (287)، والترمذي (128) [هذا لفظه] وقال: «حسن صحيح». وحسنه الألباني في «صحيح الترمذي» (110).
(6) أخرجه مسلم (302).
(7) أخرجه البخاري (5251)، ومسلم (1471).
(8) أخرجه البخاري (320)، ومسلم (333).
(9) أخرجه البخاري (304) [مختصرًا، ولفظ الأصل وجدته في كتب الفُقَهَاء].
(10) متفق عليه: البخاري (305)، ومسلم (1211) (119).
(11) انظر: «الشرح الممتع» (1/291-292).
(12) أخرجه أبو داود (232)، وصححه ابن خزيمة، وحسنه ابن القطان وابن سيد الناس. انظر: نيل الأوطار (1/288) (305).
(13) تاقێك یا په‌نجه‌ره‌یه‌كی بچوك هه‌بو له‌ نێوان ژوره‌كه‌یی ومزگه‌وت. «وه‌رگێڕ»
(14) أخرجه البخاري (296). قال الحافظ: «في الحديث دلالة على… أن الحائض لا تدخل المسجد» «الفتح» (1/401).
(15) أخرجه البخاري (306)، ومسلم (334).
(16) أخرجه أبو داود (641)، والترمذي (377) وحسنَّه، وابن ماجه (655)، وصححه الألباني «الإرواء» (1/215) (196). والمقصود بالحائض: التي بلغت سن التكليف.
(17) انظر: «الملخص الفقهي» (1/59-60).
(18) أخرجه أبو داود (312)، والترمذي (139)، وابن ماجه (648)، وقال الألباني: «موقوف ضعيف». «الإرواء» (1/226).
(19) أخرجه البخاري (306)، ومسلم (334).
(20) أخرجه مسلم (334) (65).
(21) [فيه احتمالان: الأول: أنه على صيغة المجهول من المعرفة، أي: تعرفه النساء باعتبار لونه وثخانته كما تعرفه باعتبار عادته. والثاني: على صيغة المعروف من الأعراف، أي: له عرف ورائحة].
(22) أخرجه أبو داود (286) وصححه ابن حبان «الإحسان» (2/458)، والحاكم (1/174)، وصححه الألباني «الإرواء» (204).
(23) أخرجه أبو داود (287) والترمذي (128) وقال: حسن صحيح، وحسَّنه الألباني «الإرواء» (205).

*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-

الفقه الميسر في ضوء الكتاب والسنة : فیقهى ئاسان لەژێر ڕۆشنایى سوننەت و قورئان .

وەرگێران و لەسەر نوسینى : مامۆستا على خان .