بەشی نوێژ (کتاب الصلاة)

بەشى نوێژ پێک هاتوە لە پانزە دەروازە :

ده‌روازه‌ی یه‌كه‌م : ده‌رباره‌ی پێناسه‌ی نوێژ وفه‌زڵه‌كه‌ى، واجبێتی پێنج فه‌رزه‌كه‌

ده‌روازه‌ى دوه‌م : بانگ وقامه‌ت (الأذان والإقامة)

ده‌روازه‌ى سێیه‌م : له‌ باره‌ى كاته‌كانى نوێژه‌وه‌

ده‌روازه‌ى چواره‌م : له‌ باره‌ى مه‌رجه‌كانی نوێژ، وپایه‌كانی، وبه‌ڵگه‌كانیان، وله‌گه‌ڵ حوكمی نوێژ نه‌كه‌ر دا

ده‌روازه‌ى پێنجه‌م : له‌ باره‌ى نوێژی سوننه‌ته‌وه‌

ده‌روازه‌ى شه‌شه‌م : له‌ باره‌ى سوژده‌ى سه‌هو، وقورئان خوێندن، وشوكرانه‌ بژێریه‌وه‌

ده‌روازه‌ى حه‌وته‌م : له‌ باره‌ى نوێژی كۆمه‌ڵه‌وه‌

ده‌روازه‌ى هه‌شته‌م : له‌ باره‌ى به‌ر نوێژیه‌وه‌ (الإمامة في الصلاة)

ده‌روازه‌ى نۆیه‌م : نوێژى عوزرداره‌كان

ده‌روازه‌ى ده‌یه‌م : له‌ باره‌ى نوێژی هه‌ینیه‌وه‌

ده‌روازه‌ى یانزه‌هه‌م : له‌ باره‌ى نوێژی ترسه‌وه‌ (صلاة الخوف)

ده‌روازه‌ى دوانزه‌هه‌م : له‌ باره‌ى نوێژی جه‌ژنه‌وه‌

ده‌روازه‌ى سیانزه‌هه‌م : له‌ باره‌ى نوێژه‌ بارانه‌وه‌

ده‌روازه‌ى چوارده‌هه‌م : له‌ باره‌ى نوێژی خۆر گیران ومانگ گیران «الخسوف والكسوف»

ده‌روازه‌ى پانزه‌هه‌م : له‌ باره‌ى نوێژی مردو وحوكمه‌كانیه‌وه‌

 دەروازەى یەکەم : دەربارەى پێناسەى نوێژ و فەزڵەکەى واجبێتى پێنج فەرزەکە. 

1. پێناسه‌كه‌ی:
«الصلاة» له‌ زوباندا: دوعا وپاڕانه‌وه‌یه‌.
له‌ شه‌رعیش دا: په‌رستشێكه‌ كۆمه‌ڵێك وته‌و كرده‌وه‌ی تایبه‌تی له‌ خۆ گرتوه‌، به‌ «الله أكبر» ده‌ست پێ ده‌كات، وبه‌ سه‌لام دانه‌وه‌ كۆتایی پێ دێت.
ورده‌كاریه‌كه‌شی له‌ ده‌روازه‌كانی تردا دێت -إن شاء الله تعالى-.

2. فه‌زڵه‌كه‌ی:
نوێژ له‌ جه‌خت كراو ترین پایه‌كانی ئیسلامه‌ دوای شایه‌تومان، به‌ڵكو كۆڵه‌كه‌ی ئیسلامه‌، له‌ شه‌وی میعراج دا له‌ سه‌روی حه‌وت ئاسمانه‌كانه‌وه‌ خوا له‌ سه‌ر په‌یامبه‌ره‌كه‌ی ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رزی كردوه‌، ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه‌ له‌ سه‌ر گرنگیه‌كه‌ى له‌ ژیانی موسڵمان دا، په‌یامبه‌ریش ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌گه‌ر توشی ناڕه‌حه‌تیه‌ك ببوایه‌ هانای بۆ نوێژ ده‌برد(1)، چه‌ندین حه‌دیسیش هاتوه‌ له‌ باره‌ی فه‌زڵی نوێژ وهاندان له‌ سه‌ری، له‌وانه‌: فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «الصلوات الخمس والجمعة إلى الجمعة ورمضان إلى رمضان مكفرات لما بينهن ما اجتنبت الكبائر» «پێنج فه‌رزه‌كه‌، وهه‌ینی بۆ هه‌ینی وڕه‌مه‌زان بۆ ڕه‌مه‌زان، سڕێنه‌ره‌وه‌ی تاوانه‌كانی ئه‌و به‌ینه‌ن ئه‌گه‌ر له‌ تاوانه‌ گه‌وره‌كان دور بكه‌وێته‌وه‌»(2).

هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رمێ: «أرأیتم لو أن نهرا بباب أحدكم يغتسل منه كل يوم خمس مرات، هل يبقى من درنه شيء؟» «ئه‌گه‌ر ڕوبارێك به‌ به‌ر ده‌رگاتاندا بڕوات، وهه‌مو ڕۆژێك پێنج جار خۆی لێ بشوات، ئایا هیچ چڵكی پێوه‌ ده‌مێنێت؟» وتیان: نه‌خێر، هیچ چڵكی پێوه‌ نامێنێت. فه‌رموی: «فذلك مثل الصلوات الخمس يمحو الله بهن الخطايا»(3)، «ده‌ی ئه‌مه‌ وه‌كو پێنج فه‌رزه‌كه‌ وایه‌، خوا  تاوانه‌كانی پێ ده‌سڕێته‌وه‌».

3. واجب بوونی:
فه‌رز بونی پێنج نوێژه‌كه‌ زانراوه‌ به‌ قورئان، وسوننه‌ت، وكۆ ده‌نگیه‌كی به‌ڵگه‌ نه‌ویست (الضروري)، خوا ئه‌فه‌رمێ: ﴿وأقيموا الصلاة﴾ [البقرة:43] «نوێژه‌كانتان به‌ جێ بگه‌یه‌نن»، له‌ چه‌نده‌ها ئایه‌تدا وا ده‌فه‌رمێ، هه‌روه‌ها ده‌فه‌رمێ: ﴿قل لعبادي الذين آمنوا يقيموا الصلاة﴾ [إبراهيم:31] «به‌ به‌نده‌كانم -كه‌ ئیمانیان هێناوه‌- بلێ: با نوێژ ئه‌نجام بده‌ن».

له‌ فه‌رموده‌ش دا: فه‌رموده‌كه‌ى میعراجه‌، تێیدا هاتوه‌: « هي خمس، وهي خمسون »(4)، «خۆی پێنجه‌ به‌ڵام په‌نجایه‌ له‌ پاداشت دا».

هه‌روه‌ها له‌ صه‌حیحه‌ین دا هاتوه‌: په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ -به‌و كه‌سه‌ی پرسیاری شه‌ریعه‌ته‌كانی ئیسلامی لێ كرد- فه‌رمویه‌تی: «خمس صلوات في اليوم والليلة»، «پێنج نوێژ له‌ شه‌و وڕۆژێك دا فه‌رزه‌ له‌ سه‌رت»، پرسیار كه‌ره‌كه‌ وتی: ئایا جگه‌ له‌وه‌م له‌ سه‌ره‌؟ فه‌رموی: «لا، إلا أن تطوع»(5)، «نه‌خێر مه‌گه‌ر خۆت سوننه‌ت بكه‌ی».

نوێژیش واجبه‌ له‌ سه‌ر موسڵمانی پێگه‌یشتوی ژیر، كه‌واته‌ فه‌رز نیه‌ له‌ سه‌ر كافر، ومنداڵ، وشێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «رفع القلم عن ثلاثة عن النائم حتى يستيقظ، وعن الصبي حتى يبلغ، وعن المجنون حتى يعقل»(6)، «قه‌ڵه‌م هه‌ڵ گیراوه‌ له‌ سه‌ر سیان: خه‌وتو تا هه‌ڵده‌سێت، ومنداڵیش تا پێ ده‌گات، وشێت تا عاقڵ ده‌بێت».

به‌ڵام منداڵان گه‌یشتنه‌ حه‌وت ساڵن فه‌رمانیان پێ ده‌كرێت به‌ كردنی، وله‌ ده‌ ساڵن دا لێ یان ده‌درێت له‌ سه‌ر نه‌كردنی.

جا هه‌ركه‌سیش نكوڵی لێ بكات یا نه‌یكات ئه‌وه‌ كوفری كردوه‌، وله‌ دینی ئیسلام هه‌ڵ گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «العهد الذي بيننا وبينهم الصلاة فمن تركها فقد كفر»(7)، «ئه‌و په‌یمانه‌ی له‌ نێوان ئێمه‌ وئه‌واندا هه‌یه‌: نوێژه‌، جا هه‌ر كه‌س نه‌یكات، ئه‌وه‌ كوفری كردوه‌».
==========
(1) [انظر: «سنن أبي داود» (1319)، و«مسند أحمد» (23773)] (2) أخرجه مسلم (233) (16).
(3) أخرجه البخاري (528)، ومسلم (667).
(4) أخرجه البخاري (349). والمعنى: «هي خمس في العدد باعتبار الفعل، وهي خمسون في الأجر والثواب».
(5) أخرجه البخاري (46)، ومسلم (11).
(6) أخرجه أبو داود (4401)، والنسائي (6/156)، وصححه الألباني (الإرواء 297).
(7) أخرجه مسلم (134).

 دەروازەى دووەم : بانگ و قامەت (الأذان و الإقامة). 

چه‌ند پرسێك له‌ خۆ ده‌گرێت.

پرسى یه‌كه‌م: پێناسه‌ى بانگ وقامه‌ت وحوكمه‌كه‌یان:

1. پێناسه‌ى (الأذان والإقامة):

له‌ زماندا بریتیه‌ له‌ ڕاگه‌یاندن، خوا  ده‌فه‌رمێ: ﴿وأذان من الله ورسوله﴾ [التوبة: 3]، «وڕاگه‌یاندنێك له‌ لایه‌ن خوا وپه‌یامبه‌ره‌كه‌یه‌وه‌»، له‌ شه‌رعیشدا: بریتیه‌ له‌ ڕاگه‌یاندنی هاتنى كاتى نوێژ به‌ وێردێكى تایبه‌ت. (الإقامة)یش: له‌ زماندا: چاوگى (أقام)یه‌، حه‌قیقه‌ته‌كه‌ى: هه‌ستانى دانیشتوه‌. له‌ شه‌رعیشدا: بریتیه‌ له‌ ڕاگه‌یاندنی هه‌ستان بۆ نوێژ به‌ ویردێكى تایبه‌ت كه‌ له‌ شه‌رعدا هاتوه‌.

2. حوكمیان: بانگ وقامه‌ت بۆ پێنج فه‌رزه‌كه‌ شه‌رعین ده‌رهه‌ق به‌ پیاوان به‌ ته‌نها، وفه‌رزى كیفایه‌ن، ئه‌گه‌ر كه‌سانێك پێی هه‌ستان تاوان له‌ سه‌ر باقیه‌كه‌ى ئه‌كه‌وێت، چونكه‌ له‌ دروشمه‌ دیاره‌كانى ئیسلامن، بۆیه‌ دروست نیه‌ په‌ك بخرێن.

پرسى دوه‌م: مه‌رجه‌كانی دروستێتى بانگ وقامه‌ت:

1. ئیسلام: جا دروست نیه‌ له‌ لایه‌ن كافره‌وه‌.

2. ژیرى: جا دروست نیه‌ له‌ لایه‌ن شێت وسه‌ر خۆش وجیانه‌كه‌ره‌وه‌ وه‌ك سه‌رجه‌م عیباده‌ته‌كانى تر.

3. نێریه‌تی: جا دروست نیه‌ له‌ لایه‌ن ئافره‌ته‌وه‌ له‌ به‌ر مه‌ترسی توش فیتنه‌ هاتن، هه‌روه‌ها نێره‌ موكیش چونكه‌ نازانرێ نێره‌ یا نا، وته‌نها قامه‌ت سوننه‌ته‌ بۆ ئافره‌تان.

4. ئه‌بێت بانگ له‌ كاتى نوێژدا بێت: جا دروست نیه‌ پێش هاتنی كاته‌كه‌ى، جگه‌ له‌ بانگی یه‌كه‌می به‌یانیان وهه‌ینی نه‌بێت دروسته‌ پێش كاته‌كه‌ى بدرێت، وئه‌بێت قامه‌تیش له‌ كاتێكدا بێت كه‌ ئه‌یانه‌وێت هه‌ستن بۆ نوێژ.

5. ئه‌بێت بانگ به‌ ڕیز بێت وزۆری نێوان نه‌بێت: وه‌ك له‌ سوننه‌تدا هاتوه‌، قامه‌تیش به‌ هه‌مان شێوه‌، له‌وه‌و دواش له‌ باسى شێوازی بانگ وقامه‌ت زیاتر ڕون ده‌كرێته‌وه‌.

6. ئه‌بێت بانگ، هه‌روه‌ها قامه‌تیش به‌ زمانى عه‌ره‌بى بێت، وبه‌و له‌فزانه‌ش بێت كه‌ له‌ سوننه‌تدا هاتوه‌.

پرسى سێیه‌م: له‌ باره‌ى ئه‌و سیفه‌تانه‌ى سوننه‌ته‌ له‌ بانگ بێژدا هه‌بێ:

1. دادگه‌ر وده‌ست پاك بێت، چونكه‌ جێى متمانه‌یه‌ وخه‌ڵك له‌ نوێژ وڕۆژویاندا بۆ ئه‌و ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌، جا ناكرێ به‌ بانگه‌كه‌ى فریویان بدات وكاتى نوێژیش نه‌بێت.

2. باڵغ وعاقڵ بێت، بانگی مناڵى جیاكه‌ره‌وه‌ش دروسته‌.

3. شاره‌زا بێت به‌ كاته‌كانى نوێژ، بۆ ئه‌وه‌ى هه‌وڵ بدات له‌ سه‌ره‌تای كاته‌كه‌ بانگ بدات، چونكه‌ ئه‌گه‌ر شاره‌زا نه‌بێت له‌وانه‌یه‌ هه‌ڵه‌ یا غه‌ڵه‌ت بكات(1).

4. ده‌نگى گڕ وبه‌ هێز بێت تا ده‌نگی بگاته‌ خه‌ڵك.

5. پاك بێت له‌ حه‌ده‌سی گه‌وره‌ وبچوك.

6. به‌ پێوه‌ ڕو به‌ره‌و قیبله‌ بانگ بدات.

7. دو په‌نجه‌كه‌ى بخاته‌ هه‌ر دو گوێی، ئه‌گه‌ریش وتى: «حي على الصلاة» به‌ لاى ڕاستدا ڕو وه‌ر بگیڕێت، ئه‌گه‌ریش وتى: «حي على الفلاح» به‌ لاى چه‌پدا ڕو وه‌ر بگیڕێت.

8. له‌ سه‌ر خۆ بێت له‌ بانگه‌كه‌یدا، به‌ڵام له‌ قامه‌ته‌كه‌ى په‌له‌ بكات.

پرسى چواره‌م: له‌ باره‌ى شێوازى بانگ وقامه‌ته‌وه‌:

چۆنیه‌تى بانگ وقامه‌ت: چه‌ند شێوازێكیان هه‌یه‌ له‌ فه‌رموده‌كاندا هاتوه‌، له‌وانه‌: فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو مه‌حزوره‌ ـ رضي الله عنه ـ كه‌ په‌یامبه‌ر خۆی ـ صلى الله عليه وسلم ـ فێرى بانگى كردوه‌، وفه‌رمویه‌تى: «ده‌ڵێی:
الله أكبر الله أكبر، الله أكبر الله أكبر «خوا هه‌ره‌ گه‌وره‌ترینه‌».
أشهد أنْ لا إله إلا الله، أشهد أنْ لا إله إلا الله «شایه‌تى ئه‌ده‌م هیچ په‌رستراوێكی هه‌ق نیه‌ جگه‌ له‌ الله».
أشهد أن محمدا رسول الله، أشهد أن محمدا رسول الله «شایه‌تى ئه‌ده‌م موحه‌ممه‌د په‌یامبه‌رى خوایه‌».
حي على الصلاة، حي على الصلاة «وه‌رن هه‌ڵسن بۆ نوێژ».
حي على الفلاح، حي على الفلاح «وه‌رن هه‌ڵسن بۆ سه‌ر فرازى».
اللهُ أكبر، الله أكبر.
لا إله إلا الله»(2).

شێوازى قامه‌ت كردنیش به‌م شێوازه‌یه‌:

«الله أكبر، الله أكبر.
أشهد أن لا إله إلا الله.
أشهد أن محمدا رسول الله.
حي على الصلاة.
حي على الفلاح.
قد قامت الصلاة، قد قامت الصلاة «كاتی دابه‌ستنی نوێژ نزیكه‌».
اللهُ أكبر، الله أكبر.
لا إله إلا الله»

ئه‌مه‌ش له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌نه‌س ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «أمر بلال ـ رضي الله عنه ـ : أن يشفع الأذان، وأن يوتر الإقامة إلا الإقامة» «فه‌رمان كرا به‌ بیلال بانگ جوت بكات، وقامه‌ت تاك بكاته‌وه‌، ته‌نها «قد قامت الصلاة» نه‌بێت»(3).

كه‌واته‌ ڕسته‌كانی بانگ دو جار دو جار ئه‌یڵێته‌وه‌، وڕسته‌كانی قامه‌ت یه‌ك جار یه‌ك جار ئه‌یڵێته‌وه‌ ته‌نها «قد قامت الصلاة» نه‌بێت، له‌ به‌ر حه‌دیسی پێشو.

ئه‌مه‌ شێوازه‌ سوننه‌ته‌كه‌یه‌ له‌ بانگ وقامه‌تدا، چونكه‌ بیلال ـ رضي الله عنه ـ ئاوها بانگى ده‌فه‌رمو له‌ سه‌فه‌ر وله‌ نیشته‌جێدا له‌گه‌ڵ په‌یامبه‌ردا ـ صلى الله عليه وسلم ـ تا وه‌فاتى كرد. خۆ ئه‌گه‌ر له‌ بانگه‌كه‌شدا ته‌رجیعى(4) كرد، یا قامه‌ته‌كه‌ى جوت كرده‌وه‌، هیچى تێدا نیه‌، چونكه‌ له‌و جیاوازیه‌یه‌ كه‌ حه‌ڵاڵه‌. هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ له‌ بانگى به‌یانیدا دواى «حي على الفلاح» بڵێ: «الصلاة خير من النوم، الصلاة خير من النوم»(5)، «نوێژ له‌ خه‌وتن باشتره‌، نوێژ له‌ خه‌وتن باشتره‌»، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو مه‌حزوره‌ ـ رضي الله عنه ـ ، كه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ پێی فه‌رمو: «إن كان في أذان الصبح، قلت: الصلاة خير من النوم»(6)، «ئه‌گه‌ر بانگى به‌یانى بو، ئه‌ڵێی: الصلاة خير من النوم».

پرسى پێنجه‌م: بیسه‌ری بانگ چى ئه‌ڵێت، وبه‌ چى ده‌پاڕێته‌وه‌ دوای بانگ؟

سوننه‌ته‌ بۆ كه‌سێك گوێى له‌ بانگ بو ئه‌وه‌ بڵێته‌وه‌ كه‌ بانگ بێژ ئه‌یڵێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو سه‌عید ـ رضي الله عنه ـ ، په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی: «إذا سمعتم النداء، فقولوا مثل ما يقول المؤذن» «ئه‌گه‌ر گویتان له‌ بانگ بێژ بو، ئه‌وه‌ بڵێنه‌وه‌ كه‌ بانگ بێژ ئه‌یڵێت»(7)، ته‌نها له‌ هه‌ر دو «حه‌ییه‌ عه‌لا»كه‌ نه‌بێت، له‌و كاته‌دا شه‌رعیه‌ بڵێت: «لا حول ولا قوة إلا بالله» «گۆڕان وهێز نیه‌ مه‌گه‌ر به‌ خوا» ئه‌مه‌ش دواى وته‌ى بانگ بێژ كه‌ ئه‌ڵێ: «حَيَّ على الصلاة»، هه‌روه‌ها دوای: «حَيَّ على الفلاح» له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عومه‌ری كوڕى خه‌تتاب ـ رضي الله عنه ـ له‌م باره‌وه‌(8).

خۆ ئه‌گه‌ر بانگ بێژ له‌ نوێژی به‌یانیدا وتى: «الصلاة خير من النوم»، بیسه‌ر وه‌ك خۆی ئه‌یڵێته‌وه‌، به‌ڵام له‌ كاتى قامه‌ت ئه‌مه‌ سوننه‌ت نیه‌.

پاشان صه‌لآوات ئه‌دات له‌ سه‌ر په‌یامبه‌رى خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، ئینجا ئه‌ڵێ: «اللهم رب هذه الدعوة التامة والصلاة القائمة، آت محمدا الوسيلة والفضيلة، وابعثه مقاما محمودا الذي وعدته»، «خوایه‌ گیان! په‌روه‌ردگارى خاوه‌ن ئه‌م بانگه‌وازه‌ ته‌واو وبێ كورتی، وئه‌م نوێژه‌ دابه‌ستراوه‌، وه‌سیله‌ت وفه‌زیڵه‌ت ببه‌خشه‌ به‌ موحه‌ممه‌د، له‌ ڕۆژى دوایشدا ئه‌و پله‌ ستایش كراوه‌ى پێ ببه‌خشه‌ كه‌ به‌ڵێنت پێ داوه‌».
=============
(1) [الفرق بين الخطإ والغلط: أن الغلط هو وضع الشيء في غير موضعه، ويجوز أن يكون صوابا في نفسه، والخطأ لا يكون صوابا على وجه. وقيل: الغلط: أن يسهى عن ترتيب الشيء وإحكامه، والخطأ: أن يسهى عن فعله أو أن يوقعه من غير قصد له ولكن لغيره].
(2) أخرجه أبو داود (503)، وابن ماجه (708)، وصححه الألباني «صحيح سنن ابن ماجه» (581).
(3) أخرجه البخاري (605)، ومسلم (378) واللفظ للبخاري.
(4) الترجيع: الترديد، بمعنى أنه يخفض صوته في الشهادتين، ثم يعيدهما برفع الصوت، كما أخرجه أبو داود (503).
(5) وهو التثويب، من ثاب يثوبُ: إذا رجع، فالمؤذن حين يقول هذه الجملة في صلاة الصبح، فهو رجوع منه إلى كلام فيه الحث على المبادرة إلى الصلاة.
(6) أخرجه النسائي (2/7،8)، وصححه الألباني «صحيح سنن النسائي» (628).
(7) أخرجه البخاري (621)، ومسلم (1093).
(8) أخرجه مسلم (385).

 دەروازەى سێیەم : لە بارەى کاتەکانى نوێژەوە. 

نوێژه‌ فه‌رزه‌كان له‌ شه‌و ڕۆژیكدا پێنجن، هه‌ر نوێژێكیان كاتێكى دیاری كراوى هه‌یه‌؛ شه‌رع دیارى كردوه‌. خوا  فه‌رموێ: ﴿إن الصلاة كانت على المؤمنين كتابا موقوتا﴾ [النساء:103].

یانی: به‌ ڕاستی نوێژ له‌ سه‌ر بڕوا داران فه‌رزه‌ له‌ كاتێكى دیارى كراو دا، بۆیه‌ نوێژ كردن پێش هاتنی كاته‌كه‌ى له‌ سه‌ریان ناكه‌وێت.

به‌ڵگه‌ی ئه‌م كاتانه‌ش فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عومه‌ره‌ رضي الله عنه كه‌ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تى:

«وقت الظهر إذا زالت الشمس , وكان ظل الرجل كطوله ما لم يحضر العصر , ووقت العصر ما لم تصفر الشمس , ووقت صلاة المغرب ما لم يغب الشفق , ووقت صلاة العشاء إلى نصف الليل الأوسط , ووقت صلاة الصبح من طلوع الفجر ما لم تطلع الشمس , فإذا طلعت الشمس فأمسك عن الصلاة فإنها تطلع بين قرني شيطان»

كاتى نوێژى نیوه‌ڕۆ: ئه‌و كاته‌یه‌ خۆر له‌ ناو جه‌رگه‌ى ئاسمان لا بدات وسێبه‌رى مرۆڤ وه‌ك بالآی لێ بێت تا كاتى نوێژی عه‌سر، وكاتی نوێژی عه‌سریش به‌رده‌وامه‌ تا خۆر زه‌رد نه‌بێته‌وه‌، وكاتى نوێژى ئێواره‌ش به‌رده‌وامه‌ تا شه‌فه‌ق وسورایی ئاوا بونی خۆر مابێت، وكاتى نوێژى عیشاش تا نیوه‌ی ناوه‌ڕاستی شه‌و به‌رده‌وامه‌(1)، وكاتى نوێژى به‌یانیش له‌ ده‌رچونی سپێده‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات تا هه‌ڵاتنى خۆر(2).

كه‌واته‌: كاتى نوێژى نێوه‌ڕۆ ده‌ست پێ ده‌كات به‌ لا دانى خۆر له‌ ناو جه‌رگه‌ى ئاسمانه‌وه‌ به‌ره‌و خۆر ئاوا بون، درێژ ئه‌بێته‌وه‌ تا سێبه‌رى هه‌ر شتێك ئه‌وه‌نده‌ى خۆى لێ دێت له‌ درێژی دا، وسوننه‌ته‌ په‌له‌ی لێ بكرێت وله‌ سه‌ره‌تاى كاته‌كه‌یدا بكرێت، مه‌گه‌ر له‌ گه‌رمای زۆردا، ئه‌و كاته‌ سوننه‌ته‌ دوا بخرێت بۆ فێنك بونه‌وه‌(3)، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : « إذا اشتد الحر فأبردوا بالصلاة؛ فإن شدة الحر من فيح جهنم »

«ئه‌گه‌ر زۆر گه‌رم بو ئه‌وا نوێژه‌كانتان دوا بخه‌ن بۆ فێنكی، چونكه‌ توندى گه‌رما له‌ هه‌ناسه‌ى دۆزه‌خه‌وه‌یه‌»(4).

كاتی نوێژى عه‌سریش ده‌ست پێ ده‌كات به‌ كۆتایى هاتنى كاتی نیوه‌ڕۆ -یانى:

سێبه‌رى هه‌ر شتێك ئه‌وه‌نده‌ى خۆى لێ بێت- تا زه‌رد بونه‌وه‌ى خۆر، ئه‌مه‌ش كاتى سه‌ر پشكیه‌، به‌ڵام كاتی زه‌روره‌ت به‌ ئاوا بونى خۆر كۆتایى دێت.

یانی: تا كۆتایى زه‌رد بونه‌وه‌، به‌ڵام سوننه‌ته‌ له‌ سه‌ره‌تاى كاته‌كه‌یه‌وه‌ بكرێت ئه‌وه‌ش بریتیه‌ له‌ نوێژى ناوه‌ڕاست كه‌ خوا به‌ ده‌ق باسى ئه‌كات له‌ فه‌رمایشتی: ﴿حافظوا على الصلوات والصلاة الوسطى وقوموا لله قانتين﴾ [البقرة:238]

«پارێزگاری بكه‌ن له‌ سه‌رجه‌م نوێژه‌كانتان له‌گه‌ڵ نوێژى ناوه‌ڕاست دا -كه‌ نوێژى عه‌سره‌- وله‌ نوێژه‌كانتاندا گوێ ڕایه‌ڵ ومل كه‌چ وزه‌لیل بن».

هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمانى كردوه‌ به‌ پارێزگارى لێ كردنی، وئه‌فه‌رموێ: «من فاتته صلاة العصر فكأنما وتر أهله وماله »(5)، «هه‌ر كه‌سێك نوێژى عسر زایه‌ بكات وه‌ك ئه‌وه‌یه‌ خێزان وماڵه‌كه‌ى له‌ ده‌ست دا بێت».

هه‌روه‌ها ـ صلى الله عليه وسلم ـ ده‌فه‌رموێ: « من ترك صلاة العصر فقد حبط عمله»(6)، «هه‌ر كه‌س واز له‌ نوێژى عه‌سر بهێنێت ئه‌وه‌ كرده‌وه‌كانی پوچه‌ڵ بوه‌ته‌وه‌».

كاتى نوێژی ئێواره‌ش له‌ ئاوا بونى خۆره‌وه‌ ده‌ست پێ ده‌كات تا نه‌مانی شه‌فه‌قى سور(7) له‌ به‌ر فه‌رموده‌ی: «ووقت صلاة المغرب ما لم يغب الشفق»(8)، «كاتى نوێژى ئێواره‌ به‌رده‌وامه‌ تا نه‌مانی شه‌فه‌ق»، وسوننه‌ته‌ له‌ سه‌ره‌تاى كاته‌كه‌یه‌وه‌ ئه‌نجام بدرێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى: « لا تزال أمتي بخير  ما لم يؤخروا المغرب إلى أن تشتبك النجوم»(9)، «ئومه‌ته‌كه‌م به‌رده‌وام له‌ خێر دان تا نوێژى ئێواره‌ دوا نه‌خه‌ن بۆ كاتی ده‌ركه‌وتنی هه‌مو ئه‌ستێره‌كان [مه‌به‌ستی تاریكیه‌]».

جگه‌ له‌ شه‌وى موزده‌لیفه‌ نه‌بێت بۆ كه‌سێ ئيحرامى به‌ حه‌ج كرد بێت، ئه‌وه‌ سوننه‌ته‌ دواى بخات وله‌گه‌ڵ عیشا دا به‌ «كۆ كردنه‌وه‌ى دوا خستن= جه‌معى ته‌ئخیر» بیكات.

كاتى نوێژى عیشاش ده‌ست پێ ئه‌كات له‌ نه‌مانی شه‌فه‌قى سوره‌وه‌ تا نیوه‌ شه‌و، له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى: «وقت العشاء إلى نصف الليل الأوسط» «كاتى نوێژى عیشاش تا نیوه‌ی شه‌و به‌رده‌وامه‌»(10).

سوننه‌تیشه‌ دوا بخرێت بۆ كۆتا كاتی سه‌ر پشكی ئه‌گه‌ر ناڕه‌حه‌ت نه‌بێت، وكه‌ڕاهه‌تی هه‌یه‌ له‌ پێشی بخه‌وێت وله‌ پاشی قسه‌ بكات بێ هیچ به‌رژه‌وه‌ندیه‌ك، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو به‌رزه‌ ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «أن رسول الله ـ صلى الله عليه وسلم ـ كان يكره النوم قبل العشاء والحديث بعدها» «په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ حه‌زى نه‌ده‌كرد له‌ خه‌وتنى پێش عیشا وقسه‌ كردنی پاشى»(11).

سه‌باره‌ت به‌ كاتى نوێژى به‌یانی له‌ ده‌رچونى سپێده‌ى دوه‌مه‌وه‌ ده‌ست پێ ده‌كات تا هه‌ڵاتنى خۆر. سوننه‌تیشه‌ له‌ سه‌ره‌تاوه‌ بكرێ ئه‌گه‌ر دڵنیایی هه‌بو له‌ ده‌رچونى سپێده‌.

ئه‌مه‌ ئه‌و كاتانه‌یه‌ كه‌ ئه‌نجام دانى نوێژه‌كانى تێدا دانراوه‌، جا پێویسته‌ له‌ سه‌ر موسڵمانان پێوه‌ى پابه‌ند بن وپارێزگارى لێ بكه‌ن ودواى نه‌خه‌ن، چونكه‌ خوا  هه‌ڕه‌شه‌ى كردوه‌ له‌وانه‌ى له‌ كاتى خۆی دا دواى ده‌خه‌ن: ﴿ فويل للمصلين * الذين هم عن صلاتهم ساهون ﴾ [الماعون:4-5] «سزایه‌كی توند بۆ نوێژ خوێنه‌كان * ئه‌وانه‌ى له‌ نوێژه‌كانیان بێ ئاگان، وبه‌ جوانى وله‌ كاتى خۆی دا ئه‌نجامی ناده‌ن».

هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ: ﴿فخلف من بعدهم خلف أضاعوا الصلاة واتبعوا الشهوات فسوف يلقون غيا ﴾ [مريم:59] «دواى ئه‌و نیعمه‌ت پێ به‌خشراوانه‌ پاشین گه‌لێكی خراپ هاتن نوێژه‌كانیان زایه‌ كرد -هه‌ر نه‌یان ده‌كرد یا كاته‌كانی یا پایه‌كانیان به‌ جێ نه‌ده‌هێنا-، وشوێنى شه‌هوه‌ت وئاره‌زوه‌كانیان كه‌وتن، بۆیه‌ «غه‌ی» ده‌بیننه‌وه‌».

غه‌ییش بریتیه‌ له‌ سزاى توند وچه‌ند قات، وخراپه‌، وسه‌ر شۆڕى وشه‌رمه‌زارى له‌ دۆزه‌خ دا، په‌نا به‌ خوا.
به‌ جێ گه‌یاندنی نوێژه‌كانیش له‌ كاتى خۆی دا له‌ خۆشه‌وست ترین وباش ترین كاره‌كانه‌ لاى خوا، ئه‌وه‌تا پرسیار ئه‌كرێت له‌ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «چى كارێك خۆشه‌وسترینه‌ له‌ لاى خوا؟ فه‌رموى: « الصلاة على وقتها» «نوێژكردن له‌ كاتى خۆیدا»(12).
============
(1) [«نصف الليل الأوسط» صفة مؤكدة للنصف، أي: نصفه تماما].
(2) أخرجه مسلم (612).
(3) یانی: نزیك نوێژی عه‌سر.
(4) أخرجه مسلم (615)، والبخاري (533-534).
(5) متفق عليه: البخاري (552)، ومسلم (626، 201) واللفظ له.
(6) أخرجه البخاري (553).
(7) شه‌فه‌ق: ئه‌و سوراییه‌یه‌ كه‌ له‌ خۆر ئاوا بونه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات تا كاتی عیشا، ئه‌م سوراییه‌ش له‌ دوای ئاوابونی خۆره‌وه‌ ده‌بینرێت.
(8) أخرجه مسلم (173) (1/427)، وهو جزء من حديث المواقيت الطويل.
(9) أخرجه أحمد (4/174)، وأبو داود (418)، والحاكم (1/190-191)، وصححه على شرط مسلم، وافقه الذهبي.
(10) أخرجه مسلم (173) وهو جزء من حديث المواقيت الطويل (1/427).
(11) أخرجه البخاري (568)، ومسلم (647).
(12) متفق عليه: أخرجه البخاري (527)، ومسلم (85، 139).

 دەروازەى چوارەم : لەبارەى مەرجەکانى نوێژ و پایەکانى و بەڵگەکانیان و لەگەڵ حوکمى نوێژ نەکەردا. 

چه‌ند پرسێك له‌ خۆ ده‌گرێت:

پرسى یه‌كه‌م: له‌ باره‌ى ژماره‌ى نوێژه‌ فه‌رزه‌كانه‌وه‌:

ژماره‌ى نوێژه‌ فه‌رزه‌كان پێنجن، ئه‌وانیش: به‌یانى، ونیوه‌ڕۆ، وعه‌سر، وئێواره‌، وعیشا، ئه‌مانه‌ش به‌ ئیجماع، وفه‌رموده‌كه‌ى ته‌ڵحه‌ى كوڕى عوبه‌یدوڵاش ـ رضي الله عنه ـ به‌ڵگه‌یه‌ له‌ سه‌ری، كه‌ ده‌شته‌كیه‌ك وتى: ئه‌ى په‌یامبه‌رى خوا! خوا چه‌ند نوێژی له‌ سه‌رم فه‌رز كردوه‌؟ فه‌رموى:

«خَمْسُ صَلَوَاتٍ فِي الْيَوْمِ وَاللَّيْلَةِ… »

«پێنج نوێژ له‌ شه‌و ورۆژێكدا…» (1)، هه‌روه‌ها فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌نه‌س ـ رضي الله عنه ـ كه‌ باسی چیرۆكى كابرای ده‌شته‌كی ده‌كات به‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وتویه‌تی: «نێردراوه‌كه‌ت ئه‌ڵێ: له‌ شه‌و ڕۆژێكدا پێنج نوێژمان له‌ سه‌ره‌»، فه‌رموى: «صدق…» «ڕاست ده‌كات»(2).

پرسى دوه‌م: له‌ سه‌ر كێ واجبه‌؟

واجبه‌ له‌ سه‌ر هه‌مو موسڵمانێكى پێگه‌یشتوى ژیر كه‌ له‌ سوڕى مانگانه‌ وزه‌یستانى دا نه‌بێت، ومنداڵیش فه‌رمان ده‌كرێت به‌ كردنی ئه‌گه‌ر گه‌یشته‌ حه‌وت ساڵ، وله‌ ده‌ ساڵی دا له‌ سه‌ر نه‌كردنی لێی ده‌درێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى [پێشوتر]: «قه‌ڵه‌م هه‌ڵ گیراوه‌ له‌ سه‌ر سیان» له‌وانه‌: «وله‌ سه‌ر منداڵ تا باڵغ ئه‌بێت»، وله‌ به‌ر فه‌رموده‌ى:

«مُرُوا أَوْلَادَكم بِالصَّلَاةِ لِسَبْعٍ، وَاضْرِبُوهُمْ عَلَيْهَا لِعَشْرٍ، وَفَرِّقُوا بَيْنَهُمْ فِي الْمَضَاجِعِ»

«له‌ حه‌وت ساڵندا فه‌رمان بكه‌ن به‌ منداڵه‌كانتان به‌ نوێژ كردن، وله‌ ده‌ ساڵندا له‌ سه‌رى بده‌ن لێیان، وجێگای خه‌وتنیشیان جیا بكه‌نه‌وه‌»(3).

پرسى سێیه‌م: له‌ باره‌ى مه‌رجه‌كانیه‌وه‌:

مه‌رجه‌كانى(9) نۆن:

1. ئیسلامه‌تی: جا كافرێك بیكات دروست نیه‌، چونكه‌ كرده‌وه‌كانى پوچه‌ڵه‌.

2. ژیرى: جا شێتێك بیكات دروست نیه‌، چونكه‌ ته‌كلیفى لێ نه‌كراوه‌.

3. پێگه‌یشتن: جا له‌ سه‌ر منداڵ پێویست نیه‌ تا پێ ئه‌گات به‌ڵام له‌ حه‌وت ساڵن دا فه‌رمانى پێ ئه‌كرێ وله‌ ده‌ ساڵندا له‌ سه‌رى لێی ده‌درێ له‌به‌ر فه‌رموده‌ى پیشتر.

4. پاك بون له‌ هه‌ر دو حه‌ده‌سه‌كه‌(5) -ئه‌گه‌ر توانا هه‌بو-: له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشوتری] ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه كه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: «خوا نوێژ وه‌رناگرێت به‌ بێ ده‌ست نوێژ»(6).

5. هاتنى كاتى نوێژه‌ كات دیارى كراوه‌كان: له‌ به‌ر فه‌رمایشتى:

 ﴿ إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا ﴾ [النساء:103]

وە له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى جبریل علیه السلام كه‌ به‌ر نوێژى كرد به‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ پێنج فه‌رزه‌كه‌دا، فه‌رموى:

«مَا بَيْنَ هَذَيْنِ الْوَقْتَيْنِ وَقْتٌ»

«ئه‌وه‌ى نێوان ئه‌م دو كاته‌ كاتى نوێژه‌»(7) ، بۆیه‌ نه‌ پێش هاتنى كاته‌كه‌ نوێژ دروسته‌ ونه‌ دوای ڕۆیشتنی، مه‌گه‌ر بیانویه‌كی هه‌بێت.

6. داپۆشینى عه‌وره‌ت -گه‌ر توانا هه‌بو- به‌ شتێك لاشه‌ ده‌ر نه‌خات: له‌به‌ر فه‌رمایشتی:

﴿يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ﴾ [الأعراف:31]

«ئه‌ى ئاده‌میزاد نوێژه‌كانتان به‌ شێوازێكی جوان ئه‌نجام بده‌ن له‌ داپۆشینی عه‌وره‌ت وپاك وخاوێنی… هتد».
عه‌وره‌تى پیاوی پێگه‌یشتوش: نێوانی ناوك تا ئه‌ژنۆكانیه‌تی له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ جابر ـ رضي الله عنه ـ :

 «إِذَا صَلَّيْتَ في ثَوْب وَاحِدٍ، فَإِنْ كَانَ وَاسِعًا فَالْتَحِفْ بِهِ، وَإِنْ كَانَ ضَيِّقًا فَاتَّزِرْ بِهِ»

«ئه‌گه‌ر به‌یه‌ك كراس نوێژت كرد؛ ئه‌گه‌ر فراوان بو بی پێچه‌ به‌ خۆته‌وه‌، ئه‌گه‌ریش ته‌سك بو ئه‌وه‌ له‌ كه‌مه‌رتی ببه‌سته‌»(8).

باشتر وله‌ پێشتریشه‌ هه‌ندێك له‌ كراسه‌كه‌ى بدات به‌ سه‌ر شانی دا چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ نه‌هى كردوه‌ نوێژ بكرێت به‌ به‌رگێكه‌وه‌ وهیچی لێ نه‌دا بێت به‌ شانی دا(9).

ئافره‌تیش گیانی هه‌موى عوره‌ته‌ ته‌نها ده‌م وچاوى وهه‌ر دو له‌پی نه‌بێت مه‌گه‌ر نوێژه‌كه‌ى له‌ به‌رچاوی بێگانه‌ بێت -یانی: ئه‌وانه‌ى مه‌حره‌م نین- ئه‌و كاته‌ هه‌مو شتێك دا ده‌پۆشێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى:

«المَرْأَةُ عَوْرَة» (10)،

«ئافره‌ت عه‌وره‌ته‌»، هه‌روه‌ها فه‌رموده‌ى [پێشتر]: «خوا نوێژى ئافره‌تێك وه‌رناگرێت گه‌یشتبێته‌ سوڕى مانگانه‌ مه‌گه‌ر به‌ سه‌ر پۆشه‌وه‌»(11).

7. دور كه‌وتنه‌وه‌ له‌ پیسى له‌ لاشه‌ وبه‌رگ وشوێنی نوێژه‌كه‌ی دا -ئه‌گه‌ر توانا هه‌بو- له‌ به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا :

﴿وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ﴾ [المدثر:4].

«جل وبه‌رگه‌كه‌شت پاك ڕابگره‌»، هه‌روه‌ها فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ :

 «تَنَزَّهوا عَنْ البَولِ؛ فإِنَّ عَامَّةَ عَذَابِ القبر منه»

«خۆتان له‌ میز پاك ڕا بگرن وپاك بكه‌نه‌وه‌، چونكه‌ زۆربه‌ى سزاى گۆڕ به‌ هۆى ئه‌وه‌وه‌یه‌»(12)، هه‌روه‌ها فه‌رموده‌ى [پێشتری] په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ به‌ ئه‌سمائی رضي الله عنها فه‌رمو -له‌ باره‌ى خوێنى سوڕی مانگانه‌وه‌ به‌ر جل وبه‌رگ ده‌كه‌وێت-: «با به‌ شتێك بیوه‌رێنێت، وبه‌ ئاو بیدات به‌ له‌پ دا، وئاو بكات به‌ سه‌ری دا، وئینجا نوێژى پێوه‌ بكات». هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ هاوه‌ڵه‌كانی فه‌رمو -كه‌ كابرایه‌كى ده‌شته‌كى میزى له‌ مزگه‌وت كردبو-:

 «أَرِيقُوا عَلَى بَوْلِهِ سَجْلًا مِنْ مَاءٍ»

«دۆڵه‌كه‌یه‌ك ئاو بكه‌ن به‌ سه‌ر میزه‌كه‌ی دا»(13).

8. ڕو كردنه‌ قیبله‌ -گه‌ر توانا هه‌بو-: له‌ به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا :

﴿فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ﴾ [البقرة:144]

«جا ڕوت وه‌ر بگێڕه‌ به‌ره‌و مزگه‌وتى حه‌رام»، وله‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ـ صلى الله عليه وسلم ـ :

«إِذَا قُمْتَ إِلَى الصَّلَاةِ فَأَسْبِغِ الْوُضُوءَ، وَاسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ»

«كه‌ هه‌ستای بۆ نوێژ ده‌ست نوێژێكی جوان بشۆ وئینجا ڕو بكه‌ قیبله‌»(14).

9. نیه‌ت: به‌ هیچ شێوازێكیش ناكه‌وێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشتری] عومه‌ر ـ رضي الله عنه ـ : «كار وكرده‌وه‌كان به‌ نیه‌ته‌». شوێنیشى دڵه‌. وحه‌قیقه‌تیشی بریتیه‌ له‌ سور بون له‌ سه‌ر كردنى شتێك، ودروست نیه‌ به‌ ده‌م بوترێ، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ ده‌م نه‌یفه‌رموه‌، ونه‌شهاتوه‌ كه‌س له‌ هاوه‌ڵانی رضي الله عنهم كردبێتی.

پرسى چواره‌م: له‌ باره‌ى پایه‌كانیه‌وه‌:

پایه‌كان: بریتیه‌ له‌و شتانه‌ى په‌رستنه‌كانى لێ پێك دێت، په‌رستنه‌كان دروست نابن به‌ بێ پایه‌. وجیاوازى نێوان ئه‌م ومه‌رج ئه‌وه‌یه‌: مه‌رج ئه‌كه‌وێته‌ پێشى په‌رستنه‌كه‌وه‌ وله‌گه‌ڵی دا به‌رده‌وامه‌، به‌ڵام پایه‌ ئه‌و شتانه‌یه‌ كه‌ په‌رستنه‌كه‌ی لێ پێك هاتوه‌، له‌ وته‌ وكرده‌وه‌.
پایه‌كانیشی چوارده‌ دانه‌یه‌، له‌ سه‌ر كه‌س ناكه‌وێت نه‌ به‌ ئه‌نقه‌ست، نه‌ به‌ سه‌هو، نه‌ به‌ نه‌زانین، وا له‌ خواره‌وه‌ش ڕونى ده‌كه‌ینه‌وه‌:

1. به‌ پێوه‌ بون: له‌ نوێژى فه‌رز دا بۆ توانا دار، له‌ به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا :

﴿وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ﴾ [البقرة:238]

«له‌ نوێژه‌كانتان دا به‌ پێوه‌ ڕا بوه‌ستن به‌ مل كه‌چیه‌وه‌ بۆ په‌روه‌دگار»

وله‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ به‌ عیمرانى كوڕى حوصه‌ینى فه‌رمو ـ رضي الله عنه ـ :

«صَلِّ قَائِمًا، فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَقَاعِدًا، فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَعَلَى جَنْبٍ»

«به‌ پێوه‌ نوێژ بكه‌، نه‌تتوانى به‌ دانیشتنه‌وه‌ ئه‌وه‌شت نه‌توانى به‌ ڕاكشانه‌وه‌»(15)، ئه‌گه‌ریش به‌ پێوه‌ نوێژى فه‌رزى نه‌كرد به‌هۆى عوزرێكه‌وه‌ وه‌ك نه‌خۆشى وترس وجگه‌ له‌مانه‌ش ئه‌وا پۆزشه‌كه‌ى وه‌ر ده‌گیرێت وبه‌ گوێره‌ى توانای خۆى نوێژه‌كه‌ ده‌كات به‌ دانیشتنه‌وه‌ بێت یا به‌ ڕاكشانه‌وه‌.

به‌ڵام نوێژى سوننه‌ت وه‌ستان تێیدا سوننه‌ته‌ وپایه‌ نیه‌، به‌ڵام به‌ پێوه‌ باشتره‌ له‌ دانیشتو؛ له‌ به‌ر فه‌رموده‌ی:

«صَلَاةَ الْقَاعِدِ عَلَى النِّصْفِ مِنْ صَلَاةِ الْقَائِمِ»

«نوێژى دانیشتو پاداشته‌كه‌ى نیوه‌ى نوێژى وه‌ستاوه‌»(16).

2. ته‌كبیره‌ى ئیحرام له‌ سه‌ره‌تایدا: كه‌ بریتیه‌ له‌ «الله أكبر» كردن، وهیچی تر جێی ناگرێته‌وه‌، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ كابرای هه‌ڵه‌كار له‌ نوێژه‌كه‌ی دا:

«إِذَا قُمْتَ إِلَى الصَّلاةِ فَكَبِّرْ» «ئه‌گه‌ر هه‌ستاى بۆ نوێژ بڵێ: «الله أكبر»»(17)

وله‌ به‌ر فه‌رموده‌ى:

 «تَحْرِيمُهَا التَّكْبِيرُ، وَتَحْلِيلُهَا التَّسْلِيمُ»

«حه‌رام كردنه‌كه‌ى ته‌كبیره‌ كردنه‌، وحه‌ڵاڵ كردنه‌كه‌ى سه‌لام دانه‌وه‌یه‌»(18)، جا نوێژ دانامه‌زرێ به‌ بێ ته‌كبیره‌كردن.

3. خوێندنى فاتیحا به‌ ڕێكى له‌ هه‌مو ڕكاتێك دا: له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى:

«لَا صَلَاةَ لِمَنْ لَمْ يَقْرَأْ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ»

«نوێژى بۆ نیه‌ ئه‌و كه‌سه‌ى فاتیحا نه‌خوێنێت»(19)، به‌ڵام ئه‌و كه‌سه‌ى دوا كه‌وتوه‌ له‌مه‌ هه‌لآوێر ده‌كرێت؛ كه‌ ئه‌گاته‌ پێش نوێژ له‌ ڕكوع دایه‌ یان وه‌ستاوه‌ به‌ڵام ناگات به‌ خوێندنی فاتیحا، وهه‌روه‌ها مه‌ئمومیش له‌ نوێژه‌ ئاشكراكان دا، ئه‌مانه‌ هه‌لآوێر كراون له‌ خوێندنى فاتیحا، به‌ڵام ئه‌گه‌ر له‌ كاتی بێ ده‌نگ بونه‌كانی پیشه‌وا دا بیخوێنێت ئه‌وه‌ چاك تره‌، چونكه‌ ئیحتیاتی زیاتری تێدایه‌.

4. ڕكوع بردن له‌ هه‌مو ڕكاتێك دا: له‌ به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا :

 ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا﴾ [الحج:77]

«ئه‌ى ئه‌وانه‌ى بڕوا دارن ركوع ببه‌ن وسوژده‌ ببه‌ن»، وله‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ كابرای هه‌ڵه‌ كار له‌ نوێژه‌كه‌ی دا:

«ثُمَّ ارْكَع حَتَّى تَطْمَئِنَّ رَاكِعًا»

«پاشان ركوع ببه‌ تا ئۆقره‌ ده‌گریت به‌ ڕكوعی»(20).

5، 6. هه‌ستانه‌وه‌ له‌ ڕكوع وڕێك كردنه‌وه‌ى پشت به‌ پێوه‌: له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ كابرای هه‌ڵه‌ كار له‌ نوێژه‌كه‌ی دا:

«...ثُمَّ ارْفَعْ حَتَّى تَعْتَدِلَ قَائِمًا» «پاشان هه‌سته‌وه‌ له‌ ڕكوع تا به‌ پێوه‌ پشتت ڕێك ده‌بێته‌وه‌».

7. سوژده‌ بردن: له‌به‌ر ئه‌م فه‌رمایشته‌ى خوا :

 ﴿وَاسْجُدُوا﴾ [الحج:77]،

«وسوژده‌ ببه‌ن»

وله‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ كابرای هه‌ڵه‌ كار له‌ نوێژه‌كه‌ی دا:

«ثُمَّ اسْجُدْ حَتَّى تَطْمَئِنَّ سَاجِدًا»

«پاشان سوژد ببه‌ تا له‌ سوژده‌ ئۆقره‌ ده‌گریت».

سوژده‌ش له‌ هه‌ر ڕكاتێك دا دو جاره‌ له‌ سه‌ر ئه‌و حه‌وت ئه‌ندامه‌ ده‌برێت كه‌ له‌ فه‌رموده‌كه‌ی ئیبن عه‌بباس دا هاتوه‌:

«أُمِرْتُ أَنْ أَسْجُدَ عَلَى سَبْعَةِ أَعْظُمٍ: الْجَبْهَةِ -وَأَشَارَ بِيَدِهِ عَلَى أَنْفِهِ- وَالْيَدَيْنِ، والرُّكْبَتَيْن، وَأَطْرَافِ الْقَدَمَيْنِ»

«فه‌رمانم پێ كراوه‌ سوژده‌ به‌رم له‌ سه‌ر حه‌وت ئێسك: ته‌وێل -وئاماژه‌ى كرد بۆ لوتی-، وده‌سته‌كان، وئه‌ژنۆكان، ونوكی پێكان»(21).

8، 9. هه‌ستانه‌وه‌ له‌ سوژده‌ ودانیشتن له‌ نێوانیان دا: له‌ به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ كابرای هه‌ڵه‌ كار له‌ نوێژه‌كه‌ی دا:

«ثُمَّ ارْفَعْ حَتَّى تَطْمَئِنَّ سَاجِدًا»

«پاشان سوژد ببه‌ تا له‌ سوژده‌ ئۆقره‌ ده‌گریت».

10. ئۆقره‌ گرتن «الطمأنينة» له‌ سه‌رجه‌م پایه‌كان دا: یانی: نه‌جولآن، ئه‌ندازه‌كه‌شی ئه‌وه‌نده‌ى وتنی ئه‌و زیكره‌ واجبانه‌یه‌ له‌ هه‌ر پایه‌یه‌ك دا، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمانی كرد به‌ كابرای هه‌ڵه‌ كار له‌ نوێژه‌كه‌ی دا له‌ هه‌مو پایه‌یه‌ك دا وا بكات. فه‌رمانی پێ كرد نوێژه‌كه‌ى دوباره‌ بكاته‌وه‌ چونكه‌ ئۆقره‌ى نه‌ده‌گرت.

11. [خوێندنی] ته‌حیاتی كۆتایی: له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن مه‌سعود ـ رضي الله عنه ـ : «ئێمه‌ پێش ئه‌وه‌ى ته‌حیاتمان له‌ سه‌ر فه‌رز بێت ده‌مان وت: سه‌لامی به‌نده‌كانی خوا له‌ سه‌ر خوا»، ئه‌وه‌بو په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی:

«لَا تَقُولُوا السَّلامُ عَلَى اللّهِ [فَإِنَّ اللهَ هُوَ السَّلَامُ] وَلَكِنْ قُولُوا: التَّحِيّاتُ لِلّهِ»

«مه‌ڵێن: سه‌لام له‌ خوا چونكه‌ خوا خۆی سه‌لامه‌، به‌ڵكو بڵێن: موڵك ومه‌زنی ومانه‌وه‌ بۆ خوا»(22)، كه‌ ئه‌شفه‌رموێ: «پێش ئه‌وه‌ى له‌ سه‌رمان فه‌رز بكرێت» كه‌واته‌ فه‌رزه‌.

12. دانیشتن بۆ ته‌حیاتی كۆتایی: چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كردویه‌تی وله‌ سه‌ری به‌رده‌وام بوه‌ وفه‌رمویه‌تی:

«صَلُّوا كَمَا رَأَيْتُمُونِي أُصَلِّي»

«نوێژ بكه‌ن به‌و شێوازه‌ى من ده‌بینن نوێژ ده‌كه‌م»(23).

13. سه‌لام دانه‌وه‌: له‌ به‌ر فه‌رموده‌ی [پێشتر] «وحه‌ڵاڵ كردنی سه‌لام دانه‌وه‌یه‌». جا به‌ لای ڕاست دا ئه‌ڵی: السلام عليكم ورحمة الله، وبه‌ لای چه‌پیشدا ئه‌ڵی: السلام عليكم ورحمة الله.

14. ڕیز به‌ندی پایه‌كان به‌و شێوازه‌ى ڕون كرایه‌وه‌: چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ ڕیز كردویه‌تی وفه‌رمویه‌تی [وه‌ك ڕابورد]: «نوێژ بكه‌ن به‌و شێوازه‌ى من ده‌بینن نوێژ ده‌كه‌م». وكه‌ نوێژی فێری هه‌ڵه‌ كاره‌كه‌ كرد «ثم»ی به‌ كار هێنا كه‌ بۆ به‌ دوای یه‌كدا هاتنه‌.

پرسى پێنجه‌م: له‌ باره‌ى واجبه‌كانی نوێژه‌وه‌:

واجبه‌كانی هه‌شتن، به‌ واز لێ هێنانی ئه‌نقه‌ست نوێژه‌كه‌ به‌تاڵ ده‌كاته‌وه‌، به‌ سه‌هو ونه‌زانیش له‌ سه‌رت ده‌كه‌وێت، وئه‌گه‌ر به‌ سه‌هو بو سوژده‌ى سه‌هوی بۆ ده‌به‌ی، جیاوازیش له‌ نێوان ئه‌م وپایه‌كان ئه‌وه‌یه‌: هه‌ر كه‌س پایه‌یه‌كی له‌ بیر بچێت نوێژه‌كه‌ى دروست نیه‌ مه‌گه‌ر پایه‌كه‌ ئه‌نجام بدات، به‌ڵام كه‌سێك واجبێكی له‌ بیر بچێت سوژده‌ى سه‌هو له‌ سه‌ری ده‌یخات، جا پایه‌كان، له‌ واجبه‌كان جه‌خت له‌ سه‌ر كراو ترن، واجبه‌كانیش ئه‌مانه‌ن:

1. هه‌مو ته‌كبیره‌كان جگه‌ له‌وه‌ى سه‌ره‌تا، كه‌ پێیان ده‌وترێ ته‌كبیره‌ى «الانتقال»(24). له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن مه‌سعود ـ رضي الله عنه ـ :

«رَأَيْتُ النَّبِيَّ ـ صلى الله عليه وسلم ـ يُكَبِّرُ فِي كُلِّ رَفْعٍ وَخَفْضٍ، وَقِيَامٍ، وَقُعُودٍ»

«په‌یامبه‌ری خوام بینی ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ هه‌مو به‌رز بونه‌وه‌ وچه‌مینه‌وه‌یه‌ك، وهه‌ستان ودانیشتنێك الله أكبری ده‌كرد»(25)، په‌یامبه‌ریش ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌رده‌وام كردویه‌تی تا وه‌فاتی كردوه‌، فه‌رموشیه‌تی ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «نوێژ بكه‌ن به‌و شێوازه‌ى من ده‌بینن نوێژ ده‌كه‌م».

2. وتنی: «سمع الله لمن حمده»(26) بۆ پێش نوێژ وته‌نهاش، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره‌ ـ رضي الله عنه ـ :

«كَانَ رَسُولُ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ يُكَبِّرُ حِينَ يَقُومُ إلى الصلاة، ثُمَّ يُكَبِّرُ حِينَ يَرْكَعُ، ثُمَّ يَقُولُ: سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَهُ حِينَ يَرْفَعُ صُلْبَهُ مِنَ الرَّكْعَةِ، ثُمَّ يَقُولُ -وَهُوَ قَائِمٌ-: رَبَّنَا لَكَ الْحَمْدُ»

«په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ هه‌ستایه‌ بۆ نوێژ، الله أكبری ده‌كرد، هه‌روه‌ها له‌ كاتی ڕكوعیش دا، پاشان كه‌ پشتی له‌ ركوع به‌رز ده‌كرده‌وه‌ ئه‌یفه‌رمو: سمع الله لمن حمده،پاشان هه‌ر پێوه‌ ده‌یفه‌رمو: «ربنا لك الحمد»»(27).

3. وتنی: «ربنا لك الحمد»(28) ته‌نها بۆ مه‌ئموم، به‌ڵام پێش نوێژ وكه‌سی ته‌نها سوننه‌ته‌ هه‌ر دوكی بڵێن، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره‌ی پێشو ـ رضي الله عنه ـ ، هه‌روه‌ها فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو موسا ـ رضي الله عنه ـ : «وإذا قال «كه‌ پێش نوێژ وتی»: سمع الله لمن حمده ، فقولوا «ئه‌وا بڵێن»: ربنا لك الحمد»(29).

4. وتنی: «سبحان ربي العظيم»(30) یه‌ك جار له‌ ڕكوع دا.

5. وتنی: «سبحان ربي الأعلى»(31) یه‌ك جار له‌ كڕنوش دا، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی حوزه‌یفه‌: «كَانَ -يعني: ـ صلى الله عليه وسلم ـ – يَقُولُ فِي رُكُوعِهِ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ چه‌مینه‌وه‌دا ده‌یفه‌رمو:سبحان ربي العظيم ، وَفِي سُجُودِهِ له‌ كڕنوشیش دا ده‌یفه‌رمو: سبحان ربي الأعلى»(32). وسوننه‌ته‌ زیاتریش بكرێت تا ده‌گاته‌ سێ جار(33).

6. وتنی: «رب اغفر لي»(34) له‌ نێوان دو كڕنوشه‌كه‌ له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی حوزه‌یفه‌ ـ رضي الله عنه ـ :

(كَانَ يَقُولُ بَيْنَ السَّجْدَتَيْنِ)

په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ نێوان دو كڕنوشه‌كه‌ دا ده‌یفه‌رمو»: «رَبِّ اغْفِرْ لِي، رَبِّ اغْفِرْ لِي»»(35).

7. ته‌حیاتی یه‌كه‌م: مه‌گه‌ر كه‌سێك پێشه‌واكه‌ى به‌ سه‌هو هه‌ستێته‌وه‌، ئه‌و كاته‌ له‌ سه‌ری واجب نابێت، چونكه‌ واجبه‌ شوێنی پێشه‌وا بكه‌وێت؛ چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ ته‌حیاتی یه‌كه‌می له‌ بیر چو نه‌گه‌ڕایه‌وه‌ بۆی، وله‌ بری ئه‌وه‌ سوژده‌ى سه‌هوی برد.

ته‌حیاتی یه‌كه‌میش ئه‌مه‌یه‌:

 «التَّحِيَّاتُ لِلهِ، وَالصَّلَوَاتُ وَالطَّيِّبَاتُ، السَّلَامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكَاتُهُ، السَّلَامُ عَلَيْنَا وَعَلَى عِبَادِ اللهِ الصَّالِحِينَ، أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ»

«گه‌وره‌یی ومانه‌وه‌ وموڵك، ونوێژه‌كان وپه‌رستنه‌كان، ووته‌ پاك وچاكه‌كان، هه‌ر هه‌موی بۆ خوای به‌رز ومه‌زنه‌، سه‌لام وڕه‌حمه‌ت وبه‌ره‌كه‌تت لێ بێت ئه‌ى په‌یامبه‌ری خوا، سه‌لام له‌ ئێمه‌ وله‌ سه‌رجه‌م به‌نده‌ چاكه‌كان، شاهێدی ده‌ده‌م په‌رستراوی تر نیه‌ هه‌ق بێت جگه‌ له‌ خوا، وشاهێدی ده‌ده‌م موحمه‌ممه‌د به‌نده‌ وپه‌یامبه‌ری خوایه‌»(36).

8. دانیشتن بۆ ته‌حیاتی یه‌كه‌م، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی ئیبن مه‌سعود ـ رضي الله عنه ـ :

«إِذَا قَعَدْتُمْ فِي كُلِّ رَكْعَتَيْنِ فَقُولُوا: التَّحِيَّاتُ لِلهِ»

«ئه‌گه‌ر دانیشتن له‌ هه‌مو دو ڕكاتێك دا ئه‌وا بڵێن:

 «التَّحِيَّاتُ لِلهِ»(37).

وله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ریفاعه‌ى كوڕی ڕافع:

 «فَإِذَا جَلَسْتَ فِي وَسَطِ الصَّلَاةِ فَاطْمَئِنَّ، وَافْتَرِشْ فَخِذَكَ الْيُسْرَى، ثُمَّ تَشَهَّدْ»

«ئه‌گه‌ر دانیشتی بۆ ته‌حیات له‌ ناوه‌ڕاستی نوێژدا، ئه‌وا ئۆقره‌ بگره‌ وڕانی چه‌پت ڕا بخه‌، پاشان ته‌حیات بخوێنه‌»(38).

پرسى شه‌شه‌م: له‌ باره‌ى سوننه‌ته‌كانی نوێژه‌وه‌:

ئه‌مه‌ش دو جۆره‌: سوننه‌ته‌ كرداریه‌كان، وسوننه‌ته‌ گوفتاریه‌كان.

سوننه‌ته‌ كرداریه‌كانیش: وه‌ك ده‌ست به‌رز كردنه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ته‌كبیره‌ى سه‌ره‌تا وله‌ كاتی ڕكوع وهه‌ستانه‌وه‌ لێی، چونكه‌ مالكی كوڕی حوه‌یرس ئه‌گه‌ر ده‌ستی به‌ نوێژ بكردبایه‌ «الله أكبر»ی ده‌كرد وده‌ستی به‌رز ده‌كرده‌وه‌، وبیویستایه‌ ڕكوع ببات ده‌ستی به‌رز ده‌كرده‌وه‌، هه‌روه‌ها هه‌ڵسایه‌ته‌وه‌ له‌ ڕكوع ده‌ستی به‌رز ده‌كرده‌وه‌، ده‌یوت: په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وای كردوه‌(39).

هه‌روه‌ها ده‌ستی ڕاست خستنه‌ سه‌ر چه‌پ ودانانی له‌ سه‌ر سنگ به‌ پێوه‌، وته‌ماشا كردنی شوێنی كڕنوش، وجیا كردنه‌وه‌ى هه‌ر دو پێ به‌ پێوه‌، وئه‌ژنۆكانی به‌ ده‌سته‌كانی بگرێت وپه‌نجه‌كانی بڵاو بكاته‌وه‌ له‌ كاتی ڕكوع دا، وپشتی درێژ بكاته‌وه‌ تێیدا، وسه‌ریشی له‌ ئاستی پشتی بێت.

سوننه‌ته‌ گوفتاریه‌كانیش: وه‌ك نزای ده‌ست پێكردن، و«بسم الله» كردن، وپه‌نا گرتن، وتنی: ئامین، وخوێندنی زیاتر له‌ فاتیحا، وته‌سبیحاتی ڕكوع وسوژده‌ جاره‌كانی زیاتر بكرێت، ودوعا كردن له‌ دوای ته‌حیات وپێش سه‌لام دانه‌وه‌.

پرسى حه‌وته‌م: پوچه‌ڵ كه‌ره‌وه‌كانی نوێژ:
چه‌ندین شت نوێژ پوچ ده‌كه‌نه‌وه‌، به‌ گردی (إجمال) ئه‌مانه‌یه‌:

1. چی ده‌ست نوێژ پوچ بكاته‌وه‌ نوێژیش پوچ ده‌كاته‌وه‌، چونكه‌ ده‌ست نوێژ مه‌رجه‌ بۆ دروستی نوێژ، جا ئه‌گه‌ر ده‌ست نوێژ پوچه‌ڵ بویه‌وه‌ نوێژیش پوچه‌ڵ ده‌بێته‌وه‌.

2. پێكه‌نین به‌ ده‌نگ: كه‌ بریتیه‌ له‌ قاقا، به‌ ئیجماع پوچی ده‌كاته‌وه‌، چونكه‌ وه‌ك قسه‌ وایه‌ به‌ڵكو توند تریش، وله‌ به‌ر ئه‌و سوكایه‌تی ویاری كردنه‌ی تێیدایه‌ كه‌ دژی مه‌به‌ستی نوێژه‌، به‌ڵام بزگه‌ی بێ قاقا به‌تاڵی ناكاته‌وه‌، وه‌ك ئیبن مونزیر وئه‌وان باسیان كردوه‌.

3. قسه‌ كردن به‌ ئه‌نقه‌ست مه‌گه‌ر بۆ به‌رژه‌وه‌ندی نوێژ: له‌ زه‌یدی كوڕی ئه‌رقه‌مه‌وه‌ ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ(40): ئێمه‌ له‌ نوێژ دا قسه‌مان ده‌كرد، كابرا قسه‌ی له‌گه‌ڵ هاوڕێكه‌ى ده‌كرد كه‌ له‌ نوێژ دا له‌ ته‌نیشتیه‌وه‌ بو، تا ئه‌و ئایه‌ته‌ دابه‌زی: ﴿وقوموا للَّه قانتين﴾ [البقرة:238]، ئه‌وه‌بو فه‌رمانمان پێ كرا به‌ بێ ده‌نگ بون ونه‌هیمان لێ كرا له‌ قسه‌ كردن. ئه‌گه‌ریش قسه‌ى كرد به‌ نه‌زانیه‌وه‌ یا له‌ بیری چو ئه‌وا نوێژه‌كه‌ى به‌تاڵ نابێته‌وه‌.

4. تێ په‌ڕ بونی ئافره‌تی پێ گه‌یشتو یا گوێ درێژ یان سه‌گی ڕه‌ش به‌ به‌رده‌می نوێژ خوێندا نه‌ك له‌و دیو شوێن سوژده‌كه‌ی: له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ :

«إِذَا قَامَ أَحَدُكُمْ يُصَلِّي فَإِنَّهُ يَسْتُرُهُ إِذَا كَانَ بَيْنَ يَدَيْهِ مِثْلُ آخِرَةِ الرَّحْلِ، فَإِذَا لَمْ يَكُنْ بَيْنَ يَدَيْهِ مِثْلُ آخِرَةِ الرَّحْلِ فَإِنَّهُ يَقْطَعُ صَلَاتَهُ الْحِمَارُ وَالْمَرْأَةُ وَالْكَلْبُ الْأَسْوَدُ»

«كه‌سێكتان هه‌ستا بۆ نوێژ ئه‌گه‌ر شتێكی وه‌ك ته‌ختی پشتی كۆپان له‌ پێشیه‌وه‌ بێت ئه‌وه‌ ستری ده‌كات، ئه‌گه‌رنا شتێكی وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ پێش نه‌بێت ئه‌وا گوێ درێژ وئافره‌ت وسه‌گی ڕه‌ش نوێژه‌كه‌ى ده‌بڕن»(41).

وپشتی كۆپانیش ئه‌ندازه‌ى باڵێكه‌، كه‌واته‌ ئه‌و ئه‌ندازه‌ بۆ ستره‌ له‌ سه‌رت ده‌خات.

5. ده‌رخستنی عه‌وره‌ت به‌ ئه‌نقه‌ست، له‌به‌ر مه‌رجه‌كانی پێشو.

6. پشت كردنه‌ قیبله‌، چونكه‌ ڕو كردنه‌ ڕوگه‌ مه‌رجه‌ بۆ دروستێتی نوێژ.

7. پیسی پێوه‌ بێت وپێشی بزانێت وله‌ بیری بێت، یه‌ك سه‌ریش لای نه‌دات.

8. نه‌كردنی پایه‌یه‌ك له‌ پایه‌كان یا مه‌رجێ له‌ مه‌رجه‌كان به‌ ئه‌نقه‌ست وبه‌ بێ عوزر.

9. جوڵه‌ى زۆر كه‌ له‌ ڕه‌گه‌زی نوێژ نه‌بێت وزه‌رور نه‌بێت، وه‌ك خواردن وخواردنه‌وه‌ى ئه‌نقه‌ست.

10. خۆ دان به‌ سه‌ر شتێك دا به‌ بێ عوزر، چونكه‌ به‌ پێوه‌ بون مه‌رجه‌ بۆ دروستێتی نوێژ.

11. به‌ ئه‌نقه‌ست پایه‌یه‌كی كرده‌یی زیاتر بكرێت، وه‌ك ڕكوع وكڕنوشی زیاتر، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى به‌ ده‌ره‌ له‌ شێواز وهه‌یئه‌تی نوێژ، بۆیه‌ به‌تاڵ ده‌بێته‌وه‌ به‌ ئیجماع.

12. به‌ ئه‌نقه‌ست پێش خستنی هه‌ندێك پایه‌ به‌ سه‌ر هه‌ندێكی تر دا، چونكه‌ به‌ ڕیز كردن مه‌رجه‌ وه‌ك پێشتر باس كرا.

13. به‌ ئه‌نقه‌ست سه‌لام بداته‌وه‌ پێش ته‌واو كردنی.

14. به‌ ئه‌نقه‌ست به‌ شێوه‌یه‌ك قورئان بخوینێت واتا بگۆڕێت وهه‌ڵی نه‌گرێت

«إحالة المعنى في القراءة»(42)، مه‌به‌ست فاتیحایه‌، چونكه‌ پایه‌یه‌ له‌ نوێژ دا.

15. هه‌ڵ وه‌شاندنه‌وه‌ى نیه‌ت وسور بون له‌ سه‌ر هه‌ڵ وه‌شاندنه‌وه‌ى وڕا ڕا بون تێی دا، چونكه‌ به‌رده‌وامی نیه‌ت مه‌رجه‌.

پرسى هه‌شته‌م: ئه‌و شتانه‌ى كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه‌ له‌ نوێژ دا:
ئه‌م شتانه‌ی خواره‌وه‌ كه‌ڕاهه‌تی(43) هه‌یه‌:

1. ته‌نها خوێندنی فاتیحا له‌ هه‌ر دو ڕكاتی یه‌كه‌م ودوه‌م، چونكه‌ پێچه‌وانه‌ى سوننه‌ت ودژی ئیشی په‌یامبه‌ره‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ نوێژ دا.

2. دوباره‌ خوێندنه‌وه‌ى فاتیحا: چونكه‌ دیسانه‌وه‌ پێچه‌وانه‌ى سوننه‌تی په‌یامبه‌ره‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ڵام ئه‌گه‌ر له‌ به‌ر پێویستیه‌ك دوباره‌ى كرده‌وه‌؛ وه‌ك ئه‌وه‌ى خشوعی نه‌ما بێت ودڵی لای خوێندنه‌كه‌ى نه‌بو بێت، بیه‌وێت دوباره‌ى بكاته‌وه‌ تا دڵی ئاماده‌ بێت، ئه‌وه‌ خراپ نیه‌ به‌ڵام به‌ مه‌رجێك سه‌ر نه‌كێشێت بۆ وه‌سواس.

3. ئاوڕ دانه‌وه‌ى كه‌م كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه‌ به‌ بێ پێویستی: له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ پرسیاری لێ ده‌كرێت له‌ باره‌ی ئاوڕ دانه‌وه‌ له‌ نوێژ دا فه‌رموی:

«هُوَ اخْتِلَاسٌ، يَخْتَلِسُهُ الشَّيْطَانُ مِنْ صَلَاةِ الْعَبْدِ» (44)

«دزی وگزیه‌كه‌ شه‌یتان له‌ نوێژ به‌نده‌ى ده‌دزێت».

به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئاوڕ دانه‌وه‌ له‌ به‌ر پێویستی بو، ئه‌و كات هیچی تێدا نیه‌، وه‌ك یه‌كێك به‌ هۆی وه‌سواسه‌وه‌ پێویستی به‌وه‌ بێت له‌ نوێژه‌كه‌ی دا سێ جار تف بكات به‌ لای چه‌پی دا، جا ئه‌م ئاوڕ دانه‌وه‌یه‌ له‌ به‌ر پێویستیه‌كه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمانی پێ كردوه‌، هه‌روه‌ها وه‌ك كه‌سێك له‌ ون بونی منداڵه‌كه‌ى بترسێت وئاوڕ بداته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ى ئاگای لێ بێت.

هه‌مو ئه‌مانه‌ بۆ ئاوڕ دانه‌وه‌یه‌كی كه‌مه‌، به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌ هه‌مو لاشه‌ی ئاوڕی دایه‌وه‌ یا پشتی كرده‌ قیبله‌، ئه‌وه‌ نوێژه‌كه‌ى به‌تاڵه‌ ئه‌گه‌ر به‌ بێ عوزر بیكات، وه‌ك ترسێكی زۆر وهاو شێوه‌كانی.

4. داخستنی چاوه‌كان له‌ نوێژ دا: چونكه‌ ئه‌مه‌ له‌ ئیشی مه‌جوسه‌كان ده‌چێت له‌ كاتی ئاگر په‌رستنیاندا. وتراویشه‌: له‌ ئیشی جوله‌كه‌ش ده‌چێت(45)، ئێمه‌ش ڕێگریمان لێ كراوه‌ له‌ خۆ چواندن به‌ بێ باوه‌ڕان، [به‌ڵام كه‌سێك پێویستی بێت كه‌ڕاهه‌تی نیه‌].

5. ڕاخستنی باڵه‌كان له‌ سوژده‌ دا: له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى:

«اعْتَدِلُوا فِي السُّجُودِ، وَلَا يَبْسُطْ أَحَدُكُمْ ذِرَاعَيْهِ انْبِسَاطَ الْكَلْبِ»

«له‌ سوژده‌دا مام ناوه‌ند بن له‌ نێوان خۆ كوڕ كردن وخۆ ڕاخستن، وكه‌ستان باڵه‌كانی ڕا نه‌خات وه‌ك ڕاخستنی سه‌گ»(46). جا ئه‌بێت نوێژ خوێن هه‌ر دو باڵی دور بخاته‌وه‌ له‌ یه‌كتر وله‌ زه‌وی به‌رزیان بكاته‌وه‌ وخۆی نه‌چوێنێ به‌ ئاژه‌ڵ.

6. زۆر یاری كردن له‌ نوێژ دا: له‌ به‌ر ئه‌وه‌ى سه‌رقاڵ بونی دڵی تێدایه‌ كه‌ دژی خشوعه‌، خشوعیش داواكراوه‌ له‌ نوێژدا.

7. ده‌ست گرتن له‌ سه‌ر كه‌مه‌ر وناو قه‌د: له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره‌ ـ رضي الله عنه ـ :

 «نُهِيَ أَنْ يُصَلِّيَ الرَّجُلُ مُخْتَصِرًا»

«ڕێ گری كراوه‌ موسڵمان ده‌ست له‌ سه‌ر ناو قه‌د بگرێت»(47). ناو قه‌د وكه‌مه‌ر ئه‌وه‌یه‌ ئه‌كه‌وێته‌ سه‌روی سمت وڕانه‌وه‌. عائیشه‌ش رضي الله عنها هۆكاره‌كه‌ی به‌وه‌ ده‌هێنێته‌وه‌ كه‌ جوله‌كه‌ وا ده‌كه‌ن(48).

8. شۆڕ كردنه‌وه‌ «السدل»، وداپۆشینی ده‌م له‌ ناو نوێژدا:

چونكه‌ «أَنَّ رَسُولَ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ نَهَى عَنِ السَّدْلِ فِي الصَّلَاةِ، وَأَنْ يُغَطِّيَ الرَّجُلُ فَاهُ»

«په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ نه‌هی كردوه‌ له‌ شۆڕكردنه‌وه‌ له‌ نوێژ دا، هه‌روه‌ها مرۆڤ ده‌می دابپۆشێت»(49)، «السدل» ئه‌وه‌یه‌ جله‌كه‌ى بدات به‌ سه‌ر شانی دا ودیوه‌كانی نه‌گێڕێته‌وه‌ بۆ سه‌ر شانه‌كانی [واته‌: دیوی ڕاستی نه‌داته‌وه‌ به‌سه‌ر شانی چه‌پ دا…] وتراویشه‌: شۆڕ كردنه‌وه‌ى جل وبه‌رگه‌ تا ده‌گاته‌ ئه‌رز، له‌ سه‌ر ئه‌مه‌ش بێت به‌ واتای «الإسبال= شۆڕ كردنه‌وه‌ى جل وبه‌رگ بۆ خوار قوله‌ پێ» دێت.

9. موافه‌قه‌كردنی پێشه‌وا، چونكه‌ دژی ئه‌و شوێن كه‌وتنه‌یه‌ داوای لێ كراوه‌، هه‌روه‌ها ئه‌و پێش بڕكێ حه‌رامه‌ى لێ نه‌وه‌شاوه‌ته‌وه‌ كه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ده‌یفه‌رموێ:

«أَمَا يَخْشَى أَحَدُكُمْ، أَوْ: لَا يَخْشَى أَحَدُكُمْ، إِذَا رَفَعَ رَأْسَهُ قَبْلَ الْإِمَامِ، أَنْ يَجْعَلَ اللهُ رَأْسَهُ رَأْسَ حِمَارٍ، أَوْ يَجْعَلَ اللهُ صُورَتَهُ صُورَةَ حِمَارٍ»

«ئایا كه‌س له‌ ئێوه‌ ناترسێت كه‌ سه‌ری پێش پێشه‌وا به‌رز كرده‌وه‌ خوا سه‌ری بكات به‌ سه‌ری گوێ درێژ یا وێنه‌ى بكاته‌ وێنه‌ى گوێ درێژ»(50)، كه‌واته‌ كاره‌كه‌ى به‌ مه‌كڕوهی ده‌مێنێته‌وه‌ چونكه‌ له‌ نێوان حه‌ڵاڵ بون وحه‌رام بون دایه‌.

10. په‌نجه‌ كردن به‌ ناو یه‌ك دا: چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ نه‌هی كردوه‌ كه‌سێك ده‌ست نوێژ بگرێت وبێت بۆ مزگه‌وت بۆ نوێژ وئه‌مه‌ بكات(51)، جا له‌ نوێژ بێت له‌ پێشتره‌ مه‌كڕوه بێت، به‌ڵام په‌نجه‌ كردن به‌ یه‌ك دا له‌ دوای نوێژ كه‌ڕاهه‌تی تێدا نیه‌، با له‌ مزگه‌وتیش بێت چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كردویه‌تی وه‌ك له‌ چیرۆكی كابرای خاوه‌ن دو ده‌ست دا هاتوه‌(52).

11. گرتنه‌وه‌ى قژ وجل وبه‌رگ «الكف»: له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عه‌بباس رضي الله عنه:

«فه‌رمان كرا به‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ له‌ سه‌ر حه‌وت ئه‌ندام سوژده‌ ببات، هه‌روه‌ها جل وبه‌رگ وقژی نه‌گرێته‌وه‌»(53). «الكَفّ»یش به‌ واتای كۆ كردنه‌وه‌ دێت، یانی: با كۆی نه‌كاته‌وه‌ ونه‌ینات به‌ یه‌ك، ئه‌كرێ به‌ واتای گرتنه‌وه‌ش بێت، یانی: با نه‌یگرێته‌وه‌ وشۆڕی بكاته‌وه‌ له‌ كاتی كڕنوش دا، هه‌مو ئه‌مانه‌ش گاڵته‌ جاڕیه‌ ودژی خشوعه‌ له‌ نوێژ دا.

12. نوێژ كردن به‌ ئاماده‌ بونی خواردن، یا به‌ ته‌نگه‌ تاوی: له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ :

«لَا صَلَاةَ بِحَضْرَةِ الطَّعَامِ وَلَا وَهُوَ يُدَافِعُهُ الْأَخْبَثَانِ»

«نوێژ نیه‌ به‌ ئاماده‌ بونی خواردن، هه‌روه‌ها له‌ كاتی ته‌نگه‌ تاوی دا»(54).

كه‌ڕاهه‌تی نوێژ كردنیش به‌ ئاماده‌ بونی خواردن به‌و مه‌رجه‌یه‌ ئاره‌زوی بكات، وبتوانێت بیخوات، وئاماده‌ بێت له‌ به‌رده‌می دا، جا ئه‌گه‌ر ئاماده‌ بو به‌ڵام به‌ ڕۆژو بو یا تێر بو ئاره‌زوی نه‌ده‌كرد یا نه‌یده‌توانی لێی بخوات له‌به‌ر ئه‌وه‌ى زۆر گه‌وره‌یه‌، له‌ هه‌مو ئه‌مانه‌دا كه‌ڕاهه‌تی نیه‌ -ئاماده‌ش بو- نوێژ بكات.

سه‌باره‌ت به‌ هه‌ر دو پیسه‌كه‌: بریتیه‌ له‌ میز وپیسی. نه‌هیش كراوه‌ له‌ هه‌مو ئه‌مانه‌ چونكه‌ دڵی نوێژ خوێن سه‌رقاڵ ده‌كه‌ن ومێشكی په‌رته‌وازه‌ ده‌كه‌ن وئه‌مه‌ش دژی خشوعه‌ له‌ نوێژ دا. له‌وانه‌شه‌ زیانی پێ بگات به‌ گرتنه‌وه‌ى میز وپیسی وگل دانه‌وه‌یان.

13. سه‌ر به‌رز كردنه‌وه‌ بۆ ئاسمان: له‌ به‌ر فه‌رمایشتی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ :

«لَيَنْتَهِيَنَّ أَقْوَامٌ يَرْفَعُونَ أَبْصَارَهُمْ إِلَى السَّمَاءِ فِي الصَّلَاةِ، أَوْ لَتُخْطَفَنَّ أَبْصَارُهُمْ»

«خه‌ڵكانێك یا واز ده‌هێنن له‌ سه‌ر به‌رز كردنه‌وه‌ بۆ ئاسمان له‌ نوێژ دا یا خوا له‌ پڕ دا چاویان ده‌باته‌وه‌»(55).

پرسى نۆیه‌م: حوكمی نوێژ نه‌كه‌ر:

هه‌ر كه‌س واز له‌ نوێژ بهێنێت وه‌كو نكوڵی له‌ واجب بونی، ئه‌وه‌ بێ باوه‌ڕ وهه‌ڵ گه‌ڕاوه‌یه‌، چونكه‌ خوا وپه‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وكۆ ده‌نگی موسڵمانانی به‌ درۆ خستۆته‌وه‌.

به‌ڵام كه‌سێك نه‌یكات له‌ به‌ر كه‌مته‌رخه‌می وته‌مبه‌ڵی: له‌مه‌ش دا ئه‌وه‌ی ڕاسته‌ هه‌ر بێ باوه‌ڕه‌ ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام ویه‌ك جاره‌كی نه‌یكات، له‌ به‌ر فه‌رمایشتی خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ :

﴿فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ﴾ [التوبة:11]

«ئه‌گه‌ر ته‌وبه‌یان كرد ونوێژیان ئه‌نجام دا وزه‌كاتیان به‌خشیه‌وه‌ ئه‌وه‌ براتانن له‌ دین دا».

ئه‌مه‌ به‌ڵگه‌یه‌ له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌گه‌ر مه‌رجی نوێژ كردنیان به‌ جێ نه‌هێنا ئه‌وا موسڵمان نین وله‌ دین دا برامان نین، وله‌ به‌ر ئه‌و فه‌رموده‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ :

«الْعَهْدَ الَّذِي بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمُ الصَّلَاةُ، فَمَنْ تَرَكَهَا فَقَدْ كَفَرَ»

«ئه‌و په‌یمانه‌ى له‌ نێوان ئێمه‌ وئه‌وان دا هه‌یه‌ نوێژه‌، جا هه‌ر كه‌س وازی لێ بهێنێت كوفری كردوه‌»(56).

هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێ:

«إِنَّ بَيْنَ الرَّجُلِ وَبَيْنَ الشِّرْكِ وَالْكُفْرِ تَرْكَ الصَّلَاةِ»

«نێوانی مرۆڤ له‌گه‌ڵ شیرك وكوفر واز هێنانه‌ له‌ نوێژ»(57).
===============
(1) أخرجه مسلم (11).
(2) أخرجه مسلم (12).
(3) أخرجه أحمد (3/201)، وأبو داود (494)، والترمذي (407) وقال: «حسن»، وصححه الحاكم في المستدرك (1/201)، وصححه الألباني؛ «الإرواء» (247).
(4) ئه‌وه‌یه‌: دروستی نوێژه‌كه‌ى له‌ سه‌ر وه‌ستاوه‌ [واته‌: ئه‌گه‌ر نه‌بێت نوێژه‌كه‌ به‌تاڵه‌].
(5) گه‌وره‌ وگچكه‌.
(6) أخرجه مسلم (224).
(7) أخرجه أحمد (3/330)، والنسائي (1/91)، والترمذي (150) وهو صحيح «الإرواء» (250).
(8) أخرجه البخاري (361)، ومسلم (3010).
(9) [يشير إلى حديث الذي أخرجه البخاري (359)، ومسلم (516)].
(10) أخرجه الترمذي (397)، وصححه الألباني في «الإرواء» (273).
(11) [ته‌خریجیه‌كه‌یان لێره‌دا زۆربه‌ى ژماره‌كانی هه‌ڵه‌یه‌، ئه‌گه‌رچی دوباره‌شه‌ فه‌رموده‌كه‌] (12) أخرجه الدارقطني (1/97) (453)، وصححه الألباني «الإرواء» (280).
(13) أخرجه البخاري (220).
(14) أخرجه البخاري (6251)، ومسلم (397).
(15) أخرجه البخاري (6251)، ومسلم (397).
(16) أخرجه مسلم (735).
(17) أخرجه البخاري (793)، ومسلم (397).
(18) أخرجه أبو داود (61)، وابن ماجه (275)، والترمذي (3)، وقال الألباني: «حسن صحيح» «صحيح ابن ماجه» (224).
(19) أخرجه البخاري (756)، ومسلم (394).
(20) أخرجه البخاري (793)، ومسلم (397).
(21) أخرجه البخاري (809)، ومسلم (490، 230). واللفظ لمسلم.
(22) أخرجه النسائي (2/240)، وصححه الألباني «الإرواء» (319).
(23) أخرجه البخاري (631).
(24) ئه‌مه‌ش لای حه‌نبه‌لیه‌كان وایه‌. شوێنه‌كه‌شى: بریتیه‌ له‌ نێوان چون بۆ ڕوكنێك ولێ بونه‌وه‌ى، كه‌واته‌ نه‌ پێش ڕوكنه‌كه‌ ده‌كرێت ونه‌ دوای ڕوكنه‌كه‌ ده‌كرێت. وه‌رگێڕ.
(25) رواه النسائي (2/205)، والترمذي (253)، وقال: حسن صحيح، وصححه الألباني «صحيح الترمذي» (208).
(26) واته‌: «خوا بیستی وه‌لآمی ئه‌وه‌ی دایه‌وه‌ كه‌ ستایش وحه‌مدی كرد».
(27) أخرجه مسلم (1/293) (28).
(28) واته‌: «ئه‌ى په‌روه‌ردگارمان! ستایش هه‌ر شایشته‌ى تۆیه‌».
(29) أخرجه مسلم (404)، وأحمد (4/399).
(30) واته‌: «پاكی وبێ كورتی بۆ په‌روردگاری گه‌وره‌ ومه‌زنم».
(31) واته‌: «پاكی وبێ كورتی بۆ په‌روردگاری به‌رز وبڵندم». هه‌مو واتا كردنه‌كانی پێشو هی وه‌رگێڕن.
(32) رواه الخمسة: أبو داود (874)، والترمذي (262) وقال: «حسن صحيح»، والنسائي (1/172)، وابن ماجه (897)، وصححه الألباني في «صحيح النسائي» (1097).
(33) والله أعلم، وا ده‌رده‌كه‌وێت هیچ به‌ڵگه‌یه‌ك به‌ صه‌حیحی نه‌هاتبێت له‌ سه‌ر سێ جار. وه‌رگێڕ.
(34) واته‌: «په‌روه‌ردگاره‌كه‌م لێم خۆش ببه‌».
(35) رواه النسائي (1/172)، وابن ماجه (897)، وصححه الألباني في «الإرواء» (335).
(36) [أخرجه البخاري (831)، ومسلم (402) وغيرهما].
(37) أخرجه أحمد (1/437)، والنسائي (1/174)، وصححه الألباني في «الإرواء» (336).
(38) أخرجه أبو داود (856)، وحسنه الألباني في «الإرواء» (337).
(39) أخرجه مسلم (391).
(40) أخرجه البخاري (1200)، ومسلم (539).
(41) أخرجه مسلم (510).
(42) [أي: يلحن لحنًا في القراءة يحيل المعنى ويصرفه إلى غيره. انظر: «الحاوي الكبير» (2/323-324)].
(43) كه‌ڕاهه‌ت له‌ زاراوه‌ى فه‌قیهه‌كاندا: بریتیه‌ له‌ ڕێ گری كردن له‌ شت به‌ بێ په‌یوه‌ست كردنی به‌ واز هێنان. وحوكمی مه‌كروهیش ئه‌وه‌یه‌: پاداشتی واز لێ هێنه‌ره‌كه‌ى ده‌درێته‌وه‌ كه‌ گوێڕایه‌ڵی ده‌كات، به‌ڵام سزای واز لێ هێنه‌ره‌كه‌ى نادرێت، ودروسته‌ بكرێ له‌ كاتی پێویستی بێ ئه‌وه‌ی زه‌روریش بێت.
(44) أخرجه البخاري (751).
(45) الله أعلم ئیشی ئه‌وانه‌ یان نا؟! به‌س بێت كه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ نوێژی به‌ چاو كراوه‌یی كردوه‌. وه‌رگێڕ
(46) أخرجه البخاري (822).
(47) أخرجه البخاري (1220).
(48) روى ذلك عنها مسروق، أخرجه البخاري في صحيحه (3458).
(49) أخرجه أبو داود(643)، والترمذي(379)، وحسنه الألباني في «صحيح سنن الترمذي» (312).
(50) أخرجه البخاري (691)، ومسلم (427).
(51) أخرجه الحاكم (1/206) وصححه، وافقه الذهبي، وافقهما الألباني «الإرواء» (2/102).
(52) [أخرجه البخاري (482)، ومسلم (573)].
(53) أخرجه البخاري (815)، ومسلم (490).
(54) أخرجه مسلم (560).
(55) أخرجه مسلم (429).
(56) أخرجه الترمذي (2126)، والنسائي (1/231)، وأحمد (5/346)، والحاكم (1/6، 7). قال الترمذي: «حسن صحيح غريب»، وصححه الحاكم وافقه الذهبي، وهو في «صحيح الترمذي 2113».
(57) أخرجه مسلم (82).

 دەروازەى پێنجەم : لە بارەى نوێژى سوننەتەوە. 

مه‌به‌ستیش له‌ سوننه‌ت: هه‌مو په‌رستنێكه‌ واجب نه‌بێت.
چه‌ند پرسێكیشی تێدایه‌:

پرسى یه‌كه‌م: فه‌زڵی نوێژی سوننه‌ت، وحیكمه‌ت له‌ شه‌رعی بونی:

1. فه‌زڵه‌كه‌ى: نوێژی سوننه‌ت له‌ باشترین په‌رستشه‌كانه‌ له‌ دوای تێ كۆشان له‌ پێناوی خوا وفێرخوازی، ئه‌مه‌ش له‌ به‌ر به‌رده‌وام بونی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ سه‌ر كردنی نوێژی سوننه‌ت، وله‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره‌ ـ رضي الله عنه ـ ، كه‌ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی:

«إِنَّ اللّهَ تَعَالى قَالَ: مَنْ عَادَى لِي وَلِيًّا فَقَدْ آذَنْتُهُ بِالْحَرْبِ، وَمَا تَقَرَّبَ إِلَيَّ عَبْدِي بِشَيْءٍ أَحَبَّ إِلَيَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَيْهِ، وَمَا يَزَالُ عَبْدِي يَتَقَرَّبُ إِلَيَّ بِالنَّوَافِلِ حَتَّى أُحِبَّهُ…»

«خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی: هه‌ر كه‌س دژایه‌تی دۆستێكی من بكات، ئه‌وا شه‌ڕی له‌ دژ ڕا ده‌گه‌یه‌نم، وبه‌نده‌كه‌م لێم نزیك نابێته‌وه‌ به‌ شتێك خۆشه‌ویست تر بێت له‌ لام وه‌ك فه‌رزه‌كان، وبه‌رده‌وام به‌نده‌كه‌م لێم نزیك ده‌بێته‌وه‌ به‌ سوننه‌ته‌كان تا خۆشم ده‌وێت»(1).

2. حیكمه‌ت له‌ دانانی: خوا سوننه‌ته‌كانی داناوه‌ وه‌ك ڕه‌حمه‌تێك به‌ به‌نده‌كانی، جا بۆ هه‌ر فه‌رزێك سوننه‌تێكی له‌ ڕه‌گه‌زی خۆی بۆ داناوه‌ تا ئیماندار به‌ هۆیه‌وه‌ ئیمانی زیاتر بێت وپله‌ى به‌رز تر بێت، وفه‌رزه‌كانیشی پێ ته‌واو بكرێت وببێته‌ جێگره‌وه‌ى له‌ قیامه‌ت، چونكه‌ فه‌رزه‌كان كه‌م وكورتی به‌ سه‌ردا دێت، وه‌ك له‌ فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو هوره‌یره‌دا ـ رضي الله عنه ـ هاتوه‌، له‌ په‌یامبه‌ره‌وه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ :

«إِنَّ أَوَّلَ مَا يُحَاسَبُ بِهِ الْعَبْدُ الْمُسْلِمُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ الصَّلَاةُ [الْمَكْتُوبَةُ]، فَإِنْ أَتَمَّهَا وَإِلَّا قِيلَ: انْظُرُوا هَلْ لَهُ مِنْ تَطَوُّعٍ ؟ فَإِنْ كَانَ لَهُ تَطَوُّعٌ أُكْمِلَتِ الْفَرِيضَةُ مِنْ تَطَوُّعِهِ، ثُمَّ يُفْعَلُ بِسَائِرِ الْأَعْمَالِ الْمَفْرُوضَةِ مِثْلُ ذَلِكَ»

«یه‌كه‌م شتێك له‌ قیامه‌ت دا كه‌ له‌ سه‌ری لێ پرسینه‌وه‌ له‌ گه‌ڵ موسڵمان ده‌كرێت، نوێژه‌ فه‌رزه‌كانه‌، جا ئه‌گه‌ر ته‌واو وكامڵ بو، ئه‌وا باشه‌، وه‌گه‌رنا ئه‌وترێت: ته‌ماشا بكه‌ن بزانن سوننه‌تی هه‌یه‌؟ ئه‌گه‌ر هه‌یبو فه‌رزه‌كه‌ى پێ ته‌واو ده‌كرێت، پاشان له‌ گه‌ڵ سه‌رجه‌م كاره‌ فه‌رزه‌كانی تر ئاوها ده‌كرێت»(2).

پرسى دووه‌م: له‌ باره‌ى به‌شه‌كانی نوێژی سوننه‌وه‌:

نوێژی سوننه‌ت دوو جۆره‌:

جۆری یه‌كه‌م: ئه‌و سوننه‌تانه‌یه‌ كاتێكی دیاری كراوی هه‌یه‌، پێشی ده‌وترێت: سوننه‌تی «الـمقيد»، وهه‌یانه‌ له‌گه‌ڵ فه‌رزه‌كان دایه‌ وه‌كو سوننه‌ته‌ ڕاتیبه‌كان، هه‌شیانه‌ وا نیه‌ وه‌ك نوێژی وتر وچێشته‌نگاو وخۆر گیران.

جۆری دووه‌م: ئه‌و سوننه‌تانه‌یه‌ نه‌ به‌ستراوه‌ به‌ كاتێكی دیاری كراوه‌وه‌.

جۆری یه‌كه‌میش چه‌ندین جۆره‌، وهه‌ندێكیشیی له‌ هه‌ندێكی ته‌ئكید كراو تره‌، له‌ هه‌مویشی جه‌خت كراو تر خۆر گیرانه‌، پاشان وتر، دوای ئه‌وه‌ نوێژه‌ بارانه‌، ئینجا نوێژی ته‌راویح.

به‌ڵام جۆری دووه‌م به‌ شه‌و به‌رده‌وام دروسته‌، له‌ ڕۆژیش دا دروسته‌ جگه‌ له‌ كاته‌ نه‌هی لێ كراوه‌كان. نوێژی شه‌ویش له‌ نوێژی ڕۆژ باشتره‌.

پرسى سێیه‌م: ئه‌و نوێژه‌ سوننه‌تانه‌ى به‌ كۆمه‌ڵ بكرێت سوننه‌ته‌:
سوننه‌ته‌ نوێژی جه‌ماعه‌ت بكرێت بۆ: ته‌راویح، وداوای باران بارین، وخۆر گیران.

پرسى چواره‌م: ژماره‌ى ڕه‌واتبه‌كان:

ڕه‌واتب كۆی ڕاتبه‌، واتا: به‌رده‌وامی هه‌میشه‌یی، ئه‌مانه‌ش له‌گه‌ڵ فه‌رزه‌كان دان، سودی ئه‌م ڕاتبانه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌م وكورتی فه‌رزه‌كان پڕ ده‌كه‌نه‌وه‌، وه‌ك پێشتر ڕون كرایه‌وه‌.

ژماره‌شیان ده‌ ڕكاته‌، وه‌ك له‌ فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عومه‌ردا ـ رضي الله عنه ـ هاتوه‌:

 «حَفِظْتُ مِنَ النَّبِيِّ ـ صلى الله عليه وسلم ـ عَشْرَ رَكَعَاتٍ؛ رَكْعَتَيْنِ قَبْلَ الظُّهْرِ، وَرَكْعَتَيْنِ بَعْدَهَا، وَرَكْعَتَيْنِ بَعْدَ الْمَغْرِبِ فِي بَيْتِهِ، وَرَكْعَتَيْنِ بَعْدَ الْعِشَاءِ فِي بَيْتِهِ، وَرَكْعَتَيْنِ قَبْلَ صَلَاةِ الصُّبْحِ، كَانَتْ سَاعَةً لَا يُدْخَلُ عَلَى النَّبِيِّ ـ صلى الله عليه وسلم ـ فِيهَا. حَدَّثَتْنِي حَفْصَةُ: أَنَّهُ كَانَ إِذَا أَذَّنَ الْمُؤَذِّنُ، وَطَلَعَ الْفَجْرُ، صَلَّى رَكْعَتَيْنِ»

«ده‌ ڕكاتم له‌ په‌یامبه‌ره‌وه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ به‌ر كردوه‌ وفێری بوم: دو ڕكات پێش نیوه‌ڕۆ، دو ڕكاتیش له‌ پاشی، دو ڕكات دوای مه‌غریب له‌ ماڵی خۆی دا، دو ڕكاتیش دوای عیشا له‌ ماڵی خۆی دا، دو ڕكاتیش پێش نوێژی به‌یانی، له‌و كاتانه‌ش دا كه‌س نه‌ ده‌چوه‌ خزمه‌تی، حه‌فسه‌ بۆی گێڕامه‌وه‌ كه‌ دوای بانگ وده‌رچونی سپێده‌ دو ڕكات نوێژی ده‌كرد»(3).

وته‌ئكید له‌ سه‌ر كراوه‌ ده‌رهه‌ق موسڵمان پارێزگاری بكات له‌ سه‌ر دوانزه‌ ڕكات، له‌ به‌ر فه‌رمایشتی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : 

«مَا مِنْ عَبْدٍ مُسْلِمٍ يُصَلِّي لِلهِ تعالى كُلَّ يَوْمٍ ثِنْتَيْ عَشْرَةَ رَكْعَةً تَطَوُّعًا غَيْرَ فَرِيضَةٍ، إِلَّا بَنَى اللهُ لَهُ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ – أَوْ إِلَّا بُنِيَ لَهُ بَيْتٌ فِي الْجَنَّةِ»

«هیچ موسڵمانێك نیه‌ هه‌مو ڕۆژێك دوازده‌ ڕكات نوێژ بكات مه‌گه‌ر خوای گه‌وره‌ ماڵێكی له‌ به‌هه‌شت دا بۆ دروست ده‌كات»(4).

ئه‌مه‌ش هه‌ر ئه‌وه‌ى پێشوه‌ ته‌نها پێش نیوه‌ڕۆ چوار ڕكاته‌، وه‌ك له‌ زیاده‌یه‌كی تورمزیدا هاتوه‌ له‌ فه‌رموده‌كه‌ى ئوم حه‌بیبه‌ی پێشو رضي الله عنها:

 «أَرْبَعًا قَبْلَ الظُّهْرِ، وَرَكْعَتَيْنِ بَعْدَهَا، وَرَكْعَتَيْنِ بَعْدَ الْمَغْرِبِ، وَرَكْعَتَيْنِ بَعْدَ الْعِشَاءِ، وَرَكْعَتَيْنِ قَبْلَ صَلَاةِ الْفَجْرِ صَلَاةِ الْغَدَاةِ»

«چوار ڕكاته‌ پێش نیوه‌ڕۆ، ودوان له‌ پاشی، ودوان پاش مه‌غریب، ودوان پاش عیشا، دوان له‌ پێش نوێژی به‌یانی»(5).

هه‌روه‌ها له‌ به‌ر ئه‌و فه‌رموده‌یه‌ى كه‌ له‌ صه‌حیحدا هاتوه‌ له‌ عائیشه‌وه‌: «په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ چوار ڕكاته‌كه‌ى پێش نوێژی نیوه‌ڕۆی واز لێ نه‌ده‌هێنا»(6).

وته‌ئكید كراو ترینی ڕه‌واتبه‌كان: دو ڕكاته‌كه‌ى پێش نوێژ به‌یانیه‌، له‌ به‌ر ئه‌و فه‌رموده‌یه‌ی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ ئه‌فه‌رموێ: 

«رَكْعَتَا الْفَجْرِ خَيْرٌ مِنَ الدُّنْيَا وَمَا فِيهَا»

«دو ڕكاته‌كه‌ى به‌یانی له‌ دونیا وئه‌وه‌شی تێیدایه‌ باشتره‌»(7).وله‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عائیشه‌ رضي الله عنها له‌ باره‌ى ئه‌و دو ڕكاته‌وه‌: «ولم يكن يدعهما أبدا» «هه‌رگیز وازی لێ نه‌ده‌هێنا»(8).

پرسى پێنجه‌م: حوكمی ویتر وفه‌زڵه‌كه‌ى وكاته‌كه‌ى:

حوكمه‌كه‌ى: سوننه‌تێكی ته‌ئكید كراوه‌، په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ هانی له‌ سه‌ر داوه‌، وه‌ك ئه‌فه‌رموێ: «إن الله وتر يحب الوتر» «خوا تاكه‌، ویتر (تاك)ی پێ خۆشه‌»(9).

هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ ـ صلى الله عليه وسلم ـ : 

«يَا أَهْلَ الْقُرْآنِ أَوْتِرُوا؛ فَإِنَّ اللهَ وِتْرٌ يُحِبُّ الْوِتْرَ»

«ئه‌ى قورئان خوێنان ویتر بكه‌ن، خوا ویتره‌ ویتری پێ خۆشه‌»(10).

كاته‌كه‌شی: نێوان نوێژی عیشا ونوێژی به‌یانیه‌ به‌ كۆ ده‌نگی زانایان، له‌ به‌ر كرده‌وه‌ی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ خۆی، وفه‌رمایشتیشی:

 «إِنَّ اللهَ تَعَالَى قَدْ أَمَدَّكُمْ بِصَلَاةٍ، وَهِيَ خَيْرٌ لَكُمْ مِنْ حُمْرِ النَّعَمِ، وَهِيَ الْوِتْرُ، فَجَعَلَهَا لَكُمْ فِيمَا بَيْنَ الْعِشَاءِ إِلَى طُلُوعِ الْفَجْرِ»

«خوا  نوێژێكی بۆ زیاد كردون، كه‌ له‌ به‌ نرخ ترین ماڵ «وشتره‌ سوره‌» باشتره‌ بۆتان، ئه‌ویش نوێژی ویتره‌، خستویه‌تی نێوان نوێژی عیشا وده‌رچونی سپێده‌وه‌»(11).

كه‌ سپێده‌ ده‌رچو ئیتر وتر نامێنێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى:

 «صَلَاةُ اللَّيْلِ مَثْنَى مَثْنَى، فَإِذَا خَشِيَ أَحَدُكُمُ الصُّبْحَ صَلَّى رَكْعَةً وَاحِدَةً، تُوتِرُ لَهُ مَا قَدْ صَلَّى»

«شه‌و نوێژ دو ڕكات دو ڕكاته‌، جا ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان ترسا سپێده‌ ده‌ر بچێت، یه‌ك ڕكات ده‌كات، ئه‌بێته‌ ویتری نوێژه‌كانی»(12).

ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه‌ له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ى نه‌مانی كاتی ویتر به‌ ده‌رچونی سپێده‌ ده‌بێت.

حافز ئیبن حه‌جه‌ر ده‌ڵێت: «وڕاشكاو تر له‌مه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌بو داود ونه‌سائی ده‌گێڕنه‌وه‌ وئه‌بو عه‌وانه‌ وجگه‌ له‌ویش به‌ صحیحان داناوه‌… كه‌ ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه ئه‌یوت:

«مَنْ صَلَّى مِنَ اللَّيْلِ فَلْيَجْعَلْ آخِرَ صَلَاتِهِ وِتْرًا فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ كَانَ يَأْمُرُ بِذَلِكَ، فَإِذَا كَانَ الْفَجْرُ فَقَدْ ذَهَبَ كُلُّ صَلَاةِ اللَّيْلِ وَالْوِتْرِ»

«هه‌ر كه‌س شه‌و نوێژی كرد با ویتر بخاته‌ كۆتاییه‌كه‌ى، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمانی به‌وه‌ ده‌كرد، كه‌ سپێده‌ش ده‌رچو ئیتر شه‌و نوێژ ویتریش نامێنێت»»(13).

ونوێژی ویتریش له‌ كۆتایی شه‌و دا باشتره‌ له‌ سه‌ره‌تاكه‌ى، به‌ڵام سوننه‌ته‌ پێش بخرێت بۆ كه‌سێك زانی كۆتایی شه‌و به‌ خه‌به‌ر نایه‌ت، ئه‌گه‌ریش زانی به‌ خه‌به‌ر دێت سوننه‌ته‌ دوا بخرێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى جابر ـ رضي الله عنه ـ كه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی:

«مَنْ خَافَ أَنْ لَا يَقُومَ مِنْ آخِرِ اللَّيْلِ فَلْيُوتِرْ أَوَّلَهُ، وَمَنْ طَمِعَ أَنْ يَقُومَ آخِرَهُ فَلْيُوتِرْ آخِرَ اللَّيْلِ فَإِنَّ صَلَاةَ آخِرِ اللَّيْلِ مَشْهُودَةٌ، وَذَلِكَ أَفْضَلُ»

«هه‌ر كه‌س ترسا كۆتایی شه‌و دا به‌ خه‌به‌ر نه‌یه‌ت، ئه‌وا با سه‌ره‌تاكه‌ى ویتر بكات، هه‌ركه‌سیش به‌ ته‌مای كۆتایی شه‌و بو ئه‌وا با كۆتایی شه‌و ویتر بكات، چونكه‌ نوێژی كۆتایی شه‌و فریشته‌كان ئاماده‌ى ده‌بن، وئه‌وه‌ش چاكتره‌»(14).

پرسى شه‌شه‌م: شێوازی ویتر وژماره‌ى ڕكاته‌كانى:

ویتر لای كه‌مه‌كه‌ى یه‌ك ڕكاته‌، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر وئیبن عه‌بباس رضي الله عنه ئه‌یده‌نه‌ پاڵ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «الوتر ركعة من آخر الليل» «ویتر ڕكاتێكه‌ له‌ كۆتایی شه‌و»(15)، وله‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عومه‌ری پێشو ـ رضي الله عنه ـ : «یه‌ك ڕكات ده‌كات ئه‌بێته‌ ویتری نوێژه‌كانی».

دروسته‌ به‌ سێ ڕكاتیش بكرێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عائیشه‌ رضي الله عنها كه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ چوار ڕكاتی(16) ده‌كرد مه‌پرسه‌ له‌ جوانی ودرێژیه‌كه‌ى پاشان چواری تری ده‌كرد مه‌پرسه‌ له‌ جوانی ودرێژیه‌كه‌ى، پاشان سێ ڕكاتی ده‌كرد»(17).

دروستیشه‌ ئه‌م سیانه‌ به‌ دو سه‌لام بكرێت، چونكه‌ عه‌بدوڵای كوڕی عومه‌ر رضي الله عنه له‌ دوه‌م دا سه‌لامی ده‌دایه‌وه‌ بۆ فه‌رمان كردن به‌ هه‌ندێك پێداویستی خۆی(18). ودروستیشه‌ پێكه‌وه‌ بكرێت به‌ یه‌ك ته‌حیات وسه‌لامێك، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عائیشه‌ رضي الله عنها ئه‌ڵێ: په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ سێ ڕكات ویتری ده‌كرد دانه‌ده‌نیشت ته‌نها له‌ كۆتایی نه‌بێت(19).

به‌ڵام به‌ دو ته‌حیات وسه‌لامێك ناكرێت بۆ ئه‌وه‌ى له‌ نوێژی مه‌غریب نه‌چێت وپه‌یامبه‌ریش نه‌هی له‌وه‌ كردوه‌(20).

ودروستیشه‌ ویتر به‌ حه‌وت ڕكات وبه‌ پێنجیش بكرێت، دانانیشێت له‌ كۆتاییه‌كه‌ى نه‌بێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عائیشه‌ رضي الله عنها: «په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ سیانزه‌ ڕكات شه‌و نوێژی ده‌كرد، پێنجیان ده‌كرده‌ ویتر، دا نه‌ده‌نیشت ته‌نها له‌ كۆتاییه‌كه‌ى نه‌بێت»(21).

وله‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئوم سه‌له‌مه‌ رضي الله عنها: «په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ حه‌وت یا پێنج ڕكات ویتری ده‌كرد، نه‌ سه‌لامی تێدا ده‌دایه‌وه‌ ونه‌ قسه‌ى تێدا ده‌كرد»(22).

پرسى حه‌وته‌م: ئه‌و كاتانه‌ى نه‌هی كراوه‌ سوننه‌تی تێدا بكرێت:

هه‌ندێك كات هه‌یه‌ نوێژی سوننه‌ت كردن تێیدا نه‌هی لێ كراوه‌ -مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ى هه‌لآوێر كراوه‌- كه‌ بریتین له‌ پێنج كات:

یه‌كه‌م: له‌ دوای نوێژی به‌یانیه‌وه‌ تا خۆر ده‌رچون، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ :

 «لَا صَلَاةَ بَعْدَ صَلَاةِ الْفَجْرِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ»

«له‌ دوای نوێژی به‌یانیه‌وه‌ نوێژ نیه‌ هه‌تا ده‌رچونی خۆر»(23).

دووه‌م: له‌ ده‌رچونی خۆره‌وه‌ تا به‌رز بونه‌وه‌ى به‌ ئه‌ندازه‌ى ڕمێك له‌ پێش چاودا كه‌ نزیكه‌ى مه‌ترێك ده‌كات، ئێستاش ده‌كاته‌ نزیكه‌ى چاره‌ك یا سێ یه‌كی سه‌عاتێك، جا هه‌ر كه‌ خۆر به‌رز بویه‌وه‌ به‌ قه‌د ڕمێك ئیتر كاتی نه‌هی كۆتایی پێ هاتوه‌، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ عه‌مری كوڕی عه‌به‌سه‌ى فه‌رمو:

«صَلِّ صَلَاةَ الصُّبْحِ، ثُمَّ أَقْصِرْ عَنِ الصَّلَاةِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ حَتَّى تَرْتَفِعَ»

«نوێژی به‌یانی بكه‌ پاشان واز بهێنه‌ له‌ نوێژ كردن تا خۆر ده‌ر ده‌چێت»(24). وله‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عوقبه‌ى كوڕی عامر ـ رضي الله عنه ـ كه‌ دێت.

سێیه‌م: كه‌ خۆر هاته‌ نێو جه‌رگه‌ى ئاسمان تا ده‌ست ده‌كات به‌ لادان به‌ره‌و ڕۆژ ئاوا وكاتی نوێژی نیوه‌ڕۆ دێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عوقبه‌ى كوڕی عامر ـ رضي الله عنه ـ :

«ثَلَاثُ سَاعَاتٍ كَانَ رَسُولُ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ يَنْهَانَا أَنْ نُصَلِّيَ فِيهِنَّ أَوْ نَقْبُرَ فِيهِنَّ مَوْتَانَا: حِينَ تَطْلُعُ الشَّمْسُ بَازِغَةً حَتَّى تَرْتَفِعَ، وَحِينَ يَقُومُ قَائِمُ الظَّهِيرَةِ حَتَّى تَزُولَ الشَّمْسُ، وَحِينَ تَضَيَّفُ الشَّمْسُ لِلْغُرُوبِ»

«سێ كات په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ نه‌هی لێ ده‌كردین نوێژی تێدا بكه‌ین ومردوی تێدا بنێژین: ئه‌و كاته‌ى خۆر هه‌ڵ دێت تا به‌رز ده‌بێته‌وه‌، وئه‌و كاته‌ى خۆر له‌ ناوه‌ڕاستی ئاسمان ڕاده‌وه‌ستێت تا ده‌ست ده‌كات به‌ لادان، وئه‌و كاته‌ى خۆر خوار ده‌بێته‌وه‌ بۆ ئاوا بون»(25).

چواره‌م: له‌ نوێژی عه‌سره‌وه‌ تا خۆر ده‌ست ده‌كات به‌ ئاوا بون، له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى:

«لَا صَلَاةَ بَعْدَ الصُّبْحِ حَتَّى تَرْتَفِعَ الشَّمْسُ، وَلَا صَلَاةَ بَعْدَ الْعَصْرِ حَتَّى تَغِيبَ الشَّمْسُ»

«له‌ دوای نوێژی به‌یانی تا خۆر به‌رز ده‌بێته‌وه‌ نوێژ نیه‌، هه‌روه‌ها دوای عه‌سریش تا خۆر ئاوا ده‌بێت»(26).

كاتی پێنجه‌م: كه‌ ده‌ستی كرد به‌ ئاوا بون تا ئاوا ده‌بێت، وه‌ك له‌ فه‌رموده‌كه‌ باس كرا.
كه‌واته‌ ئه‌م پێنج كاته‌ له‌ سێ كات دا كورت هه‌ڵ هاتوه‌ كه‌ بریتیه‌ له‌:
دوای نوێژی به‌یانی تا به‌رز بونه‌وه‌ی خۆر به‌ ئه‌ندازه‌ى ڕمێك، وكاتێك خۆر دێته‌ ناو جه‌رگه‌ى ئاسمان تا لا ده‌دات، ودوای نوێژی عه‌سر تا خۆر ئاوا ده‌بێت.

سه‌باره‌ت به‌وه‌ى حیكمه‌ت چیه‌ نه‌هی له‌ نوێژ كراوه‌ له‌م كاتانه‌دا: په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ باسی بۆ كردوین كه‌ بێ باوه‌ڕان خۆر ده‌په‌ره‌ستن له‌ كاتی ده‌رچونی وئاوا بونی دا، بۆیه‌ نوێژی موسڵمان له‌و كاتانه‌ دا خۆ چواندنی تێدایه‌ به‌وان، ئه‌وه‌تا له‌ فه‌رموده‌كه‌ى عه‌مری كوڕی عه‌به‌سه‌ ـ رضي الله عنه ـ هاتوه‌(27): 

«فَإِنَّهَا -أي: الشمس- تَطْلُعُ حِينَ تَطْلُعُ بَيْنَ قَرْنَيْ شَيْطَانٍ، وَحِينَئِذٍ يَسْجُدُ لَهَا الْكُفَّارُ… فَإِنَّهَا تَغْرُبُ بَيْنَ قَرْنَيْ شَيْطَانٍ وَحِينَئِذٍ يَسْجُدُ لَهَا الْكُفَّارُ»

«چونكه‌ خۆر ئه‌و كاته‌ی هه‌ڵ دێت له‌ نێوان شاخه‌كانی شه‌یتان هه‌ڵ دێت، ئیتر بێ باوه‌ڕان كڕنوشی بۆ ده‌به‌ن… چونكه‌ له‌و كاته‌ دا له‌ نێوان شاخه‌كانی شه‌یتان دا ئاوا ده‌بێت، ئیتر بێ باوه‌ڕان كڕنوشی بۆ ده‌به‌ن».

ئه‌مه‌ سه‌باره‌ت به‌ كاتی ده‌رچونی خۆر وئاوا بونی، به‌ڵام كاتی به‌رز بونه‌وه‌یی وهاتنه‌ ناو جه‌رگه‌ى ئاسمان، ئه‌وه‌ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ هۆكاره‌كه‌ى له‌ فه‌رموده‌ى پێشو ڕون كردۆته‌وه‌: «فإن حينئذ تسجر جهنم» «چونكه‌ ئه‌و كاته‌ دۆزه‌خ تاو ده‌درێت».

جا دروست نیه‌ نوێژی سوننه‌ت بكرێت له‌م كاتانه‌دا مه‌گه‌ر به‌ڵگه‌ هاتبێت به‌ هه‌لآوێر كردنی، وه‌ك دو ڕكاتى ته‌واف كردن، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی:

 «يَا بَنِي عَبْدِ مَنَافٍ! لَا تَمْنَعُوا أَحَدًا طَافَ بِهَذَا الْبَيْتِ، وَصَلَّى أَيَّةَ سَاعَةٍ شَاءَ، مِنْ لَيْلٍ أَوْ نَهَارٍ»

«ئه‌ى نه‌وه‌ى عه‌بد موناف! ڕێ گر مه‌بن له‌ هه‌ر كه‌س سوڕایه‌وه‌ به‌ ده‌وری كه‌عبه‌ دا ونوێژی تێدا كرد له‌ هه‌ر كاتێكی شه‌و یا ڕۆژ دا»(28).

هه‌روه‌ها قه‌زا كردنه‌وه‌ى سوننه‌تی پێش نوێژی به‌یانی، وقه‌زا كردنه‌وه‌ى نیوه‌ڕۆ دوای عه‌سر، به‌ تایبه‌ت ئه‌گه‌ر پێكه‌وه‌ كۆی كردنه‌وه‌، هه‌روه‌ها ئه‌و نوێژانه‌ى كه‌ سه‌به‌ب داره‌، وه‌ك نوێژی مردو، وسلآوی مزگه‌وت، ونوێژی خۆر گیران، هه‌روه‌ها قه‌زا كردنه‌وه‌ى نوێژه‌ له‌ ده‌ست چوه‌كان له‌م كاتانه‌دا، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ :

 «مَنْ نَامَ عَنْ صَلَاةٍ أَوْ نَسِيَهَا، فَلْيُصَلِّهَا إِذَا ذَكَرَهَا»

«هه‌ر كه‌س نوێژێكی نه‌كرد خه‌وی لێ كه‌وت یا له‌ بیری چوه‌وه‌ ئه‌وا كه‌ى هاته‌ بیری ئه‌نجامی ده‌دات»(29).

هه‌روه‌ها چونكه‌ فه‌رزه‌كان قه‌رزن پێوسته‌ ئه‌نجام بدرێن، جا كه‌ى هاته‌ بیری ئه‌نجامی ده‌دات.
============
(1) أخرجه مسلم (82).
(2) أخرجه أبو داود (684)، والنسائي (466، 467)، وابن ماجه (1425) قال البغوي «شرح السنة» (4/159): «حديث حسن»، وهو في «صحيح النسائي» (451-453)، واللفظ لابن ماجه [وفي الموضع المشار إليه الزيادة المثبتة].
(3) متفق عليه: أخرجه البخاري (1180، 1181) [واللفظ له]، ومسلم (729).
(4) أخرجه مسلم (728) من حديث أم حبيبة رضي الله عنها.
(5) «جامع الترمذي 415». وقال: «حسن صحيح»، وهو في «صحيح سنن الترمذي» (833، 839).
(6) أخرجه البخاري (1182).
(7) أخرجه مسلم (725).
(8) أخرجه البخاري (1159).
(9) أخرجه البخاري (6410)، ومسلم (2677).
(10) أخرجه أبو داود (1416)، وصححه الألباني في التعليق على «صحيح ابن خزيمة» (1067).
(11) أخرجه أبو داود (1418)، والترمذي (452)، والحاكم (1/306) وصححه وافقه الذهبي. وقال الألباني: «صحيح دون قوله: «هي خير لكم من حمر النعم» «صحيح الترمذي» (373).
(12) أخرجه البخاري (990).
(13) «فتح الباري» (2/557) [انظر: أحمد (6446)، الترمذي (479)، وابن خزيمة (1091)، والحاكم (1/302)، وعبد الرزاق (4646)، والبيهقي (2/478)].
(14) أخرجه مسلم (755).
(15) أخرجه مسلم (753، 752).
(16) [مه‌به‌ستی دو دوه‌، بۆیه‌ش ئه‌ڵێ چوار، چونكه‌ دوای چوار ڕكات شه‌كه‌تی ده‌ر كردوه‌] (17) أخرجه مسلم (738).
(18) أخرجه البخاري (991).
(19) أخرجه النسائي (1698)، والبيهقي (3/28) واللفظ له، والحاكم (1/304) وصححه على شرط الشيخين، وافقه الذهبي، وإسناد النسائي حسن، والبيهقي صحيح. انظر: «المجموع 4/17».
(20) أخرجه الدارقطني (2/24) وقال: «كلهم ثقات»، والبيهقي (3/31) والحاكم (1/304) وصححه على شرط الشيخين، وافقه الذهبي. «وإسناده على شرط الشيخين» «الفتح» (2/558).
(21) أخرجه مسلم (737).
(22) أخرجه ابن ماجه (1192)، وصححه الألباني في «صحيح سنن ابن ماجه» (980).
(23) أخرجه البخاري (586)، ومسلم (827)، واللفظ لمسلم.
(24) أخرجه مسلم (832).
(25) أخرجه مسلم (831).
(26) متفق عليه: أخرجه البخاري (586)، ومسلم (827) [تقدم قريبًا].
(27) أخرجه مسلم (832) وقد تقدم.
(28) أخرجه أبو داود (1894)، والترمذي (868)، وقال: حسن صحيح. وابن ماجه (1254)، والحاكم (1/448) وصححه، وافقه الذهبي، وصححه الألباني كما في «صحيح ابن ماجه 1036».
(29) أخرجه مسلم (684).

 دەروازەى شەشەم : لە بارەى سوژدەى سەهو وە قورئان خوێندن و شوکرانە بژێریەوە. 

چه‌ند پرسێكی تێدایه‌:

پرسى یه‌كه‌م: دروستێتی سوژده‌ى سه‌هو وهۆكاره‌كانی:
مه‌به‌ست لێی: ئه‌و كڕنوشه‌یه‌ كه‌ داوا كراوه‌ ببرێت له‌ كۆتایی نوێژدا بۆ قه‌ره‌بو كردنه‌وه‌ى كه‌م وكورتیه‌ك، یا زیاده‌یه‌ك، یا گومانێك له‌ نوێژه‌كه‌دا.

سوژده‌ى سه‌هویش دروسته‌ له‌ به‌ر فه‌رمایشتی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ :

«إِذَا نَسِيَ أَحَدُكم فَلْيَسْجُد سَجْدَتَيْنِ»

«ئه‌گه‌ر كه‌سێكیتان له‌ نوێژه‌كه‌ی دا شتێكی له‌ بیر چو، با دو سوژده‌ ببات»(1). زانایانیش كۆكن له‌ سه‌ر دروستێتی سوژده‌ى سه‌هو.

هۆكاره‌كانیشی سیانه‌: زیاد كردن ، كه‌م كردن ، گومان بون.

پرسى دوه‌م: كه‌ى واجب ده‌بێت:
سوژده‌ى سه‌هو واجب ده‌بێت له‌م حاڵه‌تانه‌ى خواره‌ودا:

1. ئه‌گه‌ر كارێك زیاد بكات له‌ ڕه‌گه‌زی نوێژ، وه‌ك ئه‌وه‌ى ڕكوعێك یا سوژده‌یه‌ك یا وه‌ستانێك یا دانیشتنێك زیاتر بكات با به‌ ئه‌ندازه‌ى دانیشتنی «شه‌كه‌تی ده‌ر كردن= جلسة الاستراحة»ش بێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن مه‌سعود ـ رضي الله عنه ـ : «په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ پێنج ڕكاتی بۆ كردین، كه‌ سه‌لامی دایه‌وه‌ ورته‌ ورته‌ له‌ ناو خه‌ڵك دا دروست بو، فه‌رموى: «ما شأنكم؟» چیتانه‌وه‌؟ وتیان: ئه‌ى په‌یامبه‌ری خوا! ئایا نوێژ زیاد كراوه‌؟ فه‌رموى: نه‌خێر، وتیان: جه‌نابتان پێنج ركاتتان كرد، ئه‌وه‌بو گه‌ڕایه‌وه‌ ودو سوژده‌ى برد وپاشان سه‌لامی دایه‌وه‌، ئینجا فه‌رموی:

 «إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ أَنْسَى كَمَا تَنْسَوْنَ، فَإِذَا نَسِيَ أَحَدُكُمْ فَلْيَسْجُدْ سَجْدَتَيْنِ»

«منیش مرۆڤێكم وه‌كو ئێوه‌ شتم له‌ بیر ده‌چێت چۆن ئێوه‌ شتتان له‌ بیر ده‌چێت، جا ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان له‌ بیری چو با دو سوژده‌ ببات»(2).

جا ئه‌گه‌ر زانی زیاتری كردوه‌ وهێشتا له‌ نوێژ دا بو، ئه‌وا واجبه‌ له‌ سه‌ری كه‌ى زانی [وازی لێ بهێنیت] ئه‌گه‌ر ته‌نانه‌ت له‌ ڕكوعیشدا بێت، چونكه‌ ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام بێت له‌ سه‌ر زیاده‌كه‌ وبشزانێت ئه‌وا شتێكی له‌ نوێژ دا زیاد كردوه‌ به‌ ئه‌نقه‌ست وشتی واش دروست نیه‌.

2. یا سه‌لام بداته‌وه‌ پێش ته‌واو كردنی نوێژه‌كه‌ى، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عیمرانی كوڕی حوصه‌ین ـ رضي الله عنه ـ : «په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ نوێژی عه‌سر، له‌ سێیه‌م ڕكات دا سه‌لامی دایه‌وه‌، پاشان هه‌ستا وچوه‌ حوجره‌كه‌یه‌وه‌، پیاوێكی ده‌ست درێژیش هه‌ستا وتی: نوێژ كورت بۆته‌وه‌؟ ئه‌وه‌بو په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ هاته‌ ده‌ره‌وه‌ وئه‌و ڕكاته‌ی كرد كه‌ له‌ بیری چو بو، پاشان سه‌لامی دایه‌وه‌ وپاشان دو ڕكات سوژده‌ى سه‌هوی برد وئینجا سه‌لامی دایه‌وه‌»(3).

3. یا واجبێك واز لێ بهێنێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن بوحه‌ینه‌ ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «له‌ یه‌كێك له‌ نوێژه‌كاندا په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ دو ڕكاتی بۆ كردین پاشان هه‌ستایه‌وه‌ ودانه‌نیشت، خه‌ڵكیش له‌گه‌ڵیدا هه‌ستایه‌وه‌، كه‌ له‌ ته‌حیات بویه‌وه‌ چاوه‌ڕێی سه‌لامدانه‌وه‌مان ده‌كرد، «الله أكبر»ی كرد وهه‌ر به‌ دانیشتنه‌وه‌ دو سوژده‌ى برد، پاشان سه‌لامی دایه‌وه‌»(4).

ئه‌مه‌ی فه‌رموده‌كه‌ له‌باره‌ى نه‌كردنی ته‌حیاتی ناوه‌ڕاسته‌وه‌یه‌، جا واجبه‌كانی تریش قیاس ده‌كرێته‌ سه‌ری، وه‌ك نه‌كردنی ته‌سبیحاته‌كان له‌ ڕكوع وسوژده‌دا، هه‌روه‌ها نه‌وتنی: «رب اغفر لي» له‌ نێوان دو سوژده‌كه‌، هه‌روه‌ها «الله أكبر» كردن له‌ به‌ینه‌كان.

4. هه‌روه‌ها سوژده‌ى سه‌هو واجبه‌ ئه‌گه‌ر گومانی هه‌بو له‌ ژماره‌ى ڕكاته‌كان ونه‌یزانی چه‌ندێكی كردوه‌؟ ئه‌مه‌ش له‌ ناو نوێژ دا، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ى به‌شێكی نوێژه‌كه‌ى ئه‌نجام داوه‌ له‌ كاتێكدا ڕا ڕا بوه‌ ئایا هه‌ر به‌شێكه‌ له‌ نوێژه‌كه‌ى یا زیاده‌یه‌، بۆیه‌ نیه‌ته‌كه‌ى لاواز بوه‌ وپێویستی به‌ سوژده‌ بردنه‌ بۆ قه‌ره‌بو كردنه‌وه‌، ئه‌مه‌ش له‌ به‌ر گشتی فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره‌ كه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی:

«إِنَّ أَحَدَكُمْ إِذَا قَامَ يُصَلِّي جَاءَهُ الشَّيْطَانُ فَلَبَسَ عَلَيْهِ، حَتَّى لَا يَدْرِيَ كَمْ صَلَّى. فَإِذَا وَجَدَ ذَلِكَ أَحَدُكُمْ فَلْيَسْجُدْ سَجْدَتَيْنِ وَهُوَ جَالِسٌ»

«ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان هه‌ستا نوێژی كرد، شه‌یتان دێت بۆ لای ونوێژه‌كه‌ى لێ تێك ده‌دات تا وای لێ ده‌كات نازانێت چه‌ند ڕكاتی كردوه‌، جا ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان وای لێ هات با دو سوژده‌ ببات هه‌ر به‌ دانیشتنه‌وه‌»(5).

لەم حاڵەتەشدا لە نێوان دو شتدایە:-
یا گومان «شك»ـه‌ وهیچ لایه‌كی گومانه‌كه‌ى پارسه‌نگ نیه‌. له‌م حاڵه‌ته‌دا لای كه‌متره‌كه‌ وه‌رده‌گرێت وبینای له‌ سه‌ر ده‌كات، پاشان سوژده‌ى سه‌هو ده‌بات، له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى:

«إِذَا شَكَّ أَحَدُكُمْ فِي صَلَاتِهِ فَلَمْ يَدْرِ كَمْ صَلَّى ثَلَاثًا أَمْ أَرْبَعًا، فَلْيَطْرَحِ الشَّكَّ وَلْيَبْنِ عَلَى مَا اسْتَيْقَنَ. ثُمَّ يَسْجُدْ سَجْدَتَيْنِ قَبْلَ أَنْ يُسَلِّمَ»

«ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان گومانی هه‌بو له‌ نوێژه‌كه‌ى دا ونه‌یزانی چه‌ند ڕكاتی كردوه‌ سێ یا چوار، با گومانه‌كه‌ى وه‌ لا بنێت وله‌ سه‌ر دڵنیایی بونیاد بنێت، پاشان پێش سه‌لام دانه‌وه‌ با دو سوژده‌ ببات»(6).
– به‌ڵام ئه‌گه‌ر لایه‌كی گومانه‌كه‌ى لا زاڵتر وپارسه‌نگ بو، ئه‌وه‌ ئیشی پێ ده‌كات وبونیادی له‌ سه‌ر ده‌كات، به‌ڵام هه‌ر دو سوژده‌ی سه‌هو ده‌بات، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ باره‌ى كه‌سێك گومان وڕا ڕا بێت:

 «فَلْيَتَحَرَّ الصَّوَابَ، فَلْيُتِمَّ عَلَيْهِ -أي على التحري- ثُمَّ لِيَسْجُدْ سَجْدَتَيْنِ»

«با به‌ دوای ڕاسته‌كه‌ بگه‌ڕێت پاشان نوێژه‌كه‌ى له‌ سه‌ر بونیاد بنێت ئینجا با سه‌لام بداته‌وه‌ پاشان با دوای سه‌لام دانه‌وه‌ دو سوژده‌ ببات»(7).

پرسى سێیه‌م: كه‌ى سوژده‌ى سه‌هو سوننه‌ته‌؟
سوننه‌ته‌ سوژده‌ى سه‌هو ببردرێت ئه‌گه‌ر به‌ سه‌هو له‌ نوێژه‌كه‌یدا قسه‌یه‌كی شه‌رعی كرد جێگای خۆی نه‌بو، وه‌ك قورئان خوێندن له‌ ڕكوع وسوژده‌، وته‌حیات خوێندن به‌ پێوه‌ سه‌رباری وتنی زیكره‌ شه‌رعیه‌كانی ئه‌و شوێنانه‌، بۆ نمونه‌: له‌ گه‌ڵ ته‌سبیحاته‌كاندا قورئانیش بخوێنێ، ئه‌مه‌ش له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر(8): «إذا نسي أحدكم فليسجد سجدتين» «ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان له‌ بیری چو با دو سوژده‌ ببات».

پرسى چواره‌م: شوێن وشێوازه‌كه‌ى:

1. شوێنه‌كه‌ى: گومانی تێدا نیه‌ كه‌ شوێنی بردنی سوژده‌ى سه‌هو له‌ فه‌رموده‌كاندا ئه‌بێته‌ دو به‌شه‌وه‌: به‌شێكیان به‌ڵگه‌ن له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ى پێش سه‌لام دانه‌وه‌یه‌، وبه‌شه‌كه‌ى تریش به‌ڵگه‌ن له‌ سه‌ر پاش سه‌لام دانه‌وه‌، هه‌ر بۆیه‌ هه‌ندێك له‌ زانا موحه‌قیقه‌كان ئه‌ڵێن: نوێژگه‌ر سه‌ر پشكه‌ ویستی پێش سه‌لام دانه‌وه‌ ئه‌یبات، ویستیشی دوای ده‌خات، چونكه‌ فه‌رموده‌كان به‌ هه‌ردو حاڵه‌ته‌كه‌ هاتون، بۆ یه‌ له‌ هه‌ر دو حاڵه‌ته‌كه‌ پێش سه‌لام دانه‌وه‌ یا پاش سه‌لام دانه‌وه‌ سوژده‌ ببات دروسته‌.

2. شێوازه‌كه‌ى: كڕنوشی سه‌هو دو سوژده‌یه‌ وه‌ك سوژده‌ى نوێژ، له‌ هه‌مو سوژده‌یه‌كدا الله أكبر ده‌كات بۆ كڕنوش وهه‌ستانه‌وه‌، پاشان سه‌لام ده‌داته‌وه‌. هه‌ندێكیش ئه‌ڵێن: ئه‌گه‌ر دوای سه‌لام دانه‌وه‌ بو ته‌حیاتیش ده‌خوێنێت، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌مه‌ له‌ سێ فه‌رموده‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ هاتوه‌ وبه‌ هه‌مویه‌وه‌ ئه‌بێته‌ حه‌سه‌ن وه‌ك حافز ئیبن حه‌جه‌ر ئه‌ڵێ(9).

پرسى پێنجه‌م: سوژده‌ى قورئان خوێندن:
1. دروستێتی وحوكمه‌كه‌ى: شه‌رعیه‌ سوژده‌ ببردرێت له‌ كاتی خوێندن یا بیستنی ئه‌و ئایه‌تانه‌ى سوژده‌ى تێدایه‌. ئیبن عومه‌ر ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ(10): «په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ سوره‌ته‌ سوژده‌ داره‌كانی به‌ سه‌رماندا ده‌خوێند، جا سوژده‌ى ده‌برد وئێمه‌ش له‌گه‌ڵیدا سوژده‌مان ده‌برد ته‌نانه‌ت هه‌مان بو شوێنێكی ده‌ست نه‌ده‌كه‌وت ناو چاوانی تێدا دابنێت»، وله‌ سه‌ر ڕای ڕاست سوننه‌ته‌، واجب نیه‌، جا زه‌یدی كوڕی سابت ـ رضي الله عنه ـ ﴿والنجم﴾ی به‌ سه‌ر په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ خوێند وزه‌ید سوژده‌ى نه‌برد(11). كه‌واته‌ واجب نیه‌.

وشه‌رعیه‌ قورئان خوێن وگوێ گر سوژده‌ ببه‌ن ئه‌گه‌ر ئایه‌تێكی سوژده‌ داری خوێند له‌ نوێژدا بو یا له‌ ده‌ره‌وه‌ى، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كاتێك ئایه‌تی سوژده‌ داری خوێندوه‌ وای كردوه‌، وهه‌روه‌ها له‌ به‌ر سوژده‌ بردنی هاوه‌ڵان له‌ گه‌ڵیدا وه‌ك له‌ فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه باس كرا: «سوژده‌ى ده‌برد، ئێمه‌ش سوژده‌مان ده‌برد».

به‌ڵگه‌ش له‌ سه‌ر ڕه‌وایه‌تی بردنی له‌ نوێژدا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ بوخاری وموسلیم ده‌یگێڕنه‌وه‌ له‌ ئه‌بو ڕافعه‌وه‌ ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ(12): نوێژی عیشام كرد له‌گه‌ڵ ئه‌بو هوره‌یره‌دا ـ رضي الله عنه ـ ئه‌وه‌بو ﴿إذا السماء انشقت﴾ی خوێند وسوژده‌ى برد، وتم: ئه‌مه‌ چیه‌؟ وتی: له‌ پشتی باوكی قاسمه‌وه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ سوژده‌م تێدا بردوه‌، بۆیه‌ به‌رده‌وام ده‌بم له‌ سه‌ری تا پێی ده‌گه‌مه‌وه‌». به‌ڵام كه‌ خوێنه‌ر سوژده‌ى نه‌برد گوێكریش نایبات، چونكه‌ گوێگر له‌گه‌ڵ خوێنه‌ره‌، هه‌روه‌ها له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى زه‌یدی كوڕی سابتی پێشو كه‌ زه‌ید سوژده‌ى نه‌برد په‌یامبه‌ریش ـ صلى الله عليه وسلم ـ نه‌یبرد.

2. فه‌زڵه‌كه‌ى: له‌ ئه‌بو هوره‌یره‌وه‌ ـ رضي الله عنه ـ له‌ په‌یامبه‌ره‌وه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی(13).:

«إِذَا قَرَأَ ابْنُ آدَمَ السَّجْدَةَ، فَسَجَدَ اعْتَزَلَ الشَّيْطَانُ يَبْكِي يَقُولُ: يَا وَيْلَهُ أُمِرَ ابْنُ آدَمَ بِالسُّجُودِ، فَسَجَدَ فَلَهُ الْجَنَّةُ، وَأُمِرْتُ بِالسُّجُودِ فَأَبَيْتُ فَلِيَ النَّارُ»

واته‌: «ئه‌گه‌ر ئاده‌میزاد سوره‌ته‌ سوژده‌ داره‌كانی خوێند وسوژده‌ى برد، شه‌یتان پشت هه‌ڵ ده‌كات وده‌گری، ئه‌ڵێ: تیا بچم، ئاده‌میزاد فه‌رمانی پێ كرا سوژده‌ ببات وبردی، بۆیه‌ به‌هه‌شتی بۆ هه‌یه‌، منیش فه‌رمانم پێ كرا ونه‌مبرد بۆیه‌ ئاگرم بۆ هه‌یه‌»

3. شێوازه‌كه‌ى: ته‌نها یه‌ك سوژده‌ ده‌بات، و«الله أكبر»ی بۆ ده‌كات، وله‌ سوژده‌كه‌ى ئه‌ڵێت: «سبحان ربي الأعلى» وه‌ك له‌ سوژده‌ى نوێژ ده‌یڵێت، هه‌روه‌ها ئه‌ڵێت:

«سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا وَبِحَمْدِكَ، اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِي»(14).

ئه‌گه‌ریش بڵێ:

«سَجَدَ وَجْهِي لِلَّذِي خَلَقَهُ، وَشَقَّ سَمْعَهُ وَبَصَرَهُ، بِحَوْلِهِ وَقُوَّتِهِ»

«ناوچه‌وان له‌ ئه‌رز داده‌نێم بۆ ئه‌و په‌روه‌رینه‌ی ده‌م وچاوی خولقاندوم، به‌ ده‌سه‌ڵات وتوانای خۆی بیستن وبینای یپێ كه‌ره‌م كردوم» (15) ئه‌وه‌ هیچی تێدا نیه‌.

4. شوێنه‌كانی سوژده‌ى قورئان خوێندن له‌ قورئاندا:
شوێنه‌كانی سوژده‌ى قورئانی پیرۆز پانزه‌ شوێنه‌، به‌م ڕیزبه‌ندیه‌ى خواره‌وه‌:
1. كۆتایی سوره‌تی «الأعراف» ئایه‌تی ژماره‌ (206).
2. سوره‌تی «الرعد» ئایه‌تی ژماره‌ (15).
3. سوره‌تی «النحل» ئایه‌تی ژماره‌ (49-50).
4. سوره‌تی «الإسراء» ئایه‌تی ژماره‌ (107-109).
5. سوره‌تی «مريم» ئایه‌تی ژماره‌ (58).
6. له‌ سه‌ره‌تای سوره‌تی «الحج» ئایه‌تی ژماره‌ (18).
7. له‌ كۆتایی سوره‌تی سوره‌تی «الحج» ئایه‌تی ژماره‌ (77).
8. سوره‌تی «الفرقان» ئایه‌تی ژماره‌ (73).
9. سوره‌تی «النمل» ئایه‌تی ژماره‌ (25-26).
10. سوره‌تی «السجدة» ئایه‌تی ژماره‌ (15).
11. سوره‌تی «فصلت» ئایه‌تی ژماره‌ (37-38).
12. كۆتایی سوره‌تی «النجم» ئایه‌تی ژماره‌ (62).
13. سوره‌تی «الانشقاق» ئایه‌تی ژماره‌ (20-21).
14. كۆتایی سوره‌تی «العلق» ئایه‌تی ژماره‌ (19).
پانزه‌هه‌مینیش: بریتیه‌ له‌ سوژده‌ى سوره‌تی «ص»، ئه‌مه‌ش سوژده‌ى شوكره‌، ئیبن عه‌بباس ئه‌ڵێ: «سوره‌تی «ص» له‌ عه‌زیمه‌ته‌كانی سوژده‌ نیه‌(16)، په‌یامبه‌ریشم ـ صلى الله عليه وسلم ـ بینیوه‌ سوژده‌ى تێدا بردوه‌»(17).

پرسى شه‌شه‌م: سوژده‌ى شوكر:
ئه‌گه‌ر كه‌سێك نیعمه‌تێكی به‌سه‌ردا ڕژا، یا به‌ڵایه‌كی لێ دور كه‌وته‌وه‌، یا مژده‌یه‌كی خۆشی پێ درا؛ سوننه‌ته‌ سوژده‌ ببات، وچاو له‌ په‌یامبه‌ر بكات ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، مه‌رجیش نیه‌ ڕوی له‌ قیبله‌ بێت، خۆ ئه‌گه‌ر ڕویشی لێ كرد باشتره‌.

په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وای ده‌كر، ئه‌وه‌تا له‌ «ئه‌بو به‌كره‌»وه‌ ـ رضي الله عنه ـ هاتوه‌: «ئه‌گه‌ر په‌یامبه‌ر هه‌واڵی دڵخۆش كاری بۆ بهاتبا ئه‌ڕۆیشته‌ سوژده‌ وه‌كو شوكرانه‌ بژێری خوا »(18). هه‌روه‌ها هاوه‌ڵانیش وایان كردوه‌.
وحوكمی ئه‌م شوژده‌یه‌ هه‌مان حوكمی سوژده‌ى قورئان خوێندنه‌، هه‌روه‌ها شێواز وچۆنیه‌تیه‌كه‌شى.
===============
(1) أخرجه أبو داود (1894)، والترمذي (868)، وقال: حسن صحيح. وابن ماجه (1254)، والحاكم (1/448) وصححه، وافقه الذهبي، وصححه الألباني كما في «صحيح ابن ماجه» (1036).
(2) أخرجه مسلم (572).
(3) أخرجه مسلم (574).
(4) متفق عليه: أخرجه البخاري (1230)، ومسلم (570).
(5) أخرجه البخاري (1231)، ومسلم (389).
(6) أخرجه مسلم (571).
(7) أخرجه مسلم (572).
(8) أخرجه مسلم (572) إثر (92).
(9) انظر: «فتح الباري» (3/119).
(10) متفق عليه: أخرجه البخاري (1076)، ومسلم (575).
(11) أخرجه البخاري (1073).
(12) أخرجه البخاري (1078)، ومسلم (578) واللفظ للبخاري.
(13) أخرجه مسلم (81).
(14) [أخرجه البخاري (4968) ومسلم (484)].
(15) أخرجه الترمذي (585)، وقال: «حسن صحيح»، وهو في «صحيح الترمذي» (474).
(16) [واته‌: له‌ ئه‌و شتانه‌ نیه‌ كه‌ عه‌زیمه‌ت هاتبێت له‌ سه‌ر كردنی، وه‌ك فه‌رمان كردن].
(17) أخرجه البخاري (1069).
(18) أخرجه أبو داود (2774)، والترمذي (1578)، وابن ماجه (1394)، وقال الترمذي: «هذا حديث حسن غريب لا نعرفه إلا من هذا الوجه». وحسنه الألباني في «الإرواء» (2/226).

 دەروازەى حەوتەم : لەبارەى نوێژى کۆمەڵەوە. 

چه‌ند پرسێكی له‌ خۆ گرتوه‌:
پرسى یه‌كه‌م: فه‌زڵ وحوكمی نوێژی جه‌ماعه‌ت:

1. فه‌زڵه‌كه‌ى: نوێژی جه‌ماعه‌ت له‌ مزگه‌وته‌كاندا دروشمێكی مه‌زنه‌ له‌ دروشمه‌كانی ئیسلام، موسڵمانان كۆكن له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ى به‌ جێگه‌یاندنی پێنج فه‌رزه‌كه‌ له‌ مزگه‌وته‌كاندا له‌ گه‌وره‌ترین په‌رستشه‌كانه‌، خوا له‌ هه‌ندێك كاتی دیاری كراودا كۆبونه‌وه‌ى بۆ موسڵمانان داناوه‌، له‌وانه‌ پێنج فه‌رزه‌كه‌، ونوێژی جومعه‌، ونوێژی دو جه‌ژنه‌كه‌ ونوێژی خۆر ومانگ گیران. وله‌ هه‌موی گه‌وره‌تر وگرنگتر كۆبونه‌وه‌ى ڕۆژی عه‌ره‌فه‌یه‌، كه‌ ئاماژه‌یه‌ بۆ یه‌كڕیزی ئوممه‌تی ئیسلام له‌ بیر وباوه‌ڕ وپه‌رستنی ودروشمه‌كانی دینه‌كه‌یدا.

ئه‌م كۆبونه‌وه‌ مه‌زنانه‌ش له‌ ئیسلامدا دانراوه‌ له‌ پێناو به‌رژه‌وه‌ندی موسڵمانان؛ تێیدا به‌ یه‌ك ده‌گه‌ن وهه‌واڵی یه‌كتر ده‌پرسن تا كۆتایی ئه‌و شتانه‌ى كه‌ گرنگه‌ بۆ ئوممه‌تی ئیسلام به‌ جیاوازی گه‌ل وخێڵه‌كانیانه‌وه‌، وه‌ك خوا ـ رضي الله عنه ـ ئه‌فه‌رموێ: 

﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ﴾ [الحجرات:13].

«ئه‌ى خه‌ڵكینه‌ ئێمه‌، ئێوه‌مان دروست كردوه‌ له‌ یه‌ك باوك ویه‌ك دایك كه‌ ئاده‌م وحه‌وایه‌، بۆیه‌ كه‌س ڕه‌چه‌ڵه‌كی له‌وی تر باشتر نیه‌، ئێوه‌شمان له‌ ڕێی وه‌چه‌خستنه‌وه‌وه‌ كردوه‌ به‌ چه‌ند گه‌ل وخێڵێكی جیاواز، بۆ یه‌كتر ناسین، به‌ڕێزترینیشتان له‌ لای خوا خۆپارێزترینتانه‌».

په‌یامبه‌ریش ـ صلى الله عليه وسلم ـ هانی له‌ سه‌ر داوه‌ وفه‌زڵ وگه‌وره‌یی پاداشته‌كه‌ى ڕون كردۆته‌وه‌، ده‌فه‌رموێ:

«صَلَاةُ الْجَمَاعَةِ أَفْضَلُ مِنْ صَلَاةِ الْفَذِّ بِسَبْعٍ وَعِشْرِينَ دَرَجَةً»(1)

«نوێژی كۆمه‌ڵ باشتره‌ له‌ نوێژی تاك به‌ بیست وحه‌وت پله‌».

هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ:

 «صَلَاةُ الرَّجُلِ فِي الْجَمَاعَةِ تُضَعَّفُ عَلَى صَلَاتِهِ فِي بَيْتِهِ وَفِي سُوقِهِ خَمْسًا وَعِشْرِينَ ضِعْفًا، وَذَلِكَ أَنَّهُ: إِذَا تَوَضَّأَ فَأَحْسَنَ الْوُضُوءَ، ثُمَّ خَرَجَ إِلَى الْمَسْجِدِ، لَا يُخْرِجُهُ إِلَّا الصَّلَاةُ، لَمْ يَخْطُ خُطْوَةً، إِلَّا رُفِعَتْ لَهُ بِهَا دَرَجَةٌ، وَحُطَّ عَنْهُ بِهَا خَطِيئَةٌ، فَإِذَا صَلَّى، لَمْ تَزَلِ الْمَلَائِكَةُ تُصَلِّي عَلَيْهِ، مَا دَامَ فِي مُصَلَّاهُ…»(2)

«نوێژی پیاو به‌ كۆمه‌ڵ بیست وپێنج جار زیاتره‌ له‌ نوێژه‌كه‌ى له‌ ماڵی وبازاڕه‌كه‌یدا، ئه‌مه‌ش به‌وه‌یه‌: كه‌ ده‌ست نوێژی گرت، ده‌ست نوێژێكی جوان، پاشان ده‌رچو بۆ مزگه‌وت -هیچ ده‌ری ناكات له‌ ماڵ نوێژ نه‌بێت- ئه‌وا یه‌ك هه‌نگاو نانێت مه‌گه‌ر پله‌یه‌ك به‌رز ده‌بێته‌وه‌، وتاوانێكی له‌ سه‌ر ده‌سڕێته‌وه‌، كه‌ نوێژی كرد به‌رده‌وام فریشته‌ نزای بۆ ده‌كه‌ن تا له‌ شوێن نوێژه‌كه‌ى خۆی بێت…» تا كۆتایی.

2. حوكمه‌كه‌ى: نوێژ به‌ جه‌ماعه‌ت واجبه‌ له‌ پێنج فه‌رزه‌كه‌دا، به‌ڵگه‌ش له‌ سه‌ر ئه‌مه‌ قورئان وفه‌رموده‌یه‌، له‌ قورئاندا: 

﴿وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلَاةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ﴾ [النساء:102]

«وئه‌گه‌ر ئه‌ى په‌یامبه‌ر له‌ گۆڕه‌پانی تێكۆشاندا بویت، ویستت نوێژیان بۆ بكه‌یت، ئه‌وا با كۆمه‌ڵێكیان هه‌ستن بۆ نوێژ كردن له‌ گه‌ڵتدا». فه‌رمانیش بۆ واجبێتیه‌، جا ئه‌گه‌ر له‌ ترسدا بێ، له‌ ئاسایشدا له‌ پێشتره‌.

له‌ سوننه‌تیشدا فه‌رموده‌كه‌ی ئه‌بو هوره‌یره‌یه‌ ـ رضي الله عنه ـ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی:

«إِنَّ أَثْقَلَ صَلَاةٍ عَلَى الْمُنَافِقِينَ صَلَاةُ الْعِشَاءِ وَصَلَاةُ الْفَجْرِ، وَلَوْ يَعْلَمُونَ مَا فِيهِمَا لَأَتَوْهُمَا وَلَوْ حَبْوًا. وَلَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ آمُرَ بِالصَّلَاةِ فَتُقَامَ، ثُمَّ آمُرَ رَجُلًا فَيُصَلِّيَ بِالنَّاسِ. ثُمَّ أَنْطَلِقَ مَعِي بِرِجَالٍ مَعَهُمْ حُزَمٌ مِنْ حَطَبٍ إِلَى قَوْمٍ لَا يَشْهَدُونَ الصَّلَاةَ فَأُحَرِّقَ عَلَيْهِمْ بُيُوتَهُمْ بِالنَّار»(3)

«قورستترین نوێژ له‌ سه‌ر مونافیقه‌كان نوێژی عیشا ونوێژی به‌یانیانه‌، ئه‌گه‌ر بیانزانیایه‌ چ پاداشتێكی تێدایه‌ ئه‌وا به‌ گاوڵكێش ببوایه‌ ئاماده‌ى ده‌بون. بێگومان نیازم كرد فه‌رمان بكه‌م نوێژ دا ببه‌سترێت، پاشان فه‌رمان بكه‌م به‌ پیاوێك نوێژ بۆ خه‌ڵك بكات، ئینجا چه‌ند پیاوێك له‌گه‌ڵ خۆمدا ببه‌م كه‌ چه‌ند باوه‌شێك چیلكه‌ وداریان پێ بێت، بۆ ئه‌وانه‌ى ئاماده‌ى نوێژ نابن، تا ماڵه‌كانیان به‌ سه‌ردا بسوتێنم».

جا ئه‌م فه‌رموده‌ به‌ڵگه‌یه‌ له‌ سه‌ر واجبێتی نوێژی كۆمه‌ڵ، ئه‌مه‌ش له‌ به‌ر ئه‌وه‌ى: یه‌كه‌م: وه‌سفی نه‌هاتوه‌كان ده‌كات به‌ نیفاق، به‌ڵام ئه‌نجام نه‌ده‌ری سوننه‌ت پێی ناوترێت مونافیق، كه‌واته‌ ئه‌وان له‌ واجبێك دوا كه‌وتون. دوه‌م: نیازی هه‌بوه‌ سزایان بدات له‌ سه‌ر نه‌هاتن، سزادانیش له‌ سه‌ر نه‌كردنی واجبێك ده‌بێت، ئه‌وه‌شی ڕێگر بو له‌ جێ به‌جێ نه‌كردنی سزاكه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌س سزا به‌ ئاگر نادات مه‌گه‌ر دروستكه‌ری ئاگر، وتراویشه‌: به‌ هۆی ئه‌و ژن ومنداڵانه‌یه‌ كه‌ له‌ ماڵه‌كاندان ونوێژی كۆمه‌ڵیان له‌ سه‌ر واجب نیه‌(4).

هه‌روه‌ها: پیاوێكی نابینا كه‌سیش نه‌بوه‌ ده‌ستی بگرێت داوای هێڵان «ئیزن»ی كرد له‌ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ له‌ ماڵه‌كه‌ی خۆیدا نوێژ بكات ئه‌ویش هێڵای، كه‌ پشتی هه‌ڵكرد بانگی كرد وفه‌رموی: «هل تسمع النداء بالصلاة؟» «ئایا گوێت له‌ بانگ ئه‌بێت؟»، فه‌رموی: به‌ڵێ.

فه‌رموی: «فأجب» «كه‌وایه‌ وه‌ڵامی ده‌وه‌»(5).

هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ ـ صلى الله عليه وسلم ـ :

 «مَنْ سَمِعَ النِّدَاءَ فَلَمْ يُجِبْ، فَلَا صَلَاةَ لَهُ إِلَّا مِنْ عُذْرٍ»

«هه‌ر كه‌س گوێی له‌ بانگ بێت وه‌ڵامی نه‌داته‌وه‌ ئه‌وا نوێژی بۆ نیه‌ مه‌گه‌ر عوزری هه‌بێت»(6).

وله‌ به‌ر وته‌كه‌ى ئیبن مه‌سعود ـ رضي الله عنه ـ :

«وَلَقَدْ رَأَيْتُنَا وَمَا يَتَخَلَّفُ عَنْهَا إِلَّا مُنَافِقٌ مَعْلُومُ النِّفَاقِ»

«سوێند بێت ئێمه‌ت ده‌بینی كه‌س دوا نه‌ده‌كه‌وت له‌ نوێژی كۆمه‌ڵ مه‌گه‌ر مونافێكی ئاشكرا»(7).

نوێژی كۆمه‌ڵیش واجبه‌ له‌ سه‌ر پیاوان نه‌ك ئافره‌تان ومنداڵه‌ پێ نه‌گه‌یشتوه‌كان، له‌ به‌ر فه‌رمایشتی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ده‌رهه‌ق به‌ ئافره‌تان: «وبيوتهن خير لهن» «وماڵه‌كانیان باشتره‌ بۆیان»(8).

وڕێگریش نیه‌ [منداڵی پێنه‌گه‌یشتو و] ئافره‌تان ئاماده‌ى نوێژی كۆمه‌ڵ بن له‌ مزگه‌وتدا به‌ داپۆشراوی وپارێزروای، ودوور بون له‌ فیتنه‌وه‌، وناشبێت ئه‌گه‌ر داوای هێڵانی كرد له‌ مێرده‌كه‌ى بۆ مزگه‌وت، ڕێگری لێ بكات.

نوێژی كۆمه‌ڵیش له‌ سه‌ر ڕای ڕاست واجبه‌ له‌ سه‌ر هه‌ر كه‌سێك نوێژی له‌ سه‌ر بێت. وهه‌ر كه‌س واز له‌ نوێژی كۆمه‌ڵ بهێنێت وبه‌ ته‌نها بیكات نوێژه‌كه‌ى دروسته‌، به‌ڵام تاوانباره‌ له‌به‌ر نه‌كردنی واجبێك.

پرسى دوه‌م: نوێژی كردوه‌، وچوه‌ مزگه‌وته‌وه‌: ئایا له‌ سه‌ریه‌تی ئه‌و نوێژه‌ بكاته‌وه‌ به‌ كۆمه‌ڵ یا نا؟
واجب نیه‌ له‌ سه‌ری به‌ كۆمه‌ڵ دوو باره‌ى بكاته‌وه‌، به‌ڵام سوننه‌، ونوێژی یه‌كه‌میشی فه‌رزه‌ ودوه‌میشی ئه‌بێته‌ سوننه‌ت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو زه‌ڕ ـ رضي الله عنه ـ ، په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی:

«كَيْفَ أَنْتَ إِذَا كَانَتْ عَلَيْكَ أُمَرَاءُ يُؤَخِّرُونَ الصَّلَاةَ عَنْ وَقْتِهَا أَوْ يُمِيتُونَ الصَّلَاةَ عَنْ وَقْتِهَا؟ قَالَ: قُلْتُ: فَمَا تَأْمُرُنِي؟ قَالَ: صَلِّ الصَّلَاةَ لِوَقْتِهَا، فَإِنْ أَدْرَكْتَهَا مَعَهُمْ فَصَلِّ فَإِنَّهَا لَكَ نَافِلَةٌ»

«چی ده‌كه‌یت ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵێك كاریان گرت به‌ ده‌سته‌وه‌ نوێژه‌كانیان له‌ كاتی خۆیدا دوا ده‌خست یا نوێژه‌كه‌ له‌ كاتی خۆیدا ده‌مرێنن؟ ئه‌ڵێ: وتم: فه‌رمانم به‌ چی پێ ده‌كه‌یت؟ فه‌رموی: نوێژ له‌ كاتی خۆیدا بكه‌، جا ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌وانیشدا كردت بۆت ده‌بێته‌ سوننه‌ت»(9).

هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌و دو پیاوه‌ى دوریان گرتبو له‌ نوێژی جه‌ماعه‌ت له‌ مزگه‌وت، فه‌رموی:

«إِذَا صَلَّيْتُمَا فِي رِحَالِكُمَا، ثُمَّ أَتَيْتُمَا مَسْجِدَ جَمَاعَةٍ، فَصَلِّيَا مَعَهُمْ، فَإِنَّهَا لَكُمَا نَافِلَةٌ»

«ئه‌گه‌ر له‌ ماڵی خۆتان نوێژتان كرد وپاشان چونه‌ نوێژی جه‌ماعه‌ت، له‌گه‌ڵیاندا نوێژ بكه‌ن، بۆتان ده‌بێته‌ سوننه‌ت»(10).

پرسى سێ یه‌م: كه‌مترین ژماره‌ كه‌ نوێژی كۆمه‌ڵی پێ داده‌به‌سترێ:
كه‌مترینی كۆمه‌ڵ دوانه‌ به‌ بێ جیاوازی، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ مالكی كوڕی حوه‌یرسی ـ رضي الله عنه ـ فه‌رمو:

«إِذَا حَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَأَذِّنَا ثُمَّ أَقِيمَا، وَلْيَؤُمَّكُمَا أَكْبَرُكُمَا»

«هه‌ر دوكتان: كه‌ كاتی نوێژ هات، ئه‌وا بانگ بده‌ن وپاشان قامه‌ت بكه‌ن، وبا گه‌وره‌كه‌تان به‌ر نوێژی بكات»(11).

پرسى چواره‌م: به‌ چی ده‌گه‌یته‌ جه‌ماعه‌ت؟
به‌ گه‌یشتنه‌ یه‌ك ڕكات ده‌گه‌یته‌ نوێژی كۆمه‌ڵ، هه‌ر كه‌سێكیش بگاته‌ كرنوش وگومانی نه‌بێت ئه‌وا گه‌یشتۆته‌ كڕنوشه‌كه‌ ودرێژه‌ی پێ ده‌دات. له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره‌ ـ رضي الله عنه ـ :

«إِذَا جِئْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ وَنَحْنُ سُجُودٌ فَاسْجُدُوا، وَلَا تَعُدُّوهَا شَيْئًا، وَمَنْ أَدْرَكَ الرَّكْعَةَ فَقَدْ أَدْرَكَ الصَّلَاةَ»

«ئه‌گه‌ر هاتن بۆ نوێژ وئێمه‌ له‌ سوژده‌ بوین، ئه‌وا بڕۆنه‌ سوژده‌، هه‌ر كه‌سیش گه‌یشته‌ ڕكوع ئه‌وا گه‌یشتۆته‌ نوێژ»(12).

پرسى پێنجه‌م: كێ عوزری هه‌یه‌ نه‌یه‌ت بۆ نوێژی كۆمه‌ڵ؟
موسڵمان پۆزشی هه‌یه‌ نه‌یه‌ت بۆ نوێژی كۆمه‌ڵ له‌م حاڵه‌تانه‌ى خواره‌وه‌دا:

1. نه‌خۆش؛ نه‌خۆشێك زۆر قورسه‌ له‌ سه‌ری بڕوات بۆ نوێژی كۆمه‌ڵ، له‌ به‌ر ئایه‌تی:

 ﴿لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ﴾ [الفتح: 17]

«ئه‌ى خه‌ڵكینه‌! كوێره‌كانتان تاوانیان له‌ سه‌ر نیه‌، هه‌روه‌ها شه‌ل تاوانی له‌ سه‌ر نیه‌، هه‌روه‌ها نه‌خۆش تاوانی له‌ سه‌ر نیه‌ ئه‌گه‌ر دواكه‌وتن له‌ تێكۆشان له‌ پێناو خوادا».

وله‌ به‌ر ئه‌وه‌ی كاتێك په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ نه‌خۆش كه‌وت نه‌هات بۆ مزگه‌وت، وفه‌رموی: «مروا أبا بكر فليصل بالناس»(13)، «فه‌رمان بكه‌ن به‌ ئه‌بو به‌كر نوێژ بۆ خه‌ڵك بكات»

وله‌ به‌ر وته‌كه‌ى ئیبن مه‌سعود ـ رضي الله عنه ـ :

«لَقَدْ رَأَيْتُنَا وَمَا يَتَخَلَّفُ عَنِ الصَّلَاةِ إِلَّا مُنَافِقٌ قَدْ عُلِمَ نِفَاقُهُ، أَوْ مَرِيضٌ»(14)

«والله ئێمه‌ت ده‌بینی كه‌سمان دوا نه‌ده‌كه‌وت له‌ نوێژ مه‌گه‌ر مونافیقێكی ئاشكرا، یا نه‌خۆش» هه‌روه‌ها كه‌سێكیش مه‌ترسی نه‌خۆش كه‌وتنی هه‌بێت، چونكه‌ هه‌روه‌ك نه‌خۆشی وایه‌.

2. ته‌نگه‌تاو به‌ میز یا پیسی یا خواردن ئاماده‌ بێت وپێویستی پێ بێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشتری] عائیشه‌ رضي الله عنها، به‌رزی ده‌كاته‌وه‌: «نوێژ نیه‌ به‌ ئاماده‌ بونی خواردن، هه‌روه‌ها له‌ كاتی ته‌نگه‌تاویدا».

3. هه‌ر كه‌س ونبویه‌كی هه‌یه‌ وبه‌ ته‌مای گه‌ڕانه‌وه‌یه‌تی، یان ده‌ترسێت ماڵه‌كه‌ى یا خواردنه‌كه‌ى زایه‌ ببێت یا زیانێكی به‌ر بكه‌وێت. له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عه‌بباس رضي الله عنه به‌رزی ده‌كاته‌وه‌:

«مَنْ سَمِعَ الْمُنَادِيَ فَلَمْ يَمْنَعْهُ مِنَ اتِّبَاعِهِ عُذْرٌ، -قَالُوا: وَمَا الْعُذْرُ؟ قَالَ: خَوْفٌ أَوْ مَرَضٌ- لَمْ تُقْبَلْ مِنْهُ الصَّلَاةُ الَّتِي صَلَّى»

«هه‌ر كه‌س گوێی له‌ بانگ بێت وهیچ بیانویه‌كی نه‌بێت بۆ نه‌چون، -وتیان: چی عوزره‌؟ فه‌رموی: ترس یا نه‌خۆشی- ئه‌وا ئه‌و نوێژه‌ى لێ وه‌رناگیرێت»(15).

هه‌روه‌ها هه‌ر كه‌سێك ترسی له‌ خۆی یان ماڵی یا خێزانی یا منداڵه‌كه‌ى هه‌بێت، ئه‌وا عوزری هه‌یه‌ نه‌یه‌ته‌ جه‌ماعه‌ت، چونكه‌ ترسان عورزه‌.

4. توشی ئازار هاتن به‌ هۆی باران وقوڕ وبه‌فر وبه‌ستنه‌وه‌، یا بایه‌كی زۆر سارد له‌ شه‌وێكی تاریكدا. له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه:

«كان رَسُولُ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ يَأْمُرُ الْمُؤَذِّنَ إِذَا كَانَتْ لَيْلَةٌ بَارِدَةٌ ذَاتُ مَطَرٍ يَقُولُ: أَلَا صَلُّوا فِي الرِّحَالِ»(16)

«په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ شه‌وی سه‌رمای باراناویدا فه‌رمانی ده‌كرده‌ بانگ بێژه‌كه‌ بڵێ: له‌ ماڵه‌وه‌ نوێژ بكه‌ن».

5. توشی ناڕه‌حه‌تی هاتن به‌ هۆی درێژ كردنه‌وه‌ى پێش نوێژه‌وه‌ [درێژ كردنه‌وه‌یه‌ك دژی سوننه‌ت بێت]؛ چونكه‌ پیاوێك نوێژی له‌گه‌ڵ موعازدا ـ رضي الله عنه ـ كرد، پاشان ته‌نها كه‌وت وبه‌ ته‌نها نوێژی كرد به‌ هۆی نوێژ درێژ كردنه‌وه‌ى موعازه‌وه‌، كه‌ كابرا به‌ په‌یامبه‌ری خواى ـ صلى الله عليه وسلم ـ وت، نكوڵی لێ نه‌كرد(17).

6. ترسان له‌ جێهێشتنی هاو سه‌فه‌ره‌كان، چونكه‌ ئه‌و كاته‌ بیری سه‌رقاڵ ئه‌بێت ئه‌گه‌ر چاوه‌ڕێی جه‌ماعه‌ت بكات، یا بچێته‌ جه‌ماعه‌ته‌وه‌، نه‌وه‌ك ون ببێت وهاو سه‌فه‌ره‌كانی جێی بهێڵن.

7. ترسان له‌وه‌ی نزیكێكی بمرێت وئه‌میش ئاماده‌ نه‌بێت، وه‌ك ئه‌وه‌ی نزیكه‌كه‌ى له‌ سه‌ره‌ مه‌رگدا بێت وحه‌ز بكات له‌گه‌ڵیدا بێت وته‌لقینی بكات به‌ شایه‌تومان وهاوشێوه‌كانی، ئه‌وسا عوزری ده‌بێت ئه‌گه‌ر نه‌هات بۆ جه‌ماعه‌ت.

8. وازنه‌هێنانی خاوه‌ن قه‌رز، ئه‌میش هیچی نیه‌ بیداته‌وه‌، ئه‌و كاته‌ بۆی هه‌یه‌ واز له‌ جه‌ماعه‌ت بهێنێت، له‌ به‌ر ئه‌و ئازاره‌ى توشی دێت به‌ هۆی داواكردنی خاوه‌ن قه‌رز وازنه‌هێنانیه‌وه‌.

پرسى شه‌شه‌م: دوباره‌ كردنه‌وه‌ى جه‌ماعه‌ت له‌ یه‌ك مزگه‌وتدا؟
ئه‌گه‌ر هه‌ندێك دوا كه‌وتن له‌ ئاماده‌بونی نوێژی جه‌ماعه‌تی مزگه‌وت له‌گه‌ڵ ئیمامی هه‌میشه‌یی مزگه‌وت، ونوێژیان له‌ ده‌ست چو، ئه‌وا دروسته‌ جه‌ماعه‌تێكی تر بكه‌ن له‌ هه‌مان مزگه‌وتدا؛ له‌به‌ر گشتێتی فه‌رموده‌ی:

«[وَإِنَّ] صَلَاةَ الرَّجُلِ مَعَ الرَّجُلِ أَزْكَى مِنْ صَلَاتِهِ وَحْدَهُ…»(18)

واته‌: «ونوێژی پیاو له‌گه‌ڵ یه‌كێكی تردا پاكتر وباشتره‌ له‌وه‌ى به‌ ته‌نها بیكات… هتد»، وله‌به‌ر فه‌رمایشتی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌و پیاوه‌ى كه‌ دوای نوێژی جه‌ماعه‌ت هاته‌ مزگه‌وته‌وه‌، فه‌رموی: «[ألا] رجل يتصدق علی هذا فيصلي معه؟» «كێ خێر ده‌كات به‌م برایه‌ی خۆی؛ نوێژی له‌گه‌ڵدا بكات؟» ئه‌وه‌بو یه‌كێكیان هه‌ستا ونوێژی له‌گه‌ڵدا كرد(19).

هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر هاتو مزگه‌وته‌كه‌ ناو بازاڕ بو یا له‌ سه‌ر رێگا وهاوشێوه‌كانی بو، ئه‌وا هیچی تێدا نیه‌ جه‌ماعه‌تی تێدا دوباره‌ بكرێته‌وه‌، به‌ تایبه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌و مزگه‌وته‌ پێش نوێژی به‌رده‌وامی نه‌بێت وئه‌وانه‌ى له‌ بازاڕن وبه‌ ئه‌وێدا تێ ده‌په‌ڕن زۆر دێن بۆ ئه‌وێ.

به‌ڵام ئه‌گه‌ر مزگه‌وته‌كه‌ به‌ به‌رده‌وامی دو جه‌ماعه‌ت یا زیاتری تێدا بو، خه‌ڵكیش ئه‌مه‌یان كردبوه‌ عاده‌ت، ئه‌و كاته‌ دروست نیه‌؛ چونكه‌ شتی وا له‌ سه‌رده‌می په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وهاوه‌ڵه‌كانیدا نه‌زانراوه‌، هه‌روه‌ها په‌رته‌وازه‌یی تێدایه‌، هه‌روه‌ها ئه‌بێته‌ مایه‌ی ته‌مبه‌ڵی وته‌وه‌زه‌لی له‌ هاتن بۆ جه‌ماعه‌ته‌ سه‌ره‌كیه‌كه‌ له‌گه‌ڵ پێش نوێژه‌ هه‌میشه‌ییه‌كه‌، له‌وانه‌شه‌ ببێته‌ مایه‌ی دواخستنی نوێژ له‌ سه‌ره‌تای كاته‌كه‌ى.

پرسى حه‌وته‌م: حوكمی نوێژ كردن ئه‌گه‌ر نوێژی فه‌رز دابه‌سترا:
ئه‌گه‌ر بانگ بێژ ده‌ستی كرد به‌ دابه‌ستنی نوێژی فه‌رز، ئه‌وا ئیتر بۆ كه‌س دروست نیه‌ ده‌ست بكات به‌ نوێژی سوننه‌ت، وبۆ خۆی به‌ ته‌نها سه‌رقاڵ بێت به‌ نوێژێكی سوننه‌ته‌وه‌ له‌ بری نوێژێكی فه‌رزی كۆمه‌لأ، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر حه‌دیسی: «إذا أقيمت الصلاة فلا صلاة إلا المكتوبة»(20) «ئه‌گه‌ر نوێژ دابه‌سترا، نوێژی تر نیه‌ مه‌گه‌ر فه‌رزه‌كه‌». هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ پیاوێكی بینی نوێژی ده‌كرد وبانگ بێژیش نوێژی داده‌به‌ست بۆ نوێژی به‌یانی، پێی وت: «أتصلي الصبح أربعا؟!»(21) «ئایا ئه‌ته‌وێ چوار ڕكات بكه‌ى؟!».

به‌ڵام كه‌ ده‌ستی كرد به‌ نوێژه‌ سوننه‌ته‌كه‌ى، دواجار بانگ بێژ قامه‌تی كرد، ئه‌وا به‌ كورتی ته‌واوی ده‌كات له‌ به‌ر گه‌یشتن به‌ فه‌زڵی ته‌كبیره‌ى ئیحرام، هه‌روه‌ها په‌له‌كردن بۆ چونه‌ ناو فه‌رزه‌كه‌وه‌.
باشتریش وایه‌ ئه‌گه‌ر له‌ ڕكاتی یه‌كه‌م بو بیبڕێت وئه‌گه‌ریش له‌ دوه‌م بو به‌ كورتی ته‌وای بكات وخۆی بگه‌یه‌نێته‌ جه‌ماعه‌ت.
============
(1) أخرجه البخاري (645، 646)، ومسلم (650).
(2) أخرجه البخاري (647).
(3) متفق عليه: أخرجه البخاري (644)، ومسلم (651).
(4) له‌ «مسند أحمد» (2/367) هاتوه‌، وئه‌لبانی به‌ لاوازی داناوه‌: «ضعيف الترغيب والترهيب».
(5) أخرجه مسلم (653).
(6) أخرجه أبو داود (551)، وابن ماجه (793)، والحاكم (1/245)، وصححه على شرط الشيخين، وصححه الألباني في «صحيح ابن ماجه» (645).
(7) أخرجه مسلم (654).
(8) أخرجه أبو داود (567)، وأحمد (2/76)، والحاكم (1/209)، وصححه، وافقه الذهبي وصححه الألباني في «الإرواء» (515).
(9) أخرجه مسلم (648).
(10) أخرجه أبو داود (575، 576)، والترمذي (219)، والنسائي (2/112). قال الترمذي: «حسن صحيح». وصححه الألباني في «صحيح الترمذي» (181).
(11) أخرجه البخاري (658)، ومسلم (674).
(12) أخرجه أبو داود (875)، وابن ماجه (468)، وصححه الألباني (الإرواء: 496).
(13) متفق عليه: أخرجه البخاري (713)، ومسلم (418).
(14) أخرجه مسلم (654) [هذا لفظه].
(15) أخرجه أبو داود (551)، وهو ضعيف بهذا اللفظ، لكنه صحيح بلفظ: «من سمع النداء فلم يأته، فلا صلاة له إلا من عذر» «الإرواء» (2/336-337).
(16) متفق عليه: أخرجه البخاري (632)، ومسلم (697). واللفظ لمسلم.
(17) انظر: «صحيح مسلم» (465).
(18) أخرجه أبو داود (554)، والنسائي (2/104)، وأحمد (5/140)، والحاكم (1/247). وصححه الحاكم. وذكر ابن حجر في «التلخيص الحبير» (2/26) تصحيح ابن السكن والعقيلي والحاكم وابن المديني له.
(19) أخرجه الترمذي (220) وأحمد (3/5). وحسنه الترمذي، وصححه الألباني «صحيح الترمذي» (182).
(20) أخرجه مسلم (710).
(21) أخرجه مسلم (711) – 66.

 دەروازەى هەشتەم : لە بارەى بەر نوێژیەوە ( الإمامة فی الصلاة ). 

مه‌به‌ستیش له‌ پێش نوێژی: په‌یوه‌ندی نوێژی پاش نوێژه‌ به‌ پیشه‌واوه‌.

چه‌ند پرسێكیشی له‌ خۆ گرتوه‌:

پرسى یه‌كه‌م: كێ شایسته‌ترینه‌ بۆ پێش نوێژی كردن؟

له‌م فه‌رماشته‌دا په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ڕونی كردۆته‌وه‌ كه‌ كێ له‌ پێشتره‌ بۆ ئیمامه‌ت:

«يَؤُمُّ الْقَوْمَ أَقْرَؤُهُمْ لِكِتَابِ اللهِ، فَإِنْ كَانُوا فِي الْقِرَاءَةِ سَوَاءً فَأَعْلَمُهُمْ بِالسُّنَّةِ، فَإِنْ كَانُوا فِي السُّنَّةِ سَوَاءً فَأَقْدَمُهُمْ هِجْرَةً، فَإِنْ كَانُوا فِي الْهِجْرَةِ سَوَاءً فَأَقْدَمُهُمْ سِلْمًا»(1).

«شاره‌زاترین به‌ قورئان خوێندن به‌ر نوێژی ده‌كات، ئه‌گه‌ر له‌ قورئان خوێندن یه‌كسان بون ئه‌وا شاره‌زاترینیان به‌ سوننه‌ت، ئه‌گه‌ریش له‌ سوننه‌تدا یه‌كسان بون، ئه‌وا له‌ پێشترینیان له‌ كۆچكردندا، ئه‌گه‌ر له‌ كۆچكردنیش یه‌كسان بون، ئه‌وا كێ زوتر موسڵمان بوه‌». جا له‌ پێشترین وشایسته‌رین بۆ به‌ر نوێژی به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه‌یه‌:

1. باشترین له‌ خوێندنه‌وه‌ى قورئاندا، كه‌ كارامه‌یه‌ له‌ خوێندنه‌وه‌ی قورئاندا، به‌ ته‌واوترین شێواز ده‌یخوێنێت، شاره‌زا بێت له‌ پرسه‌ فیقهیه‌كانی نوێژ، جا ئه‌گه‌ر قورئان خوێنترینی كه‌م شاره‌زا له‌گه‌ڵ زۆر شاره‌زای كه‌م ته‌جوید زان كۆ بویه‌وه‌، ئه‌و كاته‌ كه‌م توجید زانه‌ زۆر شاره‌زاكه‌ ده‌خه‌ینه‌ پێش زۆر ته‌جوید زانه‌ كه‌م شاره‌زاكه‌، چونكه‌ پێویستی به‌ شاره‌زایی له‌ نوێژ وئادابه‌كانیدا زیاتره‌ وه‌ك جوان خوێندنه‌وه‌ى قورئان.

2. پاشان شاره‌زاترین ولێزانترین به‌ سوننه‌ت پێش ده‌خرێت، جا ئه‌گه‌ر دو پێش نوێژ كۆ بونه‌وه‌ یه‌كسان بون له‌ خوێندنه‌وه‌ به‌ڵام یه‌كێكیان شاره‌زاتر ولێزانتر بو به‌ سوننه‌ت، شاره‌زاتره‌كه‌ پێش ده‌خرێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌: «ئه‌گه‌ر له‌ خوێندندا یه‌كسان بون ئه‌وا شاره‌زاترینیان به‌ سوننه‌ت پێش ده‌خرێت».

3. پاشان كۆنترین كه‌ كۆچی كردوه‌ له‌ وڵاتی بێ باوه‌ڕانه‌وه‌ بۆ وڵاتی ئیسلام، ئه‌گه‌ر هاتو له‌ خوێندن وزانستدا یه‌كسان بون.

4. پاشان ئه‌وه‌ى زوتر موسڵمان بو بێت، ئه‌گه‌ر له‌ كۆچ كردندا یه‌كسان بون.

5. پاشان به‌ ته‌مه‌نترینیان، ئه‌گه‌ر له‌وانه‌ى پێشودا یه‌كسان بون، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌: «ئه‌گه‌ر له‌ كۆچ كردندا یه‌كسان بون ئه‌وا ئه‌وه‌یان زوتر موسڵمان بوه‌ -له‌ ڕیوایه‌تێكدا: به‌ ته‌مه‌نترینیان-». وله‌به‌ر فه‌رموده‌ى [پێشتر]: «وليؤمكم أكبركم» «وبه‌ ته‌مه‌نترینتان به‌ر نوێژی بكات».

ئه‌گه‌ریش له‌ سه‌رجه‌م ئه‌مانه‌دا یه‌كسان بون، تیر وپشكیان له‌ نێوان ده‌كرێت، كێ بردیه‌وه‌ له‌ قورعه‌كه‌ پێش ده‌خرێت.

خاوه‌ن ماڵیش شایسته‌تره‌ بۆ به‌ر نوێژی كردن وه‌ك له‌ مێوانه‌كه‌ى [با مێوانه‌كه‌ خاڵه‌كانی پێشوشی تێدا بێت وله‌ خاوه‌ن ماڵدا نه‌بێت] له‌به‌ر فه‌رموده‌ى:

«[وَ]لَا [تَـ]ؤُمَّنَّ الرَّجُلَ فِي أَهْلِهِ وَلَا فِي سُلْطَانِهِ»(2)

«وبا كه‌س به‌رنوێژی نه‌كات بۆ كه‌سێك له‌ ناو ماڵه‌كه‌ى خۆیدا یا له‌ناو ده‌سه‌ڵاتی ئه‌ودا»، هه‌روه‌ها پێشه‌وای هه‌ره‌ گه‌وره‌ش «الإمام الأعظم» له‌ هی تر شایسته‌تره‌ بۆ پێش نوێژی له‌به‌ر گشتێتی فه‌رموده‌ی پێشو، هه‌روه‌ها پێش نوێژی مزگه‌وت له‌ پێشتره‌ له‌ غه‌یره‌ خۆی -مه‌گه‌ر ده‌سه‌ڵاتداری هه‌ره‌ گه‌وره‌- با له‌ خۆی قورئان خوێنتر وشاره‌زاتریش هه‌بێت، هه‌ر له‌به‌ر گشتێتی فه‌رموده‌ى [پێشو].

پرسى دوه‌م: بۆ كێ حه‌رام وقه‌ده‌غه‌یه‌ به‌ر نوێژی بكات؟

به‌ر نوێژی كردن له‌م حاڵه‌تانه‌دا حه‌رامه‌:

1. به‌رنوێژی كردنی ئافره‌ت بۆ پیاو، له‌به‌ر گشتێتی فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «لن يفلح قوم ولوا أمرهم امرأة». «هه‌ر گه‌لێك ژن كار به‌ده‌ستیان بێت سه‌رفراز نابن»(3). هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ى بنچینه‌ وایه‌ له‌ دواوه‌وه‌ى ڕیزه‌كانه‌وه‌ نوێژ بكات له‌به‌ر پارێزراوی وپاراستنی، جا ئه‌گه‌ر پێشخرا ئه‌وه‌ دژی ئه‌و بنچینه‌ شه‌رعیه‌یه‌.

2. به‌ر نوێژی كردنی كه‌سی بێ ده‌ست نوێژ وئه‌وه‌ى پیسی به‌ لاشه‌یه‌وه‌ بێت وپێشی بزانێت، خۆ ئه‌گه‌ر پاش نوێژه‌كان پێیان نه‌زانی تا دوای نوێژ ئه‌وه‌ نوێژه‌كه‌یان دروسته‌.

3. به‌ر نوێژی كردنی نه‌خوێنده‌وار، كه‌ بریتیه‌ له‌و كه‌سه‌ی فاتیحای ڕه‌وان نیه‌، نه‌ له‌به‌ر ده‌یزانێت ونه‌ به‌ خوێندنه‌وه‌، یا ئه‌و پیتانه‌ى ئیدغام «تێهه‌ڵكێش» ناكرێن ئیدغامی بكات، یا پیتێك بگۆڕێت به‌ پیتێكی تر، یا هه‌ڵه‌ بیخوێنێته‌وه‌ هه‌ڵه‌یه‌ك واتا بگۆڕێت، ئا ئه‌مه‌ دروست نیه‌ به‌ر نوێژی بكات مه‌گه‌ر بۆ یه‌كێكی وه‌ك خۆی چونكه‌ توانای پایه‌كێكی نوێژی نیه‌.

4. به‌ر نوێژی كردنی فاسقی موبته‌دیع «خراپه‌كارێكی داهێنه‌ر»، ئه‌گه‌ر فاسقێكی ئاشكرا بو وبانگه‌شه‌ی بۆ بیدعه‌كه‌یه‌كی كوفری ده‌كرد ئه‌وه‌ نوێژكردن له‌ پشتیه‌وه‌ دروست نیه‌، له‌به‌ر فه‌رمایشتی: ﴿أَفمن كان مؤمنا كمن كان فاسقا لا يستوون﴾ [السجدة:18].

5. كه‌سێك نه‌توانێت كڕنوش وسوژده‌ به‌رێت وبوه‌ستێت ودابنیشێت، به‌ر نوێژی كردنی دروست نیه‌ بۆ كه‌سێك به‌ تواناتر بێت بۆ ئه‌و شتانه‌.

پرسى سێیه‌م: كێ باش نیه‌ «كه‌ڕاهه‌ت»ی هه‌یه‌ به‌ر نوێژی بكات؟

به‌ر نوێژی كردن له‌م حاڵه‌تانه‌دا كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه‌:

1. هه‌ڵه‌ خوێن «اللحان»: بریتیه‌ له‌و كه‌سه‌ی لادان وهه‌ڵه‌ خوێندنه‌وه‌ى زۆره‌، ئه‌مه‌ له‌ جگه‌ له‌ «فاتیحا»، به‌ڵام «فاتیحا» هه‌ڵه‌یه‌ك بخوێنێت مانا بگۆڕێت نوێژی له‌گه‌ڵ دروست نیه‌، وه‌ك باس كرا، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «قورئان خوێنترین به‌ر نوێژی بۆ خه‌ڵك ده‌كات».

2. كه‌سێ به‌ر نوێژی بۆ خه‌ڵكێك بكات له‌ كاتێكدا هه‌مویان یا زۆریه‌یان حه‌زی لێ نه‌كه‌ن، له‌به‌ر فه‌رمایشتی: «ثلاثة لا ترتفع صلاتهم فوق رؤوسهم شبرا: رجل أم قوما وهم له كارهون…» «سێ كه‌س نوێژه‌كانیان بستێك له‌ سه‌ر سه‌ریان به‌رز نابێته‌وه‌: پیاوێك به‌ر نوێژی بۆ خه‌ڵكێك بكات وئه‌وانیش حه‌زی لێ نه‌كه‌ن…»(4) تا كۆتایی.

3. كه‌سێك هه‌ندێك له‌ پیته‌كان ده‌شارێته‌وه‌، وئاشكرای ناكات، هه‌روه‌ها كه‌سێك هه‌ندێك له‌ پیته‌كان دوباره‌ بكاته‌وه‌، وه‌ك كه‌سێك ته‌ته‌ڵه‌ى «فه‌فه‌»ی هه‌بێ كه‌ «فاء» دوباره‌ بكاته‌وه‌، یا «ته‌ته‌»ی هه‌بێت كه‌ «تاء» دوباره‌ بكاته‌وه‌ وجگه‌ له‌مانه‌ش، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر زیادكرنی پیتێك له‌ قورئان خوێندندا.

پرسى چواره‌م: شوێنی پێش نوێژ له‌ ئاست پاش نوێژه‌كان:

سوننه‌ت وایه‌ پێشه‌وا بكه‌وێته‌ به‌رده‌م پاش نوێژه‌كانه‌وه‌، ئه‌وانیش له‌ دوای ئیمامه‌وه‌ ڕاده‌وه‌ستن ئه‌گه‌ر دوان یا زیاتر بون، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ به‌ر نوێژی بكردبا پێش ده‌كه‌وت، وهاوه‌ڵانیشی له‌ پشتیه‌وه‌ ده‌وه‌ستان، له‌ موسلم وئه‌بو داود هاتوه‌: كه‌ جابر وجه‌بار یه‌كێكیان له‌ ده‌سته‌ ڕاستی په‌یامبه‌ره‌وه‌ ڕاده‌وستێ وئه‌وی تریشیان له‌ ده‌سته‌ چه‌پیه‌وه‌، ئه‌ویش ده‌ستیان ده‌گرێت وئه‌یان باته‌ دواوه‌(5).

وله‌به‌ر وته‌كه‌ى ئه‌نه‌س كه‌ په‌یامبه‌ر نوێژی بۆ كردون له‌ ماڵدا: «پاشان په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌رنوێژی ده‌كرد وئێمه‌ش له‌ دواوه‌ی ڕاده‌وه‌ستاین ونوێژی بۆ ده‌كرد»(6).

به‌ڵام ئه‌گه‌ر یه‌ك كه‌س بو، ئه‌وا له‌ ڕاستی پێشه‌واوه‌ ڕاده‌وه‌ستێت ڕێكی ئه‌و، «له‌به‌ر ئه‌وه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئیبن عه‌بباس وجابری خسته‌ ڕاستی خۆیه‌وه‌ كاتێك له‌ ده‌سته‌ چه‌پ ڕاوه‌ستان»(7).

دروستیشه‌ ئیمام له‌ ناوه‌ڕاستی پاش نوێژه‌كانه‌وه‌ ڕابوه‌ستێت، چونكه‌ ئیبن مه‌سعود ئاوها نوێژی كرد له‌ نێوان عه‌لقه‌مه‌ وئه‌سوه‌ددا، وتی: «په‌یامبه‌رم ـ صلى الله عليه وسلم ـ بینی ئاوهای كرد»(8)، به‌ڵام ئه‌مه‌ به‌نده‌ به‌ [پێویستیه‌وه‌] وباشتر وایه‌ له‌ پشتی پێش نوێژه‌وه‌ ڕابوه‌ستێت، وئافره‌تانیش له‌ دوای ڕیزی پیاوانه‌وه‌ بن، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشتری] ئه‌نه‌س ـ رضي الله عنه ـ : «من وهه‌تیوه‌كه‌ له‌ پشتیه‌وه‌ ڕیزمان به‌ست وژنه‌ پیره‌كه‌ش له‌ دوامانه‌وه‌».

پرسى پێنجه‌م: ئه‌و شتانه‌ى كه‌ ئیمام له‌ بری پاش نوێژ له‌ ئه‌ستۆی ده‌گرێت:

قورئان خوێندنی نوێژه‌ ئاشكراكان، پێشه‌وا له‌ بری پاش نوێژ له‌ ئه‌ستۆی ده‌گرێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره‌ به‌رزی ده‌كاته‌وه‌: «وإذا قرأ فأنصتوا» «وئه‌گه‌ر قورئانی خوێند بێ ده‌نگ بن»(9).

وله‌به‌ر فه‌رمایشتی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «من كان له امام فقراءته له قراءة» «هه‌ر كه‌س پێش نوێژی هه‌بو، ئه‌وا قورئان خوێندنه‌كه‌ى بۆ ئه‌ویشه‌»(10). به‌ڵام له‌ نوێژه‌ نهێنیه‌كاندا پێش نوێژ خوێندنی فاتیحه‌ بۆ پاش نوێژ له‌ ئه‌ستۆ ناگرێت.

پرسى شه‌شه‌م: پێشبڕكێی پێش نوێژ:

دروست نیه‌ پاش نوێژ پێشبڕكێی پێش نوێژ بكات، جا هه‌ر كه‌س پێش ئیمامه‌كه‌ى «الله أكبر»ی سه‌ره‌تای كرد، ئه‌وه‌ نوێژه‌كه‌ى دانه‌به‌ستوه‌، چونكه‌ مه‌رجه‌ دوای پێش نوێژ بیكات به‌ڵام ئه‌م وای نه‌كردوه‌، هه‌روه‌ها له‌ سه‌ر پاش نوێژه‌ كاره‌كانی نوێژ دوای ئیمامه‌كه‌ى بكات، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى:

«إِنَّمَا جُعِلَ الْإِمَامُ لِيُؤْتَمَّ بِهِ، فَإِذَا كَبَّرَ فَكَبِّرُوا، وَإِذَا رَكَعَ فَارْكَعُوا، وَإِذَا قَالَ: سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَهُ؛ فَقُولُوا: رَبَّنَا وَلَكَ الْحَمْدُ، وَإِذَا سَجَدَ فَاسْجُدُوا»

«پێش نوێژ دانراوه‌ تا چاوی لێبكرێ، جا ئه‌گه‌ر وتی: الله أكبر، ئێوه‌ش به‌ دوایدا ته‌كبیر بكه‌ن، ئه‌گه‌ریش كڕنوشی برد ئێوه‌ش به‌ دوایدا بیبه‌ن، ئه‌گه‌ریش وتی: سمع الله لمن حمده‌، ئێوه‌ش بڵێن: ربنا لك الحمد، ئه‌گه‌ریش سوژده‌ى برد، به‌ دوایدا بیبه‌ن»(11).

خۆ ئه‌گه‌ر [به‌ دوای دا نه‌ی كرد] وله‌گه‌ڵیدا كردی هه‌روه‌ها له‌ سه‌لام دانه‌وه‌شدا، ئه‌وا كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه‌، چونكه‌ پێچه‌وانه‌ى سوننه‌ته‌، به‌ڵام نوێژه‌كه‌ى پوچه‌لأ نابێته‌وه‌؛ چونكه‌ ڕوكنه‌كه‌ى له‌گه‌ڵ ئه‌ودا كردوه‌.

به‌ڵام ئه‌گه‌ر پێشی بكه‌وێت ئه‌وا حه‌رامه‌، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «لا تسبقوني بالركوع ولا بالسجود ولا بالقيام» «جا پێشم مه‌كه‌ون به‌ ڕكوع بردن وسوژده‌ بردن وهه‌ستانه‌وه‌»(12).

ونه‌هیش حه‌رام بون ئه‌خوازێ. هه‌روه‌ها له‌ ئه‌بو هوره‌یره‌شه‌وه‌ ـ رضي الله عنه ـ هاتوه‌ به‌رزی ده‌كاته‌وه‌: «أما يخشى الذي يرفع رأسه قبل الإمام أن يحول الله رأسه رأس حمار» «ئه‌و كه‌سه‌ی سه‌ری پێش ئیمام به‌رز ده‌كاته‌وه‌، ناترسێ خوا سه‌ری بگۆڕێت بۆ سه‌ری كه‌ر»(13).

پرسى حه‌وته‌م: چه‌ند حوكمێكی تر له‌باره‌ى پێش نوێژی ونوێژی كۆمه‌ڵه‌وه‌:

له‌و حوكمانه‌ى تر جیا له‌وانه‌ى پێشو كه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ پێش نوێژی ونوێژی كۆمه‌ڵه‌وه‌:

1. سوننه‌ته‌ عاقڵ وژیره‌كان له‌ نزیكی پێش نوێژه‌وه‌ بن: بۆیه‌ به‌ڕێز وژیر وعاقڵ وسه‌نگینه‌كان ده‌خرێنه‌ پشتی ئیمام ونزیكی وی، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ «ليلني منكم أولو الأحلام والنهى ثم الذين يلونهم ثم الذين يلونهم» «با ژیر وعاقڵه‌كان به‌ دوای منه‌وه‌ ڕابوه‌ستن وپاشان ئه‌وانه‌ى دوای ئه‌وان وپاشان ئه‌وانه‌ى دوای ئه‌وان»(14).

حكیمه‌تیش له‌مه‌دا: ئه‌وه‌یه‌ تا له‌ پێش نوێژه‌وه‌ فێر ببن، وگه‌ر پێویست بو خوێندنه‌كه‌ى بۆ ڕاست بكه‌نه‌وه‌، وله‌ كاتی پێش هاتێكدا له‌ نوێژدا كه‌سێكیان بخاته‌ شوێن خۆی.

2. سور بون له‌ سه‌ر ڕیزی یه‌كه‌م: سوننه‌ته‌ نوێژ خوێنان بچنه‌ پێشه‌وه‌ بۆ ڕیزی یه‌كه‌م وسور بن له‌ سه‌ری وموقه‌یه‌دی دوا كه‌وتن بن، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «تقدموا فأتموا بي، وليأتم بكم من بعدكم، لا يزال قوم يتأخرون حتى يؤخرهم الله» «بێنه‌ پێشه‌وه‌، وچاو له‌ من بكه‌ن، با ئه‌وانه‌ى دوای ئێوه‌ش چاو له‌ ئێوه‌ بكه‌ن، وبه‌رده‌وام خه‌ڵكانێك دوا ده‌كه‌ون تا خوا دوایان ده‌خات»(15).

هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ده‌فه‌رموێت: «لو يعلم الناس ما في النداء والصف الأول ثم لم يجدوا إلا أن يستهموا عليه لاستهموا» «ئه‌گه‌ر خه‌ڵك بزانن بانگ وڕیزی یه‌كه‌م چی فه‌زڵێكی تێدایه‌، ئه‌وا ده‌ست پێشخه‌ریان بۆ ده‌كرد ئه‌گه‌ریش ده‌ستیان نه‌كه‌وتایه‌ به‌ تیر وپشك نه‌بێت، ئه‌وا تیر وپشكیان بۆ ده‌كرد»(16).

سه‌باره‌ت به‌ ئافره‌تان سوننه‌ت وایه‌ له‌ ڕیزه‌كانی دواوه‌وه‌ بن، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌بامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «خير صفوف الرجال أولها، وشرها آخرها، وخير صفوف النساء آخرها، وشرها أولها» «باشترین ڕیزی پیاوان یه‌كه‌مه‌كه‌یه‌تی، وخراپترینی كۆتاییه‌كه‌یه‌تی، وباشترین ڕیزی ئافره‌تان كۆتاییه‌كه‌یه‌تی وخراپترینی یه‌كه‌میه‌تی»(17).

3. ڕێككردنی ڕیز وپڕكردنه‌وه‌ى وپاڵ به‌یه‌كه‌وه‌ دان ونه‌هێشتنه‌وه‌ى بۆشایی، وته‌واوكردنی ڕیزی یه‌كه‌م ئینجا ڕیزه‌كه‌ى تر: سوننه‌ته‌ پێش نوێژ پێش ده‌ست پێ كردنی نوێژ فه‌رمان بكات به‌ ڕێككردنی ڕیزه‌كان وپڕكردنه‌وه‌ى بۆشاییه‌كان، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وای كردوه‌، هه‌روه‌ها ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێ: «سووا صفوفكم فإن تسوية الصفوف من تمام الصلاة» «ڕیزه‌كانتان ڕێك بكه‌ن، چونكه‌ ڕێككردنی ڕیز له‌ ته‌واوی نوێژه‌كانتانه‌»(18)

وەله‌ ئه‌نه‌سه‌وه‌ ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: نوێژ دابه‌سترا، ئه‌وه‌بو په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ڕوی لێ كردین وفه‌رموی: «أقيموا(19) صفوفكم وتراصوا ، فإني أراكم من وراء ظهري» «ڕیزه‌كانتان ڕێك بكه‌ن وپاڵ بده‌ن به‌ یه‌كه‌وه‌، چونكه‌ من له‌ پشته‌وه‌ ده‌تان بینم»(20).

هه‌روه‌ها ئه‌نه‌س ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «كان أحدنا يلزق منكبه بمنكب صاحبه وقدمه بقدمه» «ئێمه‌ شانمان ده‌لكاند به‌ شانی ته‌نیشته‌كه‌مانه‌وه‌ وپێشمان ده‌لكاند به‌ پێیه‌وه‌»(21).

سوننه‌تیشه‌ ڕیزی یه‌كه‌م ته‌واو بكرێت ئینجا ڕیزی دوا تر، ئه‌گه‌ر نوقسانیش هه‌بو با بكه‌وێته‌ ڕیزی كۆتاییه‌وه‌، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «ألا تصفون كما تصف الملائكة عند ربها؟ فقلنا يا رسول الله، وكيف تصف الملائكة عند ربها؟ قال: يتمون الصفوف الأول ويتراصون في الصف» «ئایا ڕیز نابه‌ستن وه‌ك چۆن فریشته‌ ڕیز ده‌به‌ستن له‌لای په‌روه‌ردگاره‌كه‌یان؟ وتمان: ئه‌ى په‌یامبه‌ری خوا! فریشته‌ چۆن ڕیز ده‌به‌ستن له‌لای په‌روه‌ردگاره‌كه‌یان؟ فه‌رموی: ڕیزه‌كانی سه‌ره‌تا ته‌واو ده‌كه‌ن، وڕیزه‌كانیشیان ڕیك ده‌خه‌ن وپاڵ به‌ یه‌كه‌وه‌ ده‌ده‌ن»(22).

4. نوێژی ته‌نها كه‌س له‌ پشت ڕیزه‌وه‌: نوێژی كه‌سێك دروست نیه‌ به‌ ته‌نها له‌ پشت ڕیزه‌وه‌ نوێژ داببه‌ستێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «لا صلاة لرجل فرد خلف الصف» «نوێژی بۆ نیه‌ كه‌سێك به‌ ته‌نها له‌ پشتی ڕیزه‌وه‌ نوێژ بكات»(23).

هه‌روه‌ها جارێكیان په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ پیاوێكی بینیوه‌ به‌ ته‌نها له‌ دوای ڕیزه‌كانه‌وه‌ نوێژی كردوه‌، فه‌رمانی پێكردوه‌ نوێژه‌كه‌ى دوباره‌ بكاته‌وه‌(24).
============
(1) أخرجه مسلم (673). وسلمًا: يعني إسلامًا.
(2) أخرجه مسلم برقم (673).
(3) أخرجه البخاري (4425).
(4) أخرجه ابن ماجه (971). وصحح البوصيري إسناده في الزوائد، وحسنه النوي في المجموع (4/154)، وحسنه الألباني «صحيح ابن ماجه» (792).
(5) أخرجه مسلم (3010).
(6) أخرجه مسلم (659).
(7) أخرجه مسلم (3010).
(8) أخرجه أبو داود (613) وهو صحيح، انظر إرواء الغليل (2/319).
(9) رواه الخمسة إلا الترمذي: أبو داود (604)، والنسائي (1/146)، وابن ماجه (846)، وأحمد (2/420)، وقال الألباني: حسن صحيح. «صحيح سنن النسائي» (882، 883). وهو جزء من حديث أوله: «إنما جعل الإمام ليؤتم به…».
(10) أخرجه أحمد (3/339)، وابن ماجه (850). وحسنه الألباني في «الإرواء» (500).
(11) متفق عليه: أخرجه البخاري (389)، ومسلم (411).
(12) أخرجه مسلم (416).
(13) متفق عليه: أخرجه البخاري (691)، ومسلم (427).
(14) أخرجه مسلم (432).
(15) أخرجه مسلم (438).
(16) أخرجه مسلم (437).
(17) أخرجه مسلم (440).
(18) أخرجه مسلم (433).
(19) [المراد من «أقيموا» أي: «سوا» كما وقع في رواية معمر].
(20) أخرجه البخارى (719).
(21) صحيح البخاري (725).
(22) أخرجه مسلم (430).
(23) أخرجه أحمد (4/23) [واللفظ له]، وابن ماجه (1003)، وحسنه الإمام أحمد، وصحح البوصيري إسناده في «زوائد ابن ماجه»، وصححه الألباني في «صحيح ابن ماجه» (822).
(24) أخرجه أحمد (4/228)، وأبو داود (682)، والترمذي (230)، وابن ماجه (1004). وحسنه الترمذي. وصححه أحمد شاكر في حواشي الترمذي (1/448-450). وهو في «صحيح الترمذي» (191).

 دەروازەى نۆیەم: دەربارەى نوێژى عوزردارەکان. 

خاوه‌ن عوزره‌كان: بریتین له‌ نه‌خۆش وموسافیر وئه‌وانه‌ى ترسیان هه‌یه‌ وناتوانن نوێژه‌كانیان به‌و شێوازه‌ بكه‌ن كه‌ بێ عوزره‌كان ده‌یكه‌ن، ئه‌مانه‌ش شه‌رع له‌ سه‌ری سوك كردونه‌ته‌وه‌، بۆیه‌ به‌ گوێره‌ى توانای خۆیان نوێژ ده‌كه‌ن، خوا ئه‌فه‌رموێ: ﴿وما جعل عليكم في الدين من حرج﴾ [الحج: 78] «خوا مننه‌تی به‌سه‌ر كردون به‌وه‌ى شه‌ریعه‌ته‌كه‌تانی ئاسان كردوه‌، ته‌سكی وتوندی له‌ ئه‌حكام وته‌كلیفه‌كانیدا نیه‌، وه‌ك له‌ شه‌ریعه‌تی گه‌لانی پێشتر هه‌بو».

هه‌روه‌ها ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێ: ﴿لا يكلف الله نفسا إلا وسعها﴾ [البقرة: 286] «دینی خوا ئاسانه‌، قورسی تێدا نیه‌، بۆیه‌ داوا له‌ به‌نده‌كانی ناكات شتێك بكه‌ن له‌ سه‌روی توانایان بێت».

هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ: ﴿فاتقوا الله ما استطعتم﴾ [التغابن: 16] «ئه‌ى ئیمانداران هه‌وڵ وتوانای خۆتان به‌ گه‌ڕ بخه‌ن بۆ پارێزكاری وله‌ خوا ترسان». جا له‌ هه‌ر كوێ قورسی هه‌بو ئاسانكاریش دێت.

چۆنێتی نوێژی نه‌خۆش:

نه‌خۆش: ئه‌و كه‌سه‌یه‌ ته‌ندروستی هه‌مو لاشه‌ی یا به‌شێكی تێكچوه‌.
پێویستیشه‌ نه‌خۆش نوێژه‌ فه‌رزه‌كان به‌ پێوه‌ بكات به‌ هه‌ر شێوازێك بێت، گه‌ر له‌ شێوه‌ی ڕكوعبه‌ریش بێت بۆ كه‌سێك ده‌ردێك له‌ پشتی هه‌بێت نه‌توانێت ڕێكی بكاته‌وه‌، یان پاڵ بداته‌ دیوارێكه‌وه‌ یا كۆڵه‌كه‌یه‌ك، یان خۆی بداته‌ سه‌ر گۆچانێك، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «وإذا أمرتكم بأمر ، فأتوا منه ما استطعتم»(1).«كه‌ فه‌رمانێكم پێكردن به‌ پێی توانا ئه‌نجامی بده‌ن».

ئه‌گه‌ریش نه‌یتوانی ئه‌وا به‌ دانیشتنه‌وه‌، ئه‌وه‌شی نه‌توانی ئه‌وا به‌ ڕاكشانه‌وه‌، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ عیمڕانی كوڕی حوصه‌ین ـ رضي الله عنه ـ : «به‌ پێوه‌ نوێژ بكه‌، ئه‌گه‌ر نه‌توانی به‌ دانیشتنه‌وه‌، ئه‌گه‌ریش نه‌توانی ئه‌وا به‌ ڕاكشانه‌وه‌».

ئه‌گه‌ریش هه‌مو ئه‌مانه‌ى نه‌توانی ئه‌وا به‌ گوێره‌ى حاڵ وباری خۆی نوێژ ده‌كات، خوا ئه‌فه‌رموێ: ﴿فاتقوا الله ما استطعتم ﴾ [التغابن: 16]. نوێژیش له‌ سه‌ر نه‌خۆش ناكه‌وێت هه‌تا عه‌قڵی مابێت، با به‌ ئاماژه‌كردنیش نوێژ بكات، چونكه‌ به‌ نیه‌ته‌وه‌ توانای ئه‌مه‌ی هه‌یه‌.

هه‌روه‌ها نه‌خۆش به‌ دانیشتنه‌وه‌ نوێژ ده‌كات، به‌ ئاماژه‌كردن وچه‌ماندنه‌وه‌ى سه‌ری ڕكوع وسوژده‌ ده‌بات، سوژده‌كه‌ی نزمتر له‌ ڕكوعه‌كه‌كه‌ى، ئه‌گه‌ر ئاماژه‌شی به‌ سه‌ر بۆ نه‌كرا، به‌ چاوه‌كانی ئاماژه‌ ده‌كات.

بابه‌تی نوێژی موسافیر:
ئه‌م باسانه‌شى تێدایه‌:
یه‌كه‌م: كورتكردنه‌وه‌ى نوێژه‌ چواریه‌كان:
ئه‌مه‌ش چه‌ند مه‌سه‌له‌یه‌ك له‌ خۆ ده‌گرێت:

پرسى یه‌كه‌م: له‌ باره‌ى حوكمی نوێژ كورت كردنه‌وه‌ «القصر»؟:

جیاوازی نیه‌ له‌ نێوان زانایاندا له‌مه‌ڕ شه‌رعیه‌تی كورتكردنه‌وه‌ى نوێژه‌ چواریه‌كان بۆ موسافیر، به‌ڵگه‌ى ئه‌مه‌ش: قورئان وفه‌رموده‌ وكۆ ده‌نگیه‌؛ سه‌باره‌ت به‌ قورئان: فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌روه‌ردگاره‌: ﴿وإذا ضربتم في الأرض فليس عليكم جناح أن تقصروا من الصلاةان خفتم ان يفتنكم الذين كفروا.﴾ [النساء: 101] «وئه‌گه‌ر ئه‌ى ئیمانداران سه‌فه‌رتان كرد له‌م ئه‌رزه‌ى خوادا، ئه‌وا هیچتان له‌ سه‌ر نیه‌ نوێژه‌كانتان كورت بكه‌نه‌وه‌، ئه‌گه‌ر ترسان بێ باوه‌ڕان ده‌ست درێژی بكه‌نه‌ سه‌رتان له‌ كاتی نوێژدا».

كورتكردنه‌وه‌ش له‌ سه‌فه‌ردا [شه‌رعیه‌] ئیتر ترس هه‌بو یان نا، چونكه‌ كه‌ پرسیار له‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كرا له‌باره‌ى كورتكردنه‌وه‌ له‌ كاتێكدا خه‌ڵك كه‌وتونه‌ته‌ ئاسایشه‌وه‌ وترسیان نه‌ماوه‌، فه‌رموی: «صدقة تصدق الله بها عليكم فاقبلوا صدقته » «خێر وصه‌ده‌قه‌یه‌كی خوایه‌، پێی به‌خشیون، جا لێی وه‌ربگرن»(2).

هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وجێنشینه‌كانی به‌رده‌وام بون له‌ سه‌ری، وه‌ك له‌ ئیبن عومه‌ره‌وه‌ هاتوه‌ ئه‌ڵێ:

 «إِنِّي صَحِبْتُ رَسُولَ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ فِي السَّفَرِ فَلَمْ يَزِدْ عَلَى رَكْعَتَيْنِ حَتَّى قَبَضَهُ اللهُ. وَصَحِبْتُ أَبَا بَكْرٍ فَلَمْ يَزِدْ عَلَى رَكْعَتَيْنِ حَتَّى قَبَضَهُ اللهُ، [وَصَحِبْتُ عُمَرَ فَلَمْ يَزِدْ عَلَى رَكْعَتَيْنِ حَتَّى قَبَضَهُ اللهُ، ثُمَّ صَحِبْتُ عُثْمَانَ فَلَمْ يَزِدْ عَلَى رَكْعَتَيْنِ حَتَّى قَبَضَهُ اللهُ. وَقَدْ قَالَ اللهُ: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾]»

«هاوه‌ڵێتی په‌یامبه‌رم كرد له‌ سه‌فه‌ردا، له‌ دو ڕكات زیاتری نه‌ده‌كرد هه‌تا وه‌فاتی كرد، هاوه‌ڵێتی ئه‌بو به‌كریشم كرد هه‌ر له‌ دو ڕكات زیاتری نه‌ده‌كرد هه‌تا وه‌فاتی كرد، عومه‌ریش هه‌ر له‌وه‌ زیاتری نه‌ده‌كرد تا وه‌فاتی كرد، عوسمانیش هه‌روه‌ها»(3). وئه‌حمه‌د ده‌گێڕێته‌وه‌ له‌ ئیبن عومه‌ره‌وه‌ رضي الله عنه به‌رزی ده‌كاته‌وه‌: «إن الله يحب أن تؤتى رخصه ، كما يكره أن تؤتى معصيته» «خوا پێی خۆشه‌ ڕوخسه‌ت وڕێ پێدانه‌كانی بكرێت، وه‌ك چۆن پێی ناخۆشه‌ ڕێ پێ نه‌دانه‌كانی ئه‌نجام بدرێت»(4).

سه‌باره‌ت به‌ كۆ ده‌نگی: نوێژ كورتكردنه‌وه‌ له‌و پرسه‌ دینیانه‌یه‌ كه‌ به‌ڵگه‌ نه‌ویسته‌، وئوممه‌تیش له‌ سه‌ری كۆكه‌.

كه‌وابو: پارێزگاری كردن له‌ سه‌ر ئه‌م سوننه‌ته‌ وه‌رگرتنی ئه‌م ڕوخسه‌ته‌ باشتره‌ وله‌ پێشتره‌ وه‌ك واز لێ هێنانی، به‌ڵكو هه‌ندێك زانا به‌ مه‌كڕوهی ده‌زانێت له‌ سه‌رفه‌ردا نوێژ به‌ ته‌واوه‌تی بكرێت، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر زۆر به‌رده‌وام بونی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وهاوه‌ڵه‌كانی له‌ سه‌ر ئه‌م سوننه‌ته‌، كه‌ ئیشی به‌رده‌وامی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بوه‌.

پرسى دووه‌م: له‌ باره‌ى دیاریكردنی ئه‌و نوێژه‌ى دروسته‌ كورت بكرێته‌وه‌:

ئه‌و نوێژه‌ى دروسته‌ كورت بكرێته‌وه‌ بریتیه‌ له‌ نوێژه‌ چواریه‌كان، واته‌: نوێژی نیوه‌ڕۆ وعه‌سر وعیشا، ونه‌ نوێژی به‌یانی ونه‌ مه‌غریب كورت ناكرێته‌وه‌ به‌ ئیجماع، له‌به‌ر ئیشی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وهاوه‌ڵه‌كانی له‌ دوای ئه‌وه‌وه‌، وله‌به‌ر وته‌كه‌ى ئیبن عه‌بباس رضي الله عنه(5): «خوا نوێژی فه‌رز كردوه‌ له‌ سه‌ر زوبانی په‌یامبه‌ره‌كه‌تان، له‌ شوێنی نیشته‌جێ بون: چواره‌، له‌ سه‌فه‌ریشدا: دوان…». ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه‌ له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ى مه‌به‌ست له‌ كورت كردنه‌وه‌ چواریه‌كانه‌.

پرسى سێیه‌م: دوری ئه‌و سه‌فه‌ره‌ى نوێژی تێدا كورت ده‌كرێته‌وه‌ وجۆره‌كه‌ى:

دوری ئه‌و سه‌فه‌ره‌ى نوێژی تێدا كورت ده‌كرێته‌وه‌ نزیكه‌ى شانزه‌ فه‌رسه‌خه‌، كه‌ ده‌كاته‌ چوار بورُد «بُرُد»، به‌ میلیش ده‌كاته‌ چل وهه‌شت میل، به‌ كیلۆمه‌تریش ده‌كاته‌ نزیك هه‌شتا كیلۆمه‌تر، په‌یامبه‌ری خواش ـ صلى الله عليه وسلم ـ شه‌و وڕۆژه‌ ڕێیه‌كی به‌ سه‌فه‌ر ناو بردوه‌(6)، ئیبن عه‌بباس وئیبن عومه‌ریش نوێژیان كورت ده‌كرده‌وه‌ وڕۆژویان نه‌ده‌گرت له‌ چوار «بورُد»داكه‌ شانزه‌ فه‌رسه‌خه‌(7).

سه‌باره‌ت به‌ جۆری سه‌فه‌ره‌كه‌: بریتیه‌ له‌ سه‌فه‌ری حه‌ڵاڵ؛ وه‌ك سه‌فه‌ری بازرگانی، وگه‌شت، هه‌روه‌ها سه‌فه‌ری واجب؛ وه‌ك سه‌فه‌ری حه‌ج وجیهاد، هه‌روه‌ها سه‌فه‌ری سوننه‌ت؛ وه‌كو سه‌ردان كردن، وسه‌فه‌ری دوه‌م جاری حه‌ج، كه‌وابو: سه‌فه‌ری حه‌رام دروست نیه‌ نوێژی تێدا كورت بكرێته‌وه‌ له‌ سه‌ر ڕای زۆرێكی زانایان(8).

پرسى چواره‌م: كه‌سێك نیه‌تی مانه‌وه‌ «الإقامة»ی هه‌بێت، كورتی ده‌كاته‌وه‌؟
كه‌سێك نیه‌تی مانه‌وه‌ بێت ورده‌كاری تێدایه‌، به‌م شێوه‌یه‌: ئه‌گه‌ر نیه‌تی مانه‌وه‌ى ڕه‌های(9) هه‌بێت كورتی ناكاته‌وه‌؛ چونكه‌ ئه‌و هۆكاره‌ی كورت كردنه‌وه‌ى بۆ حه‌ڵاڵ ده‌كات بونی نیه‌، به‌ هه‌مان شێوه‌ ئه‌گه‌ر نیه‌تی مانه‌وه‌ی زیاتر له‌ چوار(10) ڕۆژی هه‌بێت، یا بۆ ئیشێك بمێنێته‌وه‌ وابزانێت ته‌واو نابێت مه‌گه‌ر دوای چوار ڕۆژ؛ «چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ له‌ مه‌ككه‌دا بیست ویه‌ك نوێژ مایه‌وه‌ كورتیانی ده‌كرده‌وه‌، له‌ به‌ره‌به‌یانی ڕۆژی چواره‌مدا گه‌یشت هه‌تا ڕۆژی ته‌رویه‌ [«هه‌شته‌م»] مایه‌وه‌، نوێژی به‌یانی كرد وئینجا ده‌رچو».

جا هه‌ر كه‌س چوار ڕۆژ مایه‌وه‌ یا كه‌متر وه‌ك مانه‌وه‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كورتی ده‌كاته‌وه‌، كێش زیاتر مایه‌وه‌ به‌ ته‌واوی ده‌یكات. پیشه‌وا ئه‌حمه‌د باسی ئه‌مه‌ی كردوه‌(11). كه‌ ئه‌نه‌سیش ئه‌ڵێ: «أقمنا بمكة عشرا نقصر الصلاة» «له‌ مه‌ككه‌ ده‌ ڕۆژ ماینه‌وه‌، نوێژمان كورت ده‌كرده‌وه‌»

به‌و مانا دێت باسمان كرد، چونكه‌ ده‌رچونیشی بۆ مینا وعه‌ره‌فه‌ ودواتریشی له‌ ده‌كه‌ حساب كردوه‌. ئه‌گه‌ریش هاتو له‌به‌ر پێویستیه‌ك زیاتر له‌ چوار ڕۆژ مایه‌وه‌ بێ نیه‌تی مانه‌وه‌، ناشزانێت كه‌ى ته‌واو ده‌بێت، یا به‌ند كرا بو به‌ سته‌م یا گیری خواردبو به‌ هۆی بارانه‌وه‌ ئه‌گه‌ر چه‌ندین ساڵیش بێت، ئه‌وا نوێژ كورت ده‌كاته‌وه‌. ئیبن ئه‌لمونزیر ئه‌ڵێ: «وكۆكن له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ى موسافیر كورتی ده‌كاته‌وه‌ مادام نیه‌تی مانه‌وه‌ى نه‌بێت».

پرسى پێنجه‌م: ئه‌و حاڵه‌تانه‌ى كه‌ پێویسته‌ له‌ سه‌ر موسافیر نوێژه‌كانی به‌ ته‌واوه‌تی ئه‌نجام بدات:
لێره‌دا هه‌ندێك حاڵه‌ت هه‌یه‌، جیا كراوه‌ته‌وه‌ له‌ نوێژ كورت كردنه‌وه‌ بۆ موسافیر، له‌وانه‌:

1. ئه‌گه‌ر ڕێبوار له‌ پشت نیشته‌جێیه‌كه‌وه‌ نوێژی كرد: ئه‌وا له‌ سه‌ریه‌تی به‌ ته‌واوه‌تی بیكات، له‌به‌ر فه‌رمایشتی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «پێش نوێژ دانراوه‌ تا چاوی لێ بكرێت»(12)، وله‌به‌ر وته‌كه‌ى ئیبن عه‌بباس رضي الله عنه كه‌ پرسیاری لێ كرا له‌ باره‌ى نوێژ به‌ ته‌واوه‌تی كردن له‌ پشت نیشته‌جێوه‌؟ وتى: ئه‌وه‌ سوننه‌تی باوكی قاسمه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ (13).

2. ئه‌گه‌ر نوێژی كرد له‌ پشت كه‌سێكه‌وه‌ گومانی هه‌بو موسافیره‌ یا نیشته‌جێ: ئه‌گه‌ر نوێژی دابه‌ست له‌ پشت كه‌سێكه‌وه‌ نازانێ ڕێبواره‌ یان نیشته‌جێ، وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ فڕۆكه‌خانه‌ وهاوشێوه‌كانی بێت، ئه‌و كاته‌ له‌ سه‌ریه‌تی به‌ ته‌واوه‌تی بیكات، چونكه‌ كورت كردنه‌وه‌ پێویستی به‌ نیه‌تێكی دڵنیایی هه‌یه‌، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ڕاڕاییدا به‌ ته‌واوی ده‌یكات.

3. ئه‌گه‌ر له‌ سه‌فه‌ردا نوێژی كاتی نیشته‌جێی بیر هاته‌وه‌: وه‌ك كه‌سێكی موسافیر، وله‌ میانه‌ى سه‌فه‌ره‌كه‌یدا بیری ده‌كه‌وێته‌وه‌ له‌ شاری خۆیدا نوێژی نیوه‌ڕۆی به‌ بێ ده‌ست نوێژ كردبێت، یا نوێژێكی له‌ شار فه‌وتاوی بیر بكه‌وێته‌وه‌، لێره‌دا له‌ سه‌ریه‌تی به‌ ته‌واوه‌تی بیكات، له‌به‌ر فه‌رموده‌جه‌ى ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «من نام عن الصلاة أو نسيها فليصلها إذا ذكرها» «هه‌ر كه‌س له‌ نوێژێك خه‌وی لێكه‌وت یا بیری چوه‌وه‌، ئه‌وا با بیكاته‌وه‌ كه‌ى بیری هاته‌وه‌»(14).

یانی: وه‌ك خۆی چۆنه‌، ده‌یكاته‌وه‌، هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌و نوێژه‌ به‌ ته‌واوه‌تی له‌ سه‌ری فه‌رز بوه‌ بۆیه‌ له‌ سه‌ریه‌تی به‌ ته‌واوه‌تی بیكاته‌وه‌.

4. ئه‌گه‌ر موسافیر نوێژێكی دا به‌ست كه‌ له‌ سه‌ریه‌تی به‌ ته‌واوه‌تی بیكات، به‌ڵام به‌تاڵ ببێته‌وه‌، جا دوباره‌ى كرده‌وه‌: وه‌ك موسافیرێك له‌ پشت نیشته‌جێیه‌كه‌وه‌ نوێژ بكات، له‌م حاڵه‌ته‌دا ئه‌بێ به‌ ته‌واوه‌تی بیكات، جا ئه‌گه‌ر ئه‌م نوێژه‌ى به‌تالأ بویه‌وه‌ ودوباره‌ی كرده‌وه‌ له‌ سه‌ریه‌تی به‌ ته‌واوه‌تی بیكاته‌وه‌، چونكه‌ دوباره‌ كردنه‌وه‌ى نوێژێكه‌ كه‌ واجبه‌ به‌ ته‌واوه‌تی بكرێت.

5. ئه‌گه‌ر موسافیر نیه‌تی مانه‌وه‌ى ڕه‌های هه‌بو له‌و شوێنه‌ى سه‌فه‌ری بۆ كردبو به‌ بێ به‌ستنه‌وه‌ى به‌ كاتێكی دیاری كراو یا كارێكی دیاری كراو، هه‌روه‌ها به‌ هه‌مان شێوه‌ ئه‌گه‌ر نیه‌تی هه‌بو ئه‌و شوێنه‌ بكاته‌ نیشتمانی خۆی، ئه‌وا ئه‌بێت نوێژه‌كه‌ى به‌ ته‌واوی بكات، چونكه‌ حوكمی سه‌فه‌ر ده‌رهه‌ق به‌و نه‌ماوه‌، ئه‌گه‌ریش سه‌فه‌ره‌كه‌ى به‌سته‌وه‌ به‌ كاتێكی دیاری كراو یا كارێك كۆتاییان دێت، ئه‌وا موسافیره‌ ونوێژ كورت ده‌كاته‌وه‌.

دووه‌م: كۆ كردنه‌وه‌ى دوو نوێژ:
چه‌ند مه‌سه‌له‌یه‌ك له‌ خۆ ده‌گرێت:

پرسى یه‌كه‌م: له‌ باره‌ى شه‌رعی بونی كۆ كردنه‌وه‌ى دو نوێژ پێكه‌وه‌، هه‌روه‌ها بۆ كێش حه‌لآڵه‌:
به‌و سه‌فه‌ره‌ى نوێژی پێ كورت ده‌كرێته‌وه‌؛ حه‌ڵاڵه‌ نوێژی نیوه‌ڕۆ وعه‌سر پێكه‌وه‌ كۆ بكرێته‌وه‌، هه‌روه‌ها مه‌غریب وعیشا له‌ كاتی یه‌كێكیاندا كۆ بكه‌یته‌وه‌، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى موعاز:

 «أَنَّ النَّبِيَّ ـ صلى الله عليه وسلم ـ كَانَ فِي غَزْوَةِ تَبُوكَ إِذَا ارْتَحَلَ قَبْلَ [أَنْ تَـ]زِيغَ الشَّمْسُ أَخَّرَ الظُّهْرَ حَتَّى يَجْمَعَهَا إِلَى الْعَصْرِ، فَيُصَلِّيَهُمَا جَمِيعًا، وَإِذَا ارْتَحَلَ بَعْدَ زَيْغِ الشَّمْسِ صَلَّى الظُّهْرَ وَالْعَصْرَ جَمِيعًا، ثُمَّ سَارَ، [وَكَانَ إِذَا ارْتَحَلَ قَبْلَ الْمَغْرِبِ أَخَّرَ الْمَغْرِبَ حَتَّى يُصَلِّيَهَا مَعَ الْعِشَاءِ، وَإِذَا ارْتَحَلَ بَعْدَ الْمَغْرِبِ عَجَّلَ الْعِشَاءَ، فَصَلَّاهَا مَعَ الْمَغْرِبِ]»

«په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ غه‌زای ته‌بوك دا، ئه‌گه‌ر پاش لادانی خۆر له‌ جه‌رگه‌ى ئاسمان (دوای كاتی نوێژی نیوه‌ڕۆ) بیویستایه‌ بكه‌وێته‌ ڕێ، نیوه‌ڕۆ وعه‌سری پێكه‌وه‌ ده‌كرد، پاشان ده‌كه‌وته‌ ڕێ، ئه‌گه‌ریش پێش مه‌غریب بكه‌وتایه‌ته‌ ڕێ، دوای ده‌خست وله‌گه‌ڵ عیشادا ده‌یكرد، ئه‌گه‌ریش دوای مه‌غریب بكه‌وتایه‌ته‌ ڕێ، عیشای پێش ده‌خست وله‌گه‌ڵ مه‌غریبدا ده‌یكرد»(15).

ئیتر به‌ڕێوه‌ بێت یان لای دابێت، چونكه‌ ڕوخسه‌تێكه‌ له‌ ڕوخسه‌ته‌كانی سه‌فه‌ر، بۆیه‌ عیبره‌ت به‌ به‌ڕێوه‌ بون نیه‌ وه‌ك ڕوخسه‌ته‌كانی تری سه‌فه‌ر، ئه‌وه‌نده‌ نه‌بێت باشتره‌ بۆ ئه‌وه‌ى لایداوه‌ كۆی نه‌كاته‌وه‌، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ مینا كۆی نه‌كرده‌وه‌ له‌ كاتێكدا لای دابو.

وكۆ كردنه‌وه‌ حه‌ڵاڵه‌ بۆ نیشته‌جێیه‌كی نه‌خۆش كه‌ ئه‌گه‌ر نه‌یكات ناڕه‌حه‌ته‌ له‌ سه‌ری، له‌به‌ر وته‌كه‌ى ئیبن عه‌بباس رضي الله عنه: 

«جَمَعَ رَسُولُ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ بَيْنَ الظُّهْرِ وَالْعَصْرِ، وَالْمَغْرِبِ وَالْعِشَاءِ بِالْمَدِينَةِ مِنْ غَيْرِ خَوْفٍ، وَلَا مَطَرٍ»

«په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ مه‌دینه‌ نیوه‌ڕۆ وعه‌سر، ومه‌غریب وعیشای كۆ كرده‌وه‌، به‌ بێ ترس وبێ باران»، له‌ ڕیوایه‌تێكدا: «من غير خوف ولا سفر» «به‌ بێ ترس وسه‌فه‌ر»(16).

بۆیه‌ ته‌نها بیانوی نه‌خۆشی مایه‌وه‌، هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ «فه‌رمانی كرد به‌ ئافره‌تی نه‌زیف «الاستحاضة» كه‌ نوێژ كۆ بكاته‌وه‌» ئیستیحازه‌ش جۆرێكه‌ له‌ نه‌خۆشی، به‌ ئیبن عه‌بباسیش وترا -له‌ سه‌ر فه‌رموده‌ى پێشو-: بۆ وای كرد؟ وتی: بۆ ئه‌وه‌ى ئوممه‌ته‌كه‌ى توشی ناڕحه‌تی نه‌بن. جا كه‌ی مرۆڤ به‌ هۆی كۆ نه‌كردنه‌وه‌ ناڕه‌حه‌تی وته‌نگی توش هات، دروسته‌ كۆی بكاته‌وه‌(17)، نه‌خۆش بێت یان عوزرێكی جگه‌ له‌ نه‌خۆشیش؛ وه‌ك نیشته‌ جێ یان ڕێبوار.

هه‌روه‌ها له‌و عوزرانه‌ى تر كه‌ كۆ كردنه‌وه‌ حه‌ڵاڵ ده‌كات جگه‌ له‌ نه‌ خۆشی وسه‌فه‌ر:

1. بارانی زۆری به‌ لێزمه‌ كه‌ كه‌لوپه‌ل ته‌ڕ بكا، وبه‌ هۆیه‌وه‌ مرۆڤ توشی ناڕه‌حه‌تی ببێ.

2. قوڕ وقوڕاو، ئه‌گه‌ر به‌ هۆیه‌وه‌ ڕێ كردن له‌ سه‌ر خه‌ڵك ناڕه‌حه‌ت ده‌بو.

3. بای توندی ساردی له‌ ڕاده‌ به‌ ده‌ر.

هه‌روه‌ها هه‌ر بیانویه‌كی تر كه‌ ئه‌گه‌ر كۆی نه‌كاته‌وه‌ ببێته‌ مایه‌ی ناڕه‌حه‌تی بۆ كه‌سه‌كه‌.

پرسى دووه‌م: دیاری كردنی ئه‌و كۆ كردنه‌وه‌یه‌ى كه‌ شه‌رعیه‌:
وسنوری نوێژ كۆ كردنه‌وه‌ی شه‌رعی، بریتیه‌ له‌ كۆ كردنه‌وه‌ى نوێژی نیوه‌ڕۆ وعه‌سر، ومه‌غریب وعیشا بۆ ڕێبوار وهاو حوكمه‌كانى، هه‌روه‌ها كۆ كردنه‌وه‌ له‌ نیشته‌جێدا به‌ هۆی باران وهاو حوكمه‌كانیه‌وه‌، كه‌واته‌ دروسته‌ كۆ كردنه‌وه‌ى هه‌ر دو نیوه‌ڕۆكه‌ وهه‌ر دو عیشاكه‌(18)؛ له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عه‌بباسی پێشو، هه‌روه‌ها ئه‌بو به‌كر وعومه‌ر وعوسمانیش رضي الله عنهم كردویانه‌، هه‌روه‌ها هۆكاری كۆ كردنه‌وه‌ى هه‌ر دو عیشاكه‌ بونی ناڕه‌حه‌تیه‌، جا ئه‌م هۆكاره‌ له‌ هه‌ر دو نیوه‌ڕۆكه‌ش هه‌یه‌.
============
(1) متفق عليه: أخرجه البخاري (9/117)، ومسلم (1337).
(2) أخرجه مسلم (686).
(3) أخرجه مسلم (689).
(4) أخرجه أحمد (5832)، وصححه الشيخ الألباني «الإرواء» (564).
(5) أخرجه مسلم (687).
(6) وذلك في قوله ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «لا يحل لامرأة تؤمن بالله واليوم الآخر أن تسافر مسيرة يوم وليلة ليس معها حرمة». أخرجه البخاري (1088) واللفظ له، ومسلم (1339) – 421.
(7) أخرجه البخاري تعليقًا في «باب في كم يقصر الصلاة». وصله البيهقي في «السنن الكبير» (3/137) بسنده عن عطاء بن أبي رباح، أن عبد الله بن عمر رضي الله عنه… فذكره دون ذكر الفراسخ.
(8) كۆمه‌ڵێكی تری زانایانیش ئه‌و جیاوازیه‌ ناكه‌ن، ئه‌مه‌ش په‌سه‌ندتر دیاره‌، والله أعلم. وه‌رگێڕ.
(9) واته‌: بێ دیاری كردنی چه‌ند ڕۆژێكی دیاریكراو. وه‌رگێڕ.
(10) جگه‌ له‌ ڕۆژی ده‌رچون وگه‌ڕانه‌وه‌. وه‌رگێڕ.
(11) انظر: «المغني» (2/134-135)، ومجموع فتاوى الشيخ ابن باز، فتاوى الصلاة (ص 458). [ڕای مالك وشافعیشه‌. بشزانه‌ له‌ ئه‌حمه‌ده‌وه‌ دو ڕیوایه‌ت هه‌یه‌: ڕیوایه‌تێكیان كه‌ مه‌زهه‌بی جمهوره‌: چوار ڕۆژه‌، وئه‌وی تریان نوێژ حسێب ده‌كات، به‌ڵام لێره‌دا هه‌ر دوكیانی تێ هه‌ڵكێش كرد].
(12) پێشتر ته‌خریج كرا.
(13) أخرجه أحمد (1/216). وصححه الألباني في «الإرواء» (571).
(14) أخرجه البخاري (597)، ومسلم (684) – 315.
(15) أخرجه أبو داود (1208)، والترمذي (553)، وقال: «حسن غريب». وصححه الألباني في «الإرواء» (578).
(16) رواهما مسلم (705) 49-54.
(17) ناڕه‌حه‌تیه‌كی ڕون وئاشكرا. ئه‌گه‌رنا هه‌ر خودی په‌رستنه‌كه‌ جۆره‌ ناڕه‌حه‌تیه‌كی تێدایه‌. وه‌رگێڕ.
(18) هه‌ر دو عیشاكه‌: مه‌غریب وعیشایه‌، هه‌ر دو نیوه‌ڕۆكه‌ش: نیوه‌ڕۆ وعه‌سره‌، ناوی ئه‌مه‌كه‌یان به‌وه‌كه‌شه‌وه‌ نراوه‌ له‌ ڕوی غه‌له‌به‌ و[وزاڵیه‌وه‌، ئه‌م ناوه‌كه‌ زاڵ بوه‌ به‌سه‌ر ئه‌وه‌كه‌ى تردا].

 دەروازەى دەیەم : لەبارەى نوێژى هەینیەوە. 

چه‌ند پرسێكیشی له‌ خۆ گرتوه‌:

پرسى یه‌كه‌م: حوكمى نوێژی هه‌ینی وبه‌ڵگه‌كه‌ى:

جومعه‌ فه‌رزی عه‌ینه‌ له‌ سه‌ر پیاوان، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا: ﴿يا أيها الذين آمنوا إذا نودي للصلاة من يوم الجمعة فاسعوا إلى ذكر الله وذروا البيع﴾ [الجمعة:9] «ئه‌ی ئه‌وانه‌ى بڕواتان به‌ خوا وپه‌یامبه‌ر هه‌یه‌ وئیش به‌ شه‌رعه‌كه‌ى ده‌كه‌ن! ئه‌گه‌ر بانگبێژ له‌ ڕۆژی جومعه‌دا بانگی فه‌رمو بۆ نوێژ، بڕۆن بۆ بیستنی وتار وبه‌ جێ گه‌یاندنی نوێژ، واز له‌ كڕین وفرۆشتن وهه‌مو ئه‌و شتانه‌ بهێنن سه‌رقاڵتان ده‌كه‌ن لێی».

وله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «رواح الجمعة واجب على كل محتلم» «ڕۆیشتن بۆ نوێژی هه‌ینی واجبه‌ له‌ سه‌ر هه‌مو پێگه‌یشتویه‌ك»(1).

هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «لينتهين أقوام عن ودعهم الجمعات، أو ليختمن الله على قلوبهم، ثم ليكونن من الغافلين» «خه‌ڵكانێك واز ده‌هێنن له‌ نه‌هاتن بۆ جومعه‌ ئه‌وه‌ باشه‌، وه‌گه‌رنا خوا مۆر ده‌دات به‌سه‌ر دڵیاندا، پاشان له‌ بێ ئاگاكان ده‌بن»(2).

نه‌وه‌وی ئه‌ڵێ: «ئه‌وه‌ى تێدایه‌ كه‌ جومعه‌ فه‌رزی عه‌ینه‌»(3)، وله‌به‌ر ئه‌و فه‌رموده‌یه‌ی كه‌ تۆزێكی تر دێت، وتێیدا هاتوه‌: «جومعه‌ هه‌ق واجبه‌ له‌ سه‌ر هه‌مو موسڵمانێك».

پرسى دوه‌م: له‌ سه‌ر كێ پێویسته‌؟

جومعه‌ پێویسته‌ له‌ سه‌ر هه‌مو موسڵمانێكی نێرینه‌ى باڵغی ژیر، توانای ئاماده‌ بونی بێت، نیشته‌جێ بێت، بۆیه‌ پێویست نیه‌ له‌ سه‌ر: كۆیله‌، یا ئافره‌ت، یا منداڵ، یا شێت، یا نه‌خۆش، یا ڕێبوار، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «الجمعة حق واجب على كل مسلم في جماعة ، إلا على أربعة : عبد مملوك ، أو امرأة ، أو صبي ، أو مريض» «نوێژی هه‌ینی هه‌ق وواجبه‌ له‌ سه‌ر هه‌مو موسڵمانێك به‌ كۆمه‌لأ ئاماده‌ى بێت، مه‌گه‌ر چوار كه‌س: كۆیله‌، یا ئافره‌ت، یا منداڵ، یا نه‌خۆش»(4).

جا ڕێبوار له‌ سه‌ری نیه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ سه‌فه‌ره‌كانی خۆیدا نه‌یكردوه‌، ڕۆژی عه‌ره‌فه‌ش له‌ حه‌ججه‌كه‌یدا كه‌وته‌ جومعه‌وه‌، كه‌چی نوێژی نیوه‌ڕۆی كرد وعه‌سری له‌گه‌ڵ كۆ كرده‌وه‌. به‌ڵام ڕێبواره‌كه‌ له‌ شارێكدا بێت هه‌ینی تێدا بكرێت، ئه‌وه‌ بۆی باشتره‌ له‌گه‌ڵ موسڵماناندا بیكات. ئه‌گه‌ریش كۆیله‌ یا ئافره‌ت یا منداڵ یا نه‌خۆش یا ڕێبوار ئاماده‌ى هه‌ینی بن نوێژه‌كه‌یان دروسته‌ ونوێژی نیوه‌ڕۆیان له‌ سه‌ر ده‌كه‌وێت.

پرسى سێیه‌م: كاته‌كه‌ى:

كاتی جومعه‌ بریتیه‌ له‌ كاتی نوێژی نیوه‌ڕۆ، كه‌ بریتیه‌ له‌ دوای لادانی خۆر له‌ جه‌رگه‌ى ئاسمانه‌وه‌ تا ئه‌وه‌نده‌ى سێبه‌ری هه‌ر شتێك وه‌ك درێژیه‌كه‌ى لێ دێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌نه‌سی كوڕی مالك ـ رضي الله عنه ـ كه‌ «إن النبي صلى الله عليه وسلم كان يصلي الجمعة حين تميل الشمس» «په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ نوێژی هه‌ینی ده‌كرد كاتێك خۆر لای ده‌دا»(5).

ئه‌مه‌ش له‌ كاری هاوه‌ڵانه‌وه‌ گێڕدراوه‌ته‌وه‌(6)، بۆیه‌: هه‌ر كه‌س گه‌یشته‌ ڕكاتێكی جومعه‌ پێش ده‌رچونی كاته‌كه‌ى ئه‌وا گه‌یشتوه‌ پێی، وه‌گه‌رنا نوێژی نیوه‌ڕۆ ده‌كات، له‌به‌ر ئه‌و فه‌رموده‌یه‌ی پیشتر باس كرا: «هه‌ر كه‌س بگاته‌ ڕكاتێكی نوێژ ئه‌وا گه‌یشتۆته‌ ئه‌و نوێژه‌».

پرسى چواره‌م: وتار:

وتار پایه‌یه‌كه‌ له‌ پایه‌كانی جومعه‌، نوێژی جومعه‌ش دروست نابێت به‌ بێ وتار، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌رده‌وام بوه‌ له‌ سه‌ری وهه‌رگیز وازی لێ نه‌هێناوه‌، بریتیشه‌ له‌ دو وتار، مه‌رجیشه‌ بۆ دروستێتی نوێژی جومعه‌ كه‌ پێش نوێژ بێت.

پرسى پێنجه‌م: له‌ باره‌ى سوننه‌ته‌كانی وتاره‌وه‌:

وسوننه‌ته‌ دوعا بكرێت بۆ موسڵمانان به‌وه‌ى بۆ دین وژینیان باشه‌، له‌گه‌ڵ دوعاكردن بۆ كار به‌ ده‌ستی موسڵمانان به‌ چاك بون وموه‌فه‌ق بون، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ «كه‌ جومعه‌ وتاری ده‌فه‌رمو دوعای ده‌كرد، وبه‌ په‌نجه‌كانی ئاماژه‌ى ده‌كرد، وخه‌ڵكیش ئامینیان ده‌كرد»(7)، هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ وتار ونوێژه‌كه‌ یه‌ك كه‌س بیكات، هه‌روه‌ها به‌ پێی توانا ده‌نگی تێیاندا به‌رز بكاته‌وه‌، وبه‌ پێوه‌ وتار بدات له‌به‌ر ئایه‌تی: ﴿وتركوك قائما﴾ [الجمعة:11] «وبه‌ پێوه‌ له‌ ناو وتار به‌ جێیان هێشتی».

وجابری كوڕی سه‌موره‌ ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ:

«كان [ ـ صلى الله عليه وسلم ـ ] يَخْطُبُ قَائِمًا. ثُمَّ يَجْلِسُ، ثُمَّ يَقُومُ فَيَخْطُبُ قَائِمًا، فَمَنْ نَبَّأَكَ أَنَّهُ كَانَ يَخْطُبُ جَالِسًا فَقَدْ كَذَبَ. [فَقَدْ وَاللهِ! صَلَّيْتُ مَعَهُ أَكْثَرَ مِنْ أَلْفَيْ صَلَاةٍ]»

«په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ پێوه‌ وتاری ده‌فه‌رموو، ئینجا داده‌نیشت، پاشان هه‌ڵده‌ستا وتاری ده‌فه‌رموو به‌ پێوه‌، جا هه‌ر كه‌س پێی وتی به‌ دانیشتنه‌وه‌ وتاری فه‌رموه‌ بێگومان درۆی كردوه‌، به‌ خوا زیاتر له‌ دو هه‌زار نوێژم له‌گه‌ڵدا كردوه‌»(8).

هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ له‌ سه‌ر مینبه‌ر یا شوێنێكی به‌رز بێت، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ «له‌ سه‌ر مینبه‌ر وتاری ده‌فه‌رمو»(9)، كه‌ به‌رز بو، باشتریشه‌ بۆ ڕاگه‌یاندن، وكاریگه‌رتره‌ بۆ ئامۆژگاری، هه‌روه‌ها له‌ نێوان هه‌ر دو وتاره‌كه‌ تۆزێك داده‌نیشێت، له‌به‌ر وته‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر ـ رضي الله عنه ـ : «كان رسول الله صلى الله عليه وسلم يخطب يوم الجمعة قائما ثم يجلس ثم يقوم » «په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ جومعه‌دا وتاری ده‌فه‌رمو به‌ پێوه‌ پاشان داده‌نیشت وپاشان هه‌ڵده‌ستا»(10).

سوننه‌تیشه‌ هه‌ر دو وتاره‌كه‌ كورت بكاته‌وه‌، دوه‌میش له‌ یه‌كه‌م كورتتر ئه‌بێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عه‌ممار ـ رضي الله عنه ـ : «إن طول صلاة الرجل وقصر خطبته مئنة من فقهه، فأطيلوا الصلاة، وأقصروا الخطبة» «درێژی نوێژ، وكورتی وتاره‌كه‌ى، نیشانه‌ى تێگه‌یشنێتی، جا نوێژ درێژ بكه‌نه‌وه‌ وتار كورت بكه‌نه‌وه‌»(11).

وسوننه‌ته‌ وتاربێژ كه‌ ڕوی كرده‌ خه‌ڵكه‌كه‌ سه‌لامیان لێ بكات، له‌به‌ر وته‌كه‌ى جابر ـ رضي الله عنه ـ : «په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ ده‌هاته‌ سه‌ر مینبه‌ر سه‌لامی ده‌كرد»، وسوننه‌ته‌ دابنیشێت تا بانگبێژ لێ ده‌بێته‌وه‌، له‌به‌ر وته‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر ـ رضي الله عنه ـ «په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ ده‌چوه‌ سه‌ر مینبه‌ر ده‌اده‌نیشت تا بانگبێژ لێ ده‌بوه‌وه‌ ئینجا هه‌ڵده‌ستا وتاری ده‌فه‌رمو»، سوننه‌تیشه‌ خۆی بدات به‌ سه‌ر گۆچان وهاوشێوه‌كانی، هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ وتار بێژ ته‌ماشای پێش خۆی بكات، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وای كردوه‌.

پرسى شه‌شه‌م: ئه‌وه‌ى حه‌رامه‌ له‌ جومعه‌دا بكرێت:

له‌ كاتی وتاردا قسه‌كردن حه‌رامه‌، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «من تكلم يوم الجمعة والإمام يخطب فهو كمثل الحمار يحمل أسفارا» «هه‌ر كه‌س له‌ ڕۆژی جومعه‌دا قسه‌ بكات له‌ كاتێكدا پێشه‌وا وتار ده‌خوێنێت، ئه‌وه‌ وه‌كو گوێدرێژ وایه‌ كتێبی هه‌ڵگرتبێت»(12).

وله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى تری ـ صلى الله عليه وسلم ـ : « إذا قلت لصاحبك والإمام يخطب  أنصت فقد لغوت» «ئه‌گه‌ر به‌وه‌ى ته‌نیشتت بڵێی: بێ ده‌نگ به‌ وپێشه‌واش وتار ئێژێت ئه‌وه‌ قسه‌ى پوچ وباتڵ وڕه‌دكراوه‌ت كردوه‌»(13).

هه‌روه‌ها ڕۆیشتن به‌ سه‌ر ملی خه‌ڵكیدا له‌ میانه‌ى وتاردا حه‌رامه‌، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ كابرا كه‌ بینی هه‌نگاو ده‌نێت به‌سه‌ر ملی خه‌ڵكدا: «اجلس فقد آذيت» «دابنیشه‌! به‌ڕاستی ئازارت گه‌یاند»(14)، جا ئازاردانی موسڵمانانی تێدایه‌، وسه‌رقاڵیان ده‌كات له‌ گوێ گرتن له‌ وتار، به‌ڵام وتاربێژ دروسته‌ به‌سه‌ر ملی خه‌ڵكدا بڕوات ئه‌گه‌ر ڕێگایه‌كی تری نه‌بێت مه‌گه‌ر به‌مه‌، هه‌روه‌ها كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه‌ دو كه‌س له‌ یه‌كتر جیا بكه‌یته‌وه‌ [وبڕۆیته‌ نێوانیان] له‌به‌ر فه‌رمایشتی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ (15):

«مَنِ اغْتَسَلَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ [وَتَطَهَّرَ بِمَا اسْتَطَاعَ مِنْ طُهْرٍ، ثُمَّ ادَّهَنَ أَوْ مَسَّ مِنْ طِيبٍ]، ثُمَّ رَاحَ فَلَمْ يُفَرِّقْ بَيْنَ اثْنَيْنِ، فَصَلَّى مَا كُتِبَ لَهُ، [ثُمَّ إِذَا خَرَجَ الْإِمَامُ أَنْصَتَ]، غُفِرَ لَهُ مَا بَيْنَهُ وَبَيْنَ الْجُمُعَةِ الْأُخْرَى»

«هه‌ر كه‌س له‌ ڕۆژی هه‌ینی دا خۆی بشوات وئه‌وه‌نده‌ى توانی خۆی پاك كرده‌وه‌، ئینجا ڕۆنی له‌ قژیدا یا بۆنی له‌ خۆیدا، ئینجا زو ڕۆیشت ودو كه‌سی له‌ یه‌ك جودا نه‌كرده‌وه‌، وئه‌وه‌نده‌ى بۆی نوسرا بو نوێژی كرد، ئیتر كه‌ وتار بێژ هات بێ ده‌نگ بو، ئه‌وا له‌ نێوان ئه‌م هه‌ینیه‌ وهه‌ینیه‌كه‌ى تر لێی خۆش ده‌بێت».

پرسى حه‌وته‌م: به‌ چی ده‌گه‌یته‌ جومعه‌؟

به‌ گه‌یشتنه‌ یه‌ك ڕكات له‌گه‌ڵ پێشه‌وادا گه‌یشتوی به‌ جومعه‌، له‌ ئه‌بو هوره‌یره‌وه‌ ـ رضي الله عنه ـ به‌رزی ده‌كاته‌وه‌: «من أدرك ركعة من الجمعة، فقد أدرك الصلاة»(16) «هه‌ر كه‌س بگاته‌ یه‌ك ڕكاتی جومعه‌، ئه‌وا به‌ڕاستی گه‌یشتۆته‌ نوێژي جومعه‌». ئه‌گه‌ریش گه‌یشته‌ كه‌متر له‌ ڕكاتێك ئه‌وا نوێژ نیوه‌ڕۆ ده‌كات.

پرسى هه‌شته‌م: له‌ باره‌ى نوێژی سوننه‌تی جومعه‌وه‌:

نوێژی جومعه‌ سوننه‌تی پێشینه‌ى نیه‌، به‌ڵام كه‌سێك سوننه‌تی ڕه‌ها بكات پێش هاتنی كاتى بانگ، ئه‌وا هیچی تێدا نیه‌ [به‌ڵكو سوننه‌ته‌]، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ هانی بۆ لا داوه‌، وه‌ك له‌ فه‌رموده‌كه‌ى سه‌لمانی پێشودا ـ رضي الله عنه ـ هاتوه‌: «هه‌ر كه‌س له‌ ڕۆژی هه‌ینی دا خۆی بشوات… ئینجا زو چو ودو كه‌سی له‌ یه‌ك جودا نه‌كرده‌وه‌، وئه‌وه‌نده‌ى بۆی نوسرا بو نوێژی كرد»

وله‌به‌ر كاری هاوه‌ڵان رضي الله عنهم، وله‌به‌ر ئه‌وه‌ى نوێژی سوننه‌ت فه‌زڵداره‌، نه‌شی كرد نكوڵی لێ ناكرێت، چونكه‌ سوننه‌ته‌ ڕاتیبه‌كه‌ى جومعه‌ ها له‌ پاشه‌وه‌ى كه‌ بریتیه‌ له‌ دو یا چوار یا شه‌ش ڕكات، كه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كردویه‌تی وفه‌رمانیشی پێ كردوه‌، چونكه‌ «دوای جومعه‌ دو ڕكاتی ده‌كرد»(17).

هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ: «إذا صلى أحدكم بعد الجمعة فليصل بعدها أربعا»(18) «گه‌ر كه‌سێكتان نوێژی جومعه‌ى كرد با چوار ڕكات له‌ پاشیه‌وه‌ بكات».

له‌ ڕیوایه‌تێكی تردا: «كامتان دوای جومعه‌ نوێژی كرد با چوار ڕكات بكات»(19)، سه‌باره‌ت به‌ شه‌ش؛ له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه ئه‌گه‌ر له‌ مه‌ككه‌ بوایه‌ ونوێژی جومعه‌ى بكردایه‌، ده‌چوه‌ پێشه‌وه‌ دو ڕكاتی ده‌كرد، پاشان پێش ده‌كه‌وت وچوار ڕكاتی ده‌كرد، ئه‌گه‌ریش له‌ مه‌دینه‌ بوایه‌، نوێژی جومعه‌ى ده‌كرد وده‌گه‌ڕایه‌وه‌ وله‌ ماڵه‌وه‌ دو ڕكاتی ده‌كرد وله‌ مزگه‌وت نوێژی نه‌ده‌كرد، كه‌ پێیان وت، وتی: په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وای ده‌كرد(20).

له‌مه‌وه‌ ڕون بویه‌وه‌ كه‌مترین سوننه‌ت دوای جومعه‌ دو ڕكاته‌، ئه‌وپه‌ڕه‌كه‌شى شه‌شه‌، هه‌ندێك له‌ زانایانیش ئه‌ڵێن: ئه‌گه‌ر له‌ مزگه‌وت كردی چوار ڕكات ده‌كات، له‌ ماڵه‌وه‌ش كردی دو ڕكات ده‌كات(21). كه‌واته‌ به‌ گوێره‌ى حاڵه‌ته‌كان جۆراوجۆره‌.

پرسى نۆیه‌م: چۆنێتی نوێژی جومعه‌:

نوێژی جومعه‌ دو ڕكاته‌، وقورئان خوێندنه‌ی نوێژه‌كه‌ به‌ ئاشكرایه‌، چونكه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ وای ده‌كرد، وكرداریشی له‌ سوننه‌تی ویه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، وزانایانیش كۆكن له‌ سه‌ر ئه‌مه‌، سوننه‌تیشه‌ له‌ ڕكاتی یه‌كه‌مدا سوه‌رتی «جومعه‌»، وله‌ دوه‌میشدا «مونافیقون» بخوێنێت دوای فاتیحا(22)، یا له‌ یه‌كه‌م «ئه‌علا» ده‌خوێنێت ودوه‌میش «غاشیه‌»(23)، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وای كردوه‌.

پرسى ده‌یه‌م: له‌ باره‌ى سوننه‌ته‌كانی جومعه‌وه‌:

1– سوننه‌ته‌ زو بڕوات بۆ نوێژ، تا پاداشتی مه‌زنی ده‌ست بكه‌وێت، له‌ فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره‌ ـ رضي الله عنه ـ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تى:

 «مَنِ اغْتَسَلَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ غُسْلَ الْجَنَابَةِ، ثُمَّ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الْأُولَى فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ بَدَنَةً، وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الثَّانِيَةِ فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ بَقَرَةً، وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الثَّالِثَةِ فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ كَبْشًا أَقْرَنَ، وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الرَّابِعَةِ فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ دَجَاجَةً، وَمَنْ رَاحَ فِي السَّاعَةِ الْخَامِسَةِ فَكَأَنَّمَا قَرَّبَ بَيْضَةً، فَإِذَا خَرَجَ الْإِمَامُ حَضَرَتِ الْمَلَائِكَةُ يَسْتَمِعُونَ الذِّكْرَ»

«هه‌ر كه‌س له‌ ڕۆژی جومعه‌دا غوسل ده‌ر بكات وه‌ك غوسلی له‌شگرانی، پاشان زو بڕوات له‌ یه‌كه‌م ساتیدا، وه‌كو ئه‌وه‌ وایه‌ وشترێكی كردبێته‌ خێر بۆ نزیك بونه‌وه‌ له‌ خوا، وهه‌ر كه‌س له‌ ساتی دوه‌میدا بڕوات وه‌كو ئه‌وه‌ وایه‌ مانگایه‌كی به‌خشی بێته‌وه‌، وهه‌ر كه‌س له‌ ساتی سێیه‌میدا بڕوات وه‌كو ئه‌وه‌ وایه‌ به‌رانێكی شاخداری كردبێته‌ صه‌ده‌قه‌، وهه‌ركه‌س له‌ ساتی چوارمیدا بڕوات، وه‌كو ئه‌وه‌ وایه‌ مریشكێكی كردبێته‌ خێر، وهه‌ركه‌س له‌ ساتی پێنجه‌میدا بڕوات، وه‌كو ئه‌وه‌ وایه‌ هێلكه‌یه‌كی كردبێته‌ خێر، كه‌ پێشه‌وا هات ئیتر فریشته‌كان ئاماده‌ ده‌بن وگوێ له‌ وتار ده‌گرن»(24).

هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ:

«مَنِ اغْتَسَلَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ وَغَسَّلَ(25)، وَبَكَّرَ وَابْتَكَرَ(26)، وَدَنَا، وَاسْتَمَعَ، وَأَنْصَتَ، كَانَ لَهُ بِكُلِّ خُطْوَةٍ يَخْطُوهَا أَجْرُ سَنَةٍ؛ صِيَامُهَا وَقِيَامُهَا»

«هه‌ر كه‌س جومعه‌ خۆی بشوات وسه‌ریشی به‌ جوانی بشوات یا غوسلیش بخاته‌ سه‌ر ژنه‌كه‌ى، زوش بێت وبگاته‌ سه‌ره‌تای وتار، نزیك پێشه‌واش دابنیشێت، جوانیش گوێ بگرێت، وبێ ده‌نگ بێت، ئه‌وا هه‌ر هه‌نگاوێكی ده‌ینات پاداشتی ساڵێك ڕۆژو وشه‌و نوێژی هه‌یه‌»(27).

2– وخۆشۆردن له‌ ڕۆژه‌كه‌ى سوننه‌ته‌: له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره‌ی پێشو: «هه‌ر كه‌س له‌ ڕۆژی جومعه‌دا غوسل ده‌ر بكات وه‌ك غوسلی له‌شگرانی» وئه‌بێت سور بێت له‌ سه‌ری وازی لێ نه‌هێنێت، به‌ تایبه‌ت ئه‌وانه‌ى بۆنی ناخۆشیان لێ دێت.

3– هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ بۆن له‌ خۆی بدات وخۆی پاكه‌وه‌ بكات، وئه‌وه‌ى ئه‌بێ لاببرێ له‌ لاشه‌ لایبدات، وه‌ك گرتنی نینۆك وجگه‌ له‌ویش.

خۆ پاككردنه‌وه‌ش شتێكی زیاتره‌ له‌ خۆشۆردن، ئه‌مه‌ش به‌وه‌ ده‌بێت بۆنه‌ گه‌نه‌كان وهۆكاره‌كانی له‌ خۆی لابدات، وه‌ك ئه‌و موانه‌ى شه‌رع فه‌رمانی كردوه‌ به‌ لابردنی، هه‌روه‌ها نینۆكه‌كان، جا سوننه‌ته‌ له‌گه‌ڵ خۆشۆردنی جومعه‌دا موی به‌ر ودوا وبن بالأ لا ببرێت، ونینۆك بگیرێت، سمێل كورت بكرێته‌وه‌ وبۆن له‌ خۆ بدرێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى سه‌لمان [ی پێشو] به‌رزی ده‌كاته‌وه‌: «كه‌س نیه‌ له‌ ڕۆژی جومعه‌ خۆی بشوات وئه‌وه‌نده‌ى توانی خۆی پاك كرده‌وه‌، وڕۆن له‌ قژی بدات یا له‌ عه‌تری ماڵه‌وه‌ بۆن له‌ خۆی بدات، وزو بڕوات ودو كه‌س له‌ یه‌ك جودا نه‌كاته‌وه‌، وئه‌وه‌نده‌ى بۆی نوسرا بو نوێژی كرد، ئینجا كه‌ پێشه‌وا هات بێ ده‌نگ بێت، مه‌گه‌ر له‌ نێوان ئه‌م هه‌ینیه‌ وهه‌ینیه‌كه‌ى تر خوا لێی خۆشده‌بێت»(28). ئیبن حه‌جه‌ر ئه‌ڵێ: مه‌بست پێی موباله‌غه‌یه‌ له‌ خۆ پاككردنه‌وه‌، هه‌روه‌ها ئه‌مه‌ له‌وه‌شه‌وه‌ ده‌فامرێت كه‌ له‌گه‌ڵ خۆشۆردن هاتوه‌… كه‌ خۆشۆردن مه‌به‌ست لێی: گرتنی سمێڵ ونینۆك وموی به‌ر ودوایه‌»(29).

4– هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ جوانترین جلوبه‌رگ له‌به‌ر بكات، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه: «عومه‌ری كوڕی خه‌تتاب كراسێكی ئاوریشمی جوانی بینی له‌ لای ده‌رگای مزگه‌وت، وتی: ئه‌ی په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ بكڕیایه‌، ڕۆژانی هه‌ینی، وبۆ هاتنی وه‌فد ونوێنه‌ره‌كان له‌به‌رت بكردایه‌»، بوخاری رحمه الله ئه‌م فه‌رموده‌یه‌ ده‌كاته‌ به‌ڵگه‌ بۆ پۆشینی جوانترین جلوبه‌رگ بۆ ڕۆژانی جومعه‌، وه‌ك ئه‌ڵێ: «بابه‌تی: پۆشینی جوانترینی ئه‌وه‌ی هه‌یه‌تی».

حافز ئیبن حه‌جه‌ر ئه‌ڵێ: «ڕوانگه‌ى كردنه‌ به‌ڵگه‌ ئه‌وه‌یه‌: په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئیقڕاری عومه‌ر ده‌كات له‌ سه‌ر بنچینه‌ى خۆ ڕازاندنه‌وه‌ بۆ جومعه‌»(30)

وله‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «ما على أحدكم لو اشترى ثوبين ليوم الجمعة سوى ثوب مهنته» «هیچتان له‌ سه‌ر نیه‌ ئه‌گه‌ر دو كراس بكڕن بۆ ڕۆژی جومعه‌، جگه‌ له‌ دو جلوبه‌رگی ئیشه‌كه‌ى»(31).

5– هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ له‌ شه‌و وڕۆژه‌كه‌یدا زۆر صه‌لآوات بدرێ له‌ سه‌ر په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، له‌ به‌ر فه‌رموده‌ى: «فأكثروا علي من الصلاة فيه» «زۆر صه‌لآواتم له‌ سه‌ر بده‌ن تێیدا»(32).

6– هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ له‌ نوێژی به‌یانیه‌كه‌یدا هه‌ر دو سوره‌تی «سه‌جده‌» و«ئینسان» بخوێنێت، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌رده‌وام بوه‌ له‌ سه‌ری(33).

7– (34) هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ له‌ ڕۆژه‌كه‌شیدا سوره‌تی كه‌هف بخوێنرێ، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ (35): «إن من قرأ سورة الكهف يوم الجمعة أضاء له من النور ما بين الجمعتين» «هه‌ر كه‌س سوره‌تی كه‌هف بخوێنێت له‌ ڕۆژی جومعه‌دا ئه‌وا نورێكی بۆ ده‌دره‌وشێته‌وه‌ تا نێوان هه‌ر دو جومعه‌كه‌ ده‌ڕوات».

8– وسوننه‌ته‌ بۆ كه‌سێك له‌ ڕۆژی جومعه‌ چوه‌ مزگه‌وته‌وه‌ دانه‌نیشێت تا دو ڕكات نوێژ ده‌كات، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمانی پێكردوه‌(36)، ئه‌گه‌ریش له‌ میانی وتاری پێشه‌وادا بو، كورتی ده‌كاته‌وه‌.

9– هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ زۆر بپاڕێته‌وه‌ وچاودێری ساتی گیرا بونی دوعا بكات، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «ان في يوم الجمعة ساعة لا يوافقها مسلم وهو قائم يصلي يسأل الله خيرا إلا أعطاه» «هه‌ینی ساتێكی كه‌می تێدایه‌، هیچ موسڵمانێك ڕێكه‌وتی لێ ناكه‌وێ خه‌ریكی داوای خێر كردن بێت له‌ خوا، مه‌گه‌ر خوا پێی ده‌به‌خشێت»(37).
===========
(1) أخرجه النسائي. (3/89) (1371) وصححه الألباني «صحيح الجامع» (3521).
(2) أخرجه مسلم (865).
(3) «شرح النوي على مسلم» (6/152).
(4) أخرجه أبو داود (1054)، وصححه الألباني في «الإرواء» (592).
(5) أخرجه البخاري (904).
(6) انظر: «فتح الباري» (2/450).
(7) [قال الألباني في: «الإرواء» (613) (3/ 74): «لم أقف على سنده، وإنما علقه البيهقى (3/210) مرسلًا فقال: وَرُوِّينَا عَنِ الزُّهْرِيِّ(*) أَنَّهُ قَالَ: «كَانَ رَسُولُ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ إِذَا خَطَبَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ دَعَا فَأَشَارَ بِإِصْبَعِهِ وَأَمَّنَ النَّاسُ». وَرَوَاهُ قُرَّةُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنِ الزُّهْرِيِّ، عَنْ أَبِي سَلَمَةَ، عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ مَوْصُولًا وَلَيْسَ بِصَحِيحٍ، وَاللهُ أَعْلَمُ»» اهـ.
(*) لێره‌دا زه‌هه‌بی له‌ «مهذب»ه‌كه‌ى «السنن الكبير»دا (3/1137) (5144) دار الوطن نیشانه‌ى «ضبة»یه‌كی داناوه‌، وه‌كو ئاماژه‌یه‌ك بۆ پچڕاوی سه‌نه‌ده‌كه‌ى. والعجيب أن محقق «شرح منتهى الإرادات» الشيخ عادل سعد (1/390) دار الكتب العلمية! ط1، 1426، أشار في الهامش إلى أنه أخرجه مسلم وأحمد، ولا شك أنه وهم].
(8) أخرجه مسلم (862).
(9) [قال في «الإرواء» (615) (3/ 75): «متواتر عن جماعة من أصحاب النبي ـ صلى الله عليه وسلم ـ »].
(10) متفق عليه: البخاري (928)، ومسلم (861) [واللفظ المثبت هو للبخاري والذي ذكروه في الأصل هو للنسائي وغيره].
(11) أخرجه مسلم (869).
(12) أخرجه أحمد (1/230). وقال ابن حجر في «بلوغ المرام»: «إسناده لا بأس به». «سبل السلام» (2/101-102) (421).
(13) متفق عليه: البخاري (394)، ومسلم (851). وانظر: إرواء الغليل (3/84).
(14) أخرجه أبو داود (1118)، والنسائي (3/103)، والحاكم (1/288)، وصححه وافقه الذهبي. وصححه الألباني «صحيح ابن ماجه» (916).
(15) أخرجه البخاري (910).
(16) أخرجه ابن ماجه (1121)، وصححه الألباني (صحيح سنن ابن ماجه 927، 928). [كذا خرَّجوه وفقهم الله، ولفظه في الموضع المشار إليه: «…رَكْعَةً فَلْيَصِلْ إِلَيْهَا أُخْرَى» واللفظ المذكور عند ابن خزيمة: (1850) (3/310)، وفي ابن ماجه أيضًا: (1123) ولكن بزيادة: «…مِنْ صَلَاةِ الْجُمُعَةِ أَوْ غَيْرِهَا…»].
(17) متفق عليه: البخاري (937)، ومسلم (882).
(18) أخرجه مسلم (881) [هكذا اللفظ في الموضع المشار إليه، وفي الأصل: «أربع ركعات»].
(19) صحيح مسلم (881) 69.
(20) أخرجه أبو داود (1130).
(21) «زاد المعاد» (1/440).
(22) أخرجه مسلم (877).
(23) أخرجه مسلم (878).
(24) متفق عليه: أخرجه البخاري (881)، ومسلم (850).
(25) [«روي بالتشديد والتخفيف، قيل: أراد به غسل رأسه… ويرجح هذا لفظ أبي داود: «من غسل رأسه واغتسل»، وما في البخاري عن طاوس: «ذكروا أن النبي ـ صلى الله عليه وسلم ـ قال: «اغتسلوا واغسلوا رءوسكم»… وقيل: جامع زوجته فأوجب عليها الغسل؛ فكأنه غسلها، وقيل: كرر ذلك للتأكيد»].
(26) [«وابتكر» أي: أدرك أول الخطبة، وقيل: كرره للمبالغة والتأكيد»].
(27) أخرجه الترمذي (496) وحسنه، وحسَّنه أيضاً: المنذري «الترغيب والترهيب» (1/247).
(28) أخرجه البخاري (910).
(29) أخرجه البخاري (883) وانظر «فتح الباري» (2/432) [وذكر هذا قبله ابن رجب في «فتحه»].
(30) «فتح الباري» (2/434).
(31) أخرجه أبو داود (1078)، وابن ماجه (1095)، وصححه الألباني في «صحيح ابن ماجه» (898).
(32) أخرجه أبو داود (1047)، والنسائي (3/91)، وابن ماجه (1085)، والحاكم (1/278)، وصححه وافقه الذهبي، وصححه الألباني «صحيح ابن ماجه» (889) [واللفظ المثبت هو من المواضع المشار إليها] (33) صحيح البخاري (رقم 891)
(34) [له‌ عه‌ره‌بیه‌كه‌ی دا له‌گه‌ڵ خاڵی پێشوه‌].
(35) أخرجه الحاكم (2/368)، وصححه، وصححه الألباني «الإرواء» (3/93). [فالمثبت هنا هو لفظ الحاكم في الموضع الذي أشاروا إليه، وهو من حديث أبي سعيد، أما المثبت عندهم (النسخة العربية) فمن حديث ابن عمر، أخرجه المنذري في «الترغيب والترهيب» وضعفه الألباني وتفصيله في «تمام المنة»].
(36) صحيح البخاري (930).
(37) أخرجه البخاري (935)، ومسلم (852) [واللفظ له، والزيادة التي ذكروها للبخاري].

 دەروازەى یانزەهەم : لەبارەى نوێژى ترسەوە ( صلاة الخوف ). 

ئه‌مه‌ عوزری سێیه‌مه‌ له‌و عوزرانه‌ی كه‌ نوێژ له‌ شێوازه‌كه‌ى یا ژماره‌كه‌ى جیاوازه‌، پێشتریش باسی دوو عوزری ترمان كرد كه‌ نه‌خۆشی وسه‌فه‌ر بون.
چه‌ند پرسێكی تێدایه‌:

پرسى یه‌كه‌م: حوكمى نوێژی ترس وبه‌ڵگه‌كه‌ى شه‌رعی بونی، ومه‌رجه‌كانی:

1– حوكمه‌كه‌ى:

نوێژی ترس شه‌رعیه‌ له‌ هه‌مو شه‌ڕێكی ڕێگه‌پێدراودا، وه‌ك شه‌ڕكردن له‌گه‌ڵ بێ باوه‌ڕ وده‌ست درێژی كاران وڕێ گر وڕێ بڕ، له‌به‌ر فه‌رمایشتى خوا : ﴿إن خفتم أن يفتنكم الذين كفروا﴾ [النساء:101]، ئه‌وانی تریش كه‌ دروسته‌ شه‌ڕی له‌گه‌ڵ بكه‌ى قیاسی كراوه‌ته‌ سه‌ر ئه‌مه‌.

جا ئه‌م نوێژه‌ شه‌رعیه‌ له‌ كاتی ترسان له‌ هێرشی دوژمن، یا ڕا كردن له‌ دوژمن ئه‌گه‌ر ڕا كردنه‌كه‌ حه‌ڵاڵ بێت. دوژمنیش هه‌مو دوژمنێك ده‌گرێته‌وه‌ ئاده‌می بێت یا دڕنده‌ له‌و شتانه‌ى مرۆڤه‌كان ترسیان له‌ خۆیان هه‌بێت لێیان، وه‌ك ئه‌و هێرشبه‌ر «الصائل»ـه‌ی په‌لاماری ماڵ ومنداڵی ده‌دات، هه‌روه‌ها خاوه‌ن قه‌رزی سته‌مكار وجگه‌ له‌مانه‌ش.

2– به‌ڵگه‌ى شه‌رعی بونی:

به‌ڵگه‌ش له‌ سه‌ر ئه‌مه‌: قورئان وسوننه‌ت وكۆ ده‌نگیه‌، سه‌باره‌ت به‌ قورئان بریتیه‌ له‌ ئایه‌تی:

﴿وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلَاةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرَائِكُمْ وَلْتَأْتِ طَائِفَةٌ أُخْرَى لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ﴾ [النساء:102]

«وئه‌گه‌ر ئه‌ی په‌یامبه‌ر خوا له‌ گۆڕه‌پانی جه‌نگدا بویت ویستت نوێژیان بۆ بكه‌یت، ئه‌وا با كۆمه‌ڵێكیان له‌گه‌ڵتدا نوێژ بكه‌ن وچه‌كه‌كانیان پێ بێت، كه‌ ئه‌مان سوژده‌یان برد با كۆمه‌ڵه‌كه‌ى تر له‌ پشته‌وه‌ چاویان له‌ دوژمن بێت وڕوبه‌ڕویان بن، ئیتر كۆمه‌ڵی یه‌كه‌م له‌ پێشه‌وه‌ ڕكاتی دوه‌میشیان ته‌واو ده‌كه‌ن وسه‌لام ده‌دانه‌وه‌، پاشان كۆمه‌ڵی دوه‌م دێن كه‌ هێشتا نوێژیان نه‌كردوه‌، با چاوت لێ بكه‌ن له‌ ڕكاتی یه‌كه‌میاندا پاشان دوای سه‌لامدانه‌وه‌ى تۆ ڕكاته‌كه‌ى تر بۆ خۆیان ته‌واو بكه‌ن وبا چه‌كیشیان پێ بێت وریای دوژمن بن».
وپه‌یامبه‌ریش ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌نجامی داوه‌ وهاوه‌ڵانیش كۆك بون له‌ سه‌ر كردنی.

3– مه‌رجه‌كانی
نوێژی ترس ڕێگه‌ پێدراوه‌ به‌ دو مه‌رج:

مه‌رجی یه‌كه‌م: دوژمنه‌كه‌ له‌وانه‌ بێت كه‌ شه‌ڕ له‌گه‌ڵ كردنی حه‌ڵاڵ بێت، وه‌ك جه‌نگ له‌گه‌ڵ كافران وده‌ست درێژی كاران، وڕێ گر وڕێ بڕه‌كان.
مه‌رجی دوه‌م: مه‌ترسی هێرشكردنی هه‌بێت له‌ كاتی نوێژدا.

پرسى دوه‌م: چۆنێتی نوێژی ترس:

نوێژی ترس چه‌ندین شێوازی هه‌یه‌، له‌وانه‌ ئه‌و شێوازه‌یه‌ له‌ فه‌رموده‌كه‌ى سه‌هلی كوڕی ئه‌بو حه‌ثــمه‌ی ئه‌نصاریه‌وه‌ ـ رضي الله عنه ـ هاتوه‌ له‌ په‌یامبه‌ره‌وه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ زیاتر له‌و شێوازه‌ ده‌چێ له‌ قورئاندا هاتوه‌، وئیحتیاتی تێدایه‌ بۆ نوێژ وبۆ شه‌ڕیش، هه‌روه‌ها شكستی دوژمنی تێدایه‌. په‌یامبه‌ریش ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ غه‌زای «ذات الرقاع»دا ئه‌م نوێژه‌ى ئه‌نجام داوه‌، شێوازه‌كه‌شی وه‌ك سه‌هل ده‌یگێڕێته‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌: كۆمه‌ڵێك له‌ پشتی په‌یامبه‌ره‌وه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ ڕیزیان به‌ستوه‌، وكۆمه‌ڵێكیش ڕوبه‌ڕوی دوژمن وه‌ستاون، یه‌ك ڕكاتی نوێژی كرد بۆ ئه‌وانه‌ى پشتی، پاشان به‌ پێوه‌ وه‌ستا، ئه‌وانیش ڕكاته‌كه‌ى تریان بۆ خۆیان كرد وئینجا ڕۆیشتن وڕوبه‌ڕوی دوژمن ڕیزیان به‌ست، كۆمه‌ڵی دوه‌میش هاتن وئه‌و ڕكاته‌ى مابو بۆی كردن، پاشان به‌ دانیشتنه‌وه‌ مایه‌وه‌ تا ئه‌وان ڕكاتێكی تریان بۆ خۆیان كرد پاشان سه‌لامی بۆ دانه‌وه . أخرجه مسلم (841).

 دەروازەى دوانزەهەم : لە بارەى نوێژى جەژنەوە. 

هه‌ر دو جه‌ژنه‌كه‌ بریتین له‌: جه‌ژنی قوربان وجه‌ژنی ڕه‌مه‌زان، وهه‌ر دوكیشیان بۆنه‌یه‌كی شه‌رعیان هه‌یه‌؛ جه‌ژنی ڕه‌مه‌زان به‌ بۆنه‌ى ئه‌وه‌یه‌ موسڵمانان ڕۆژوی ڕه‌مه‌زان ته‌واو ده‌كه‌ن، هی قوربانیش به‌ بۆنه‌ى كۆتایی هاتنی نۆمینه‌ى حاجیانه‌وه‌، پێشی وتراوه‌: «عيد= جه‌ژن» له‌به‌ر ئه‌وه‌ى دێته‌وه‌ ودوباره‌ ده‌بێته‌وه‌ (يعود) له‌و كاته‌.
چه‌ند پرسێكی تێدایه‌:

پرسى یه‌كه‌م: حوكمى نوێژی جه‌ژن وبه‌ڵگه‌كانى:

نوێژی جه‌ژن فه‌رزی كیفایه‌یه‌، ئه‌گه‌ر هه‌ندێك پێی هه‌ستن له‌ سه‌ر باقیه‌كه‌ ده‌كه‌وێت، ئه‌گه‌ریش كه‌س نه‌یكات، هه‌موی تاوانبار ده‌بێت، چونكه‌ له‌ دروشمه‌ دیاره‌كانی ئیسلامه‌، هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌رده‌وام بوه‌ له‌ سه‌ری، ته‌نانه‌ت په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمانی به‌ ئافره‌تانیش كردوه‌، ئه‌وه‌نده‌ نه‌بێت فه‌رمانی كرد ئه‌وانه‌ى له‌ سوڕی مانگانه‌ن دور بگرن له‌ نوێژگه‌، ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه‌ له‌ سه‌ر گرنگی وگه‌وره‌یی فه‌زڵه‌كه‌ى، چونكه‌ ئه‌گه‌ر فه‌رمان به‌ ئافره‌تان بكات له‌ كاتێكدا له‌ ئه‌هلی جه‌ماعه‌ت نین، سا پیاوان له‌ پێشترن، هه‌ندێك له‌ زانایانیش ئه‌وه‌ی پێ به‌هێزه‌ فه‌رزی عه‌ین بێت له‌ سه‌ر تاك تاك.

پرسى دووه‌م: مه‌رجه‌كانی نوێژی جه‌ژن:

وله‌ گرنگترین مه‌رجه‌كانی: هاتنی كات، وبونی ژماره‌ى حساب بۆكراو، ونیشته‌جێ بونه‌.
جا پێش كاته‌كه‌ دروست نیه‌، وهه‌روه‌ها دروست نیه‌ به‌ كه‌متر له‌ سێ كه‌س، وپێویستیش نیه‌ له‌ سه‌ر ڕێبوارێكی نانیشته‌جێ.

پرسى سێیه‌م: ئه‌و شوێنانه‌ى نوێژه‌كه‌ی تێدا ده‌كرێت:

سوننه‌ته‌ له‌ ده‌شتدا له‌ ده‌ره‌وه‌ی بیاناكان بكرێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو سه‌عید ـ رضي الله عنه ـ : «په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ قوربان وڕه‌مه‌زاندا ده‌رده‌چو بۆ نوێژگه‌»(1)، مه‌به‌ستیش له‌مه‌ -خواش زاناتره‌- ئاشكراكردن وده‌رخستنی ئه‌م دروشمه‌ى ئیسلامه‌، ودروستیشه‌ له‌ مزگه‌وتی جامعدا بكرێ ئه‌گه‌ر عوزرێك هه‌بو وه‌ك باران وبای توند وهاوشێوه‌كانی.

پرسى چواره‌م: كاته‌كه‌ى:

كاته‌كه‌شی وه‌ك كاتی چێشته‌نگا وایه‌ دوای به‌رزبونه‌وه‌ى خۆر به‌ ئه‌ندازه‌ى ڕمێك ده‌ست پێ ده‌كات تا لادانی خۆر له‌ جه‌رگه‌ى ئاسمان، چونكه‌ خۆی ـ صلى الله عليه وسلم ـ وجێنشینه‌كانیشی دوای به‌رزبونه‌وه‌ى خۆر ئه‌نجامیان ده‌دا، وله‌به‌ر ئه‌وه‌ى پێش به‌رزبونه‌وه‌ى خۆر كاتێكی نه‌هی لێكراوه‌(2)، هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ جه‌ژنی قوربان زو له‌ سه‌ره‌تای كاتی خۆیدا بكرێت، وڕه‌مه‌زانیش دوا بخرێت، چونكه‌ خۆی ـ صلى الله عليه وسلم ـ وای كردوه‌، وخه‌ڵكیش له‌ قوربان پێویستیان به‌ په‌له‌ كردنه‌ بۆ سه‌ر بڕینی قوربانیه‌كانیان، به‌ڵام له‌ ڕه‌مه‌زاندا پێویستیان به‌ درێژبونه‌وه‌ى كاته‌كه‌ هه‌یه‌ تا سه‌ر فتره‌ بده‌ن.

پرسى پێنجه‌م: شێوازه‌كه‌ى وئه‌وه‌ى تێیدا ده‌خوێنرێت:

شێوازه‌كه‌شی: دو ڕكاته‌ پێش وتار، له‌به‌ر وته‌كه‌ى عومه‌ر: 

«صَلَاةُ الْأَضْحَى رَكْعَتَانِ، وَصَلَاةُ الْفِطْرِ رَكْعَتَانِ، وَصَلَاةُ الْجُمُعَةِ رَكْعَتَانِ، تَمَامٌ غَيْرُ قَصْرٍ عَلَى لِسَانِ مُحَمَّدٍ ـ صلى الله عليه وسلم ـ [وَقَدْ خَابَ مَنِ افْتَرَى]»

«نوێژی جه‌ژنی ڕه‌مه‌زان دو ڕكاته‌، قوربانیش دو ڕكاته‌، جومعه‌ش دو ڕكاته‌ به‌ ته‌واوه‌تی بێ كورتكردنه‌وه‌ له‌ سه‌ر زوبانی په‌یامبه‌ره‌كه‌تان [وسه‌ر شۆڕی بۆ ئه‌وه‌ى درۆ هه‌ڵده‌واسێت]»(3).

له‌ ڕكاتی یه‌كه‌مدا دوای ته‌كبیره‌ى دابه‌ستن ونزای سه‌ره‌تا وپێش په‌ناگرتن شه‌ش جار ته‌كبیر ده‌كات، وله‌ دوه‌میشدا پێش قورئان خوێندن پێنج جار ته‌كبیره‌ ده‌كات به‌ بێ ته‌كبیره‌ى دابه‌ستن، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عائیشه‌ رضي الله عنها: «كان يكبر في الفطر و الأضحى في الأولى سبع تكبيرات وفي الثانية خمسا» «له‌ ڕه‌مه‌زان وقورباندا له‌ ڕكاتی یه‌كه‌مدا حه‌وت وله‌ دوه‌مدا پێنج ته‌كبیری ده‌كرد»(4).

وەله‌گه‌ڵ هه‌مو ته‌كبیره‌یه‌كدا ده‌ستی به‌رز ده‌كاته‌وه‌، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «يرفع يديه مع التكبير» «له‌گه‌ڵ ته‌كبیره‌كاندا ده‌ستی به‌رز ده‌كرده‌وه‌»(5).

پاشان دوای په‌ناگرتن به‌ كۆ ده‌نگ قورئان به‌ ئاشكرا ده‌خوێنێ. جا فاتیحا ده‌خوێنێت، ئینجا له‌ ڕكاتی یه‌كه‌مدا ﴿سبح اسم ربك الأعلى﴾ وله‌ دوه‌میشدا «غاشیه‌» ده‌خوێنێت، له‌به‌ر وته‌كه‌ى سه‌موره‌ ـ رضي الله عنه ـ : «په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ هه‌ر دو چه‌ژنه‌كه‌دا ﴿سبح اسم ربك الأعلى﴾ و﴿هل أتاك حديث الغاشية﴾ ده‌خوێند»(6)، هه‌روه‌ها به‌ صه‌حیحی لێوه‌ى هاتوه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ له‌ ڕكاتی یه‌كه‌مدا ﴿ق والقرآن المجيد﴾ وله‌ دوه‌میشدا ﴿اقتراب الساعة و انشقاق القمر﴾ی خوێندوه‌(7)، جا جارێك ئه‌مه‌ ده‌خوێنێت وجارێكیش ئه‌وه‌، وه‌ك سوننه‌ت، له‌گه‌ڵ ڕه‌چاوكردنی بارودۆخی نوێژخوێنان، وئاسانتره‌كه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌كات.

پرسى شه‌شه‌م: شوێنی وتاری جه‌ژن:

شوێنی وتار له‌ جه‌ژندا ده‌كه‌وێته‌ دوای نوێژه‌وه‌، له‌به‌ر وته‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه: «په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وئه‌بوبه‌كر وعومه‌ر نوێژی هه‌ر دو جه‌ژنه‌كه‌یان دوای وتار ده‌كرد»(8).

پرسى حه‌وته‌م: قه‌زاكردنه‌وه‌ى نوێژی جه‌ژن:

كه‌سێك نوێژی جه‌ژنی له‌ ده‌ست چو سوننه‌ت نیه‌ بیگێڕێته‌وه‌، چونكه‌ هیچ به‌ڵگه‌یه‌ك له‌ په‌یامبه‌ره‌وه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ نه‌هاتوه‌ له‌م باره‌وه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ش ئه‌م نوێژه‌ كۆبونه‌وه‌یه‌كی تایبه‌تی هه‌یه‌، بۆیه‌ شه‌رعی نیه‌ مه‌گه‌ر به‌و شێوازه‌.

پرسى هه‌شته‌م: سوننه‌ته‌كانی:

1– سوننه‌ته‌ نوێژی جه‌ژن له‌ شوێنێكی دیار وفراوان بكرێت، له‌ ده‌ره‌وه‌ی شار، موسڵمانان تێیدا كۆ ده‌بنه‌وه‌ بۆ ده‌رخستنی ئه‌م دروشمه‌، ئه‌گه‌ریش له‌ مزگه‌وت بكرێت به‌ هۆی عوزرێكه‌وه‌ هیچی تێدا نیه‌.

2– هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ نوێژی جه‌ژنی قوربان زو بكرێ وهی جه‌ژنی ڕه‌مه‌زان دوا بخرێ، وه‌ك له‌ باسی كاته‌كه‌یدا ڕونكرایه‌وه‌.

3– وبۆ جه‌ژنی ڕه‌مه‌زان پێش ده‌رچون چه‌ند خورمایه‌ك بخوات، وبۆ قوربانیش هیچ نه‌خوات تا نوێژ ده‌كات، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وای ده‌كرد، له‌ ڕه‌مه‌زان ده‌رنه‌ده‌چو تا چه‌ند خورمایه‌كی نه‌خواردایه‌ به‌ تاكی ده‌یخوارد(9)، وله‌ قورباندا هیچی نه‌ده‌خوارد تا نوێژی ده‌كرد(10).

4– هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ به‌ پێ زو ده‌ر بچێت بۆ جه‌ژن دوای نوێژ به‌یانی، بۆ ئه‌وه‌ى بتوانێ نزیك پێشه‌وا دابنیشێت، وپاداشتی چاوه‌ڕێكردنی نوێژی ده‌ست بكه‌وێت.

5– سوننه‌تیشه‌ موسڵمان خۆی بڕازێنێته‌وه‌، وخۆی بشۆرێت، وجوانترین جلوبه‌رگ له‌به‌ر بكات، وبۆن له‌ خۆی بدات.

6– هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ له‌ جه‌ژندا وتارێكی كۆكه‌ره‌وه‌ وگشتگیر بدات بۆ سه‌رجه‌م كاروباره‌كانی دین، وهانیان بدات بۆ زه‌كاتی سه‌ر فتره‌، وبۆیان باس بكات چی ده‌رده‌كه‌ن، وهانیان ده‌دات بۆ قوربانی كردن وحوكمه‌كانی ڕون ده‌كاته‌وه‌، به‌شی ئافره‌تانیشی تێدا دا ده‌نێت، چونكه‌ پێویستیان به‌وه‌یه‌، وه‌كو شوێنكه‌وتنی په‌یامبه‌ریش ـ صلى الله عليه وسلم ـ ؛ كه‌ نوێژ وتاره‌كه‌ى ته‌واوكرد هات بۆ لایان وئامۆژگاری كردن ویادی خستنه‌وه‌(11). نوێژیش دوای وتاره‌ وه‌ك ڕابورد.

7– هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ زیكری زۆر بكرێت به‌ «الله أكبر» «لا إله إلا الله» له‌به‌ر فه‌رمایشته‌ پیرۆزه‌كه‌ى خوا: ﴿ولتكملوا العدة ولتكبروا الله على ما هداكم ولعلكم تشكرون﴾ [البقرة: 185] «وبۆ ئه‌وه‌ى ڕۆژوی مانگه‌كه‌ ته‌واو بكه‌ن له‌ كۆتاییه‌كه‌ى ته‌كبیرات بكه‌ن له‌ ڕۆژی جه‌ژندا، وخوا به‌ مه‌زن وگه‌وره‌ ڕابگرن له‌ سه‌ر ڕێنمایی كردنتان، هه‌روه‌ها بۆ ئه‌وه‌ی شوكرانه‌ بژێری بكه‌ن له‌ سه‌ر نیعمه‌ت پێ به‌خشینتان»، وپیاوان به‌ ئاشكرا ئه‌یڵێن له‌ ماڵ ومزگه‌وت وبازاڕه‌كاندا، وئافره‌تانیش به‌ نائاشكرا.

8– گۆڕینی ڕێگا، جا به‌ ڕێگایه‌ك ده‌ڕوات بۆ جه‌ژن وبه‌ یه‌كێكی تر دێته‌وه‌، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى جابر ـ رضي الله عنه ـ : «كان النبي ـ صلى الله عليه وسلم ـ إذا كان يوم عيد خالف الطريق» «په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ ڕۆژی جه‌ژندا ڕێگاكه‌ى ده‌گۆڕی»(12).

وتراویشه‌: دانایی له‌مه‌دا ئه‌وه‌یه‌: تا هه‌ر دو ڕێگاكه‌ شاهێدی بۆ بده‌ن، وتراویشه‌: بۆ ده‌رخستنی دروشمی ئیسلامه‌ له‌ هه‌ر ڕێگاكه‌، جگه‌ له‌مه‌ش وتراوه‌.

هه‌روه‌ها هیچی تێدا نیه‌ خه‌ڵك پیرۆزبایی له‌ یه‌كتر بكه‌ن له‌ ڕۆژی جه‌ژندا، وه‌ك بڵێ: «تقبل الله منا ومنك صالح الأعمال» «خوا كرده‌وه‌ی چاكه‌ له‌ ئێمه‌ وئێوه‌ش وه‌ر بگرێت»، وه‌ك هاوه‌ڵانی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ده‌یانكرد، له‌گه‌ڵ ده‌رخستنی ڕوخۆشی وخۆشحاڵی به‌ ڕوی ئه‌وانه‌ى پێیان ده‌گات له‌و ڕۆژه‌دا.
============
(1) متقق عليه: البخاري (956)، ومسلم (889).
(2) انظر: المغني (2/232-233).
(3) أخرجه أحمد (1/37)، والنسائي (1/232)، والبيهقي (3/200)، انظر: «الإرواء» (3/106). [والمثبت هو اللفظ المذكور في المواضع المشار إليها، والزيادة التي زادوها -وفقهم الله تعالى- من النسائي في «الكبرى» (495)، وابن خزيمة (1607)].
(4) صحيح: أخرجه أبو داود (1149)، انظر: «الإرواء» (3/286) [والمثبت هو لفظه].
(5) أخرجه أحمد (4/316)، وحسنه الألباني في «الإرواء» [(3/113)] (641).
(6) أخرجه أحمد (5/7) وابن ماجه (1283)، وصححه الألباني (الإرواء 644).
(7) أخرجه مسلم (891).
(8) أخرجه البخاري (963)، ومسلم (888).
(9) أخرجه البخاري (953).
(10) أخرجه الترمذي (542)، وابن ماجه (1756)، وصححه الألباني (صحيح ابن ماجه 1422).
(11) أخرجه البخاري (978).
(12) أخرجه البخاري (986).

 دەروازەى سانزەهەم : لە بارەى نوێژى بارانەوە. 

چه‌ند پرسێك له‌ خۆ ده‌گرێت:
پرسى یه‌كه‌م: پێناسه‌ی نوێژه‌ بارانه‌، وحوكمه‌كه‌ى، وبه‌ڵگه‌كه‌ى:

1– پێناسه‌كه‌ی:
داوای بارانكردن «الاستسقاء» بریتیه‌ له‌ داوای باران كردن له‌ خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ كاتی پێویستی به‌نده‌كان پێی، به‌ شێوه‌یه‌كی دیاریكراو، ئه‌مه‌ش ئه‌گه‌ر زه‌وی بێ ئاو وئاسمان بێ باران بو، چونكه‌ كه‌س باران نابارێنێت جگه‌ له‌ خوا.

2– حوكمه‌كه‌ى:
سوننه‌تێكی ته‌ئكید له‌ سه‌ر كراوه‌، له‌به‌ر وته‌كه‌ى عه‌بدوڵای كوڕی زه‌ید ـ رضي الله عنه ـ : 

«خَرَجَ النَّبِيُّ ـ صلى الله عليه وسلم ـ يَسْتَسْقِي، فَتَوَجَّهَ إِلَى الْقِبْلَةِ يَدْعُو، وَحَوَّلَ رِدَاءَهُ، ثُمَّ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ، جَهَرَ فِيهِمَا بِالْقِرَاءَةِ»

«په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ده‌رچو بۆ نوێژه‌بارانه‌ ده‌پاڕایه‌وه‌، وعابه‌یه‌كه‌ى هه‌ڵگێڕایه‌وه‌، پاشان دو ڕكاتی كرد وقورئانه‌كه‌ى به‌ ئاشكرا خوێند»(1).

پرسى دووه‌م: هۆكارى نوێژه‌ بارانه‌:
هۆكاره‌كه‌ى وشكه‌ ساڵیه‌، كه‌ بریتیه‌ له‌ باران نه‌بارین، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌به‌ر ئه‌وه‌ كردی.

پرسى سێیه‌م: كاته‌كه‌ى وشێوازه‌كه‌ى:

كاتی نوێژه‌ بارانه‌ وشێوازه‌كه‌ى وه‌ك نوێژی جه‌ژن وایه‌، له‌به‌ر وته‌كه‌ى ئیبن عه‌بباس رضي الله عنه: «صلى [ ـ صلى الله عليه وسلم ـ ] ركعتين كما يصلي في العيدين»(2) «دو ڕكات نوێژی كرد وه‌ك چۆن له‌ دو جه‌ژنه‌كه‌ ده‌یكرد».

جا سوننه‌ته‌ له‌ نوێژگه‌ بكرێ وه‌ك نوێژی جه‌ژن، ودو ڕكات ده‌كات، وبه‌ ئاشكرا قورئانه‌كه‌ى ده‌خوێنێت وه‌ك نوێژی جه‌ژن، ده‌شكه‌وێته‌ پێشی وتاره‌وه‌، هه‌روه‌ها له‌ ژماره‌ى ته‌كبیره‌كان وئه‌وه‌ى تێیدا ده‌خوێنرێت هه‌ر وایه‌، هه‌روه‌ها داوای باران كردن به‌ هه‌رشێوه‌یه‌ك بێت دروسته‌، جا مرۆڤ ده‌پاڕێته‌وه‌ وداوای باران ده‌كات له‌ نوێژه‌كه‌یدا چونكه‌ دوعایه‌، هه‌روه‌ها دروسته‌ پێشه‌واش له‌ هه‌ینیدا له‌ سه‌ر سه‌كۆوه‌ داوای باران بكات، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ سه‌ر مینبه‌ره‌وه‌ له‌ جومعه‌دا داوای باران بارینی كرد(3).

پرسى چواره‌م: ده‌رچون بۆ نوێژه‌بارانه‌:

كه‌ پێشه‌وا ویستی بۆ ئه‌مه‌ ده‌ربچێت، ئامۆژگاری خه‌ڵك ده‌كات وفه‌رمانیان پێ ده‌كات به‌ ته‌وبه‌كردن وازهێنان له‌ مافی خه‌ڵك وڕق وكینه‌ ودوبه‌ره‌كی، چونكه‌ هۆكارێكه‌ بۆ ڕێگریكردن له‌ دابه‌زینی خێر له‌ خواوه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ی تاوانه‌كان هۆكاری بێ بارانیه‌ وخۆپارێزیش هۆكاری به‌ره‌كه‌ته‌، خوا ئه‌فه‌رموێ: ﴿ولو أن أهل القرى آمنوا واتقوا لفتحنا عليهم بركات من السماء والأرض ولكن كذبوا فأخذناهم بما كانوا يكسبون﴾ [الأعراف: 96] «وئه‌گه‌ر خه‌ڵكی شاره‌كان بڕوایان به‌ په‌یامبه‌رانیان بهێنایه‌ وشوێنیان بكه‌وتنایه‌ وبه‌ گوێیان بكردنایه‌ ئه‌وا خوا ده‌رگاكانی خێری بۆ ده‌كردنه‌وه‌ له‌ هه‌مو ڕویه‌كه‌وه‌ به‌ڵام به‌ درۆیان خستنه‌وه‌ بۆیه‌ خوا سزای دان به‌ سزای له‌ناوبه‌ر به‌ هۆی بێ باوه‌ڕی وسه‌رپێچیانه‌وه‌».

هه‌روه‌ها خۆی بۆ پاك ده‌كاته‌وه‌، وبۆن له‌ خۆی نادات، وبه‌رگی ڕازاوه‌ ناپۆشێت، چونكه‌ ڕۆژی زه‌لیلی وملكه‌چیه‌، وبه‌ خاكی وزه‌لیلی وگه‌ردنكه‌چی دڵ ولاشه‌ وكڕوزانه‌وه‌وه‌ ده‌رده‌چێت، له‌به‌ر وته‌كه‌ى ئیبن عه‌بباس: «إن رسول الله ـ صلى الله عليه وسلم ـ خرج متبذلا متواضعا متضرعا» «په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ده‌رچو بۆ نوێژه‌بارانه‌ به‌ به‌رگێكی ناڕازاوه‌وه‌، به‌ خاكی وكڕوزانه‌وه‌وه‌»(4).

پرسى پێنجه‌م: وتاردان تێیدا:

سوننه‌ته‌ پێشه‌وا له‌ نوێژه‌بارانه‌دا یه‌ك وتار بدات له‌ دوای نوێژ، كه‌ كۆكه‌ره‌وه‌ وگشتگیر بێت، فه‌رمانی تێدا ده‌كات به‌ ته‌وبه‌كردن وزۆر صه‌ده‌قه‌ كردن وگه‌ڕانه‌وه‌ بۆ لای خوا وواز هێنان له‌ تاوان. وئه‌بێت له‌ وتاره‌كه‌ زۆر داوای لێ خۆشبون بكات، وئه‌و ئایه‌تانه‌ بخوێنێته‌وه‌ كه‌ فه‌رمانی پێ ده‌كات، وزۆر بپاڕێته‌وه‌ بۆ داوای باران كردن له‌ خوا، وه‌ك فه‌رمایشته‌كه‌ى ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «اللهم أغثنا» «خوایه‌ بارانمان بۆ ببارێنه‌»(5).

وفه‌رمایشتی: «اللهم اسقنا غيثا مغيثا مريئا مريعاعاجلا غير آجل نافعا غير ضار  » «خوایه‌! بارانی به‌ كۆمه‌ك به‌خشی ئاسان وپاكی به‌ پیت وبه‌رهه‌ممان بۆ ببارێنه‌، زو ودوا نه‌كه‌وێت، به‌ سود بێت بێ زیان»(6).

وەفه‌رمایشتی: «[الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، مَلِكِ يَوْمِ الدِّينِ، لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ]، اللَّهُمَّ أَنْتَ اللهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْغَنِيُّ، وَنَحْنُ الْفُقَرَاءُ، أَنْزِلْ عَلَيْنَا الْغَيْثَ، وَاجْعَلْ مَا أَنْزَلْتَ لَنَا قُوَّةً، وَبَلَاغًا إِلَى حِينٍ»

«ستایش بۆ خوای په‌روه‌ردگاری جیهانیان، خاوه‌ن به‌زه‌یی وبه‌زه‌ییكار، خاوه‌نی ڕۆژی پاداشت وسزا، په‌ره‌ستراوی هه‌ق، چی ویست لێ بێت ئه‌نجامی ده‌دات، خوایه‌! هه‌ر تۆ خوای هه‌قی په‌رستراوی تر نیه‌ به‌ هه‌ق جگه‌ له‌ تۆ، ده‌وڵه‌مه‌ند وبێ نیاز، وئێمه‌ش نیازمه‌ند وئاتاج، بارانمان بۆ ببارێنه‌ وئه‌و خێره‌شی دایده‌به‌زێنی بیكه‌ مایه‌ی هێز وتوێشویه‌ك بمانگه‌یه‌نێته‌ مه‌به‌ست»(7).

وهاوشێوه‌ى ئه‌م پاڕانه‌وانه‌، ده‌ستیش به‌رز ده‌كاته‌وه‌ چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وای ده‌كرد به‌ ڕاده‌یه‌ك سپیایی بن باڵی ده‌بینرا(8)، خه‌ڵكیش ده‌ستیان به‌رز ده‌كه‌نه‌وه‌، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ وتاری هه‌ینیدا كه‌ ده‌ستی به‌رز كرده‌وه‌ بۆ داوای بارانكردن، هاوه‌ڵانیش ده‌ستیان به‌رز كرده‌وه‌(9)، هه‌روه‌ها زۆر صه‌لآوات ده‌ده‌یت له‌ سه‌ر په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ چونكه‌ ئه‌وه‌ مایه‌ى گیرابونی دوعایه‌.

پرسى شه‌شه‌م: ئه‌و سوننه‌تانه‌ى ئه‌بێت له‌ نوێژه‌ بارانه‌دا بكرێت:

1– زۆر بپاڕێته‌وه‌ به‌و دوعایانه‌ى له‌م باره‌وه‌ له‌ په‌یامبه‌ره‌وه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ گێڕردراوه‌ته‌وه‌، له‌ كۆتایی دوعاكه‌شدا ڕو ده‌كاته‌ قیبله‌، وكه‌واكه‌ى هه‌ڵده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌؛ لای ڕاست ده‌كاته‌ ده‌سته‌ چه‌پی ولای چه‌پی ده‌كاته‌ ڕاستی، وهه‌ر شتێكی تری هاو وێنه‌ى وه‌ك عابا وهاوشێوه‌كانی…، چونكه‌ چه‌سپاوه‌(10): په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ پشتی كرده‌ خه‌ڵك وڕوی كرده‌ قیبله‌ ده‌پاڕایه‌وه‌، پاشان كه‌واكه‌ى هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌، وتراویشه‌: دانایی له‌م هه‌ڵگێڕانه‌وه‌یه‌: گه‌شبینیه‌ له‌ گۆڕانی ئه‌و حاڵ وباره‌.

2– وسوننه‌ته‌ هه‌مو موسڵمانان ده‌ربچن بۆ نوێژه‌بارانه‌ ته‌نانه‌ت ژن ومنداڵیش.

3– سوننه‌تیشه‌ به‌ ملكه‌چی وخۆ شكانه‌وه‌ وزه‌لیلیه‌وه‌ ده‌ر بچن، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ خۆ زه‌لیل گرتن وخاكی بون وخۆ شكاندنه‌وه‌ وكڕوزانه‌وه‌وه‌ ده‌رچو بۆ نوێژه‌ بارانه‌(11).

4– سوننه‌ته‌ له‌ كاتی دابه‌زینی باراندا له‌ سه‌ره‌تاكه‌یه‌وه‌ له‌ به‌ری ڕابوه‌ستێ تا به‌ری بكه‌وێت، وبڵێ: «اللهم صيبا نافعا»(12) «خوایه‌! به‌ خوڕ ولێزمه‌ به‌ سود بێت»(13)، وبڵێ: «مطرنا بفضل الله ورحمته» «به‌ فه‌زڵ وبه‌زه‌یی خوا بارانمان بۆ باری»(14).

5– ئه‌گه‌ریش باران زۆر بو، ومه‌ترسی زیان هه‌بو، سوننه‌ته‌ بوترێ:

 «اللَّهُمَّ! حَوْلَنَا وَلَا عَلَيْنَا، اللَّهُمَّ! عَلَى الْآكَامِ وَالظِّرَابِ، وَبُطُونِ الْأَوْدِيَةِ، وَمَنَابِتِ الشَّجَرِ»

«خوایه‌! دایبه‌زێنه‌ ده‌وروبه‌رمان نه‌ك بۆ سه‌رمان، خوایه‌! بۆ سه‌ر گرد وته‌پۆڵكه‌ وناو دۆڵه‌كان وبن داره‌كان»(15).
==============
(1) أخرجه البخاري (1011)، ومسلم (894).
(2) رواه النسائي (1521)، والترمذي (558)، وهو حسن، انظر إرواء الغليل (13/33).
(3) أخرجه البخاري (933)، ومسلم (897).
(4) أخرجه الترمذي (458) [هذا لفظه!]، وابن ماجه (1266)، وهو حسن، انظر: «الإرواء» (3/133).
(5) أخرجه البخاري (1014)، ومسلم (897)، ضمن حديث الاستسقاء الطويل.
(6) أخرجه أبو داود (1169)، وصحح الشيخ الألباني إسناده. (تخريج المشكاة 1507).
(7) أخرجه أبو داود (1173) [والزيادة له]، وحسَّنه الألباني. (تخريج المشكاة 1508).
(8) متفق عليه من حديث أنس رضي الله عنه: أخرجه البخاري (1030)، ومسلم (895).
(9) أخرجه البخاري (1029) من حديث أنس رضي الله عنه.
(10) متفق عليه: أخرجه البخاري (1011)، ومسلم (894).
(11) أخرجه الترمذي وقال: حسن صحيح. پێشتر باسكرا.
(12) [أخرجه البخاري : (1032)، بدون لفظ: «اللهم» وهو عند غيره].
(13) [أخرجه البخاري : (846)، ومسلم : (71)].
(14) [أخرجه البخاري : (1/205)، ومسلم : (1/83)].
(15) متفق عليه: أخرجه البخاري (1021)، ومسلم (897) واللفظ له [بتقديم وتأخير].

 دەروازەى چواردەهەم : لەبارەى نوێژى خۆرگیران و مانگ گیران ( الخسوف و الکسوف). 

چه‌ند پرسێكی تێدایه‌:

پرسى یه‌كه‌م: پێناسه‌ی خۆر گیران، حیكمه‌ت لێی:

الكسوف: بریتیه‌ له‌ دیار نه‌مانی ڕۆشنایی خۆر ومانگ به‌ هۆكارێكی نا ئاسایی، و«الخسوف والكسوف» یه‌ك مانایان هه‌یه‌، خواش ـ رضي الله عنه ـ ئه‌مه‌ ده‌كات بۆ ترساندنی به‌نده‌كانی تا بگه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ لای، وه‌ك په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: «إن الشمس والقمر لا يخسفان لموت أحد ولا لحياته ولكنهما آيتان من آيات الله يخوف الله بهما عباده» «خۆر ومانگ له‌به‌ر مردن وژیانی كه‌س ناگیرێن، به‌ڵكو له‌ نیشانه‌ وئایه‌ته‌كانی خوان، به‌نده‌كانی پێ ده‌ترسێنێت»(1).

پرسى دوه‌م: حوكمی نوێژی خۆر ومانگ گیران وبه‌ڵگه‌كه‌ى:

نوێژی خۆر ومانگ گیران له‌ سوننه‌ته‌ ته‌ئكیدكراوه‌كانه‌، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمانی پێ كردوه‌، وبه‌ ترس وبیمه‌وه‌ ده‌رچو بۆ كردنی، فه‌رمویشی: بۆ ترساندنی به‌نده‌كانه‌(2).

پرسى سێیه‌م: كاته‌كه‌ى:

كاته‌كه‌ى له‌ سه‌ره‌تای ده‌ستپێكردنیه‌وه‌ ئه‌بێت هه‌تا نه‌مانی، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «فإذا رأيتم شيئا من ذلك فصلوا حتى تنجلي» «كه‌ شتێك له‌و نیشانانه‌تان بینی نوێژ بكه‌ن تا نامێنێت»(3).

پرسى چواره‌م: چۆنێتیه‌كه‌ى وئه‌وه‌ى تێیدا ده‌خوێنرێت:

شێوازه‌كه‌شى: دو ڕكاته‌، له‌ ڕكاتی یه‌كه‌مدا فاتیحا وسوره‌تێكی درێژ ده‌خوێنێت به‌ ئاشكرا -شه‌و بو یا ڕۆژ-، پاشان ڕكوعێكی درێژ ده‌بات، پاشان سه‌ر به‌رز ده‌كاته‌وه‌، «سمع الله لمن حمده» ده‌كات، وسوژده‌ نابات به‌ڵكو ده‌ست ده‌كاته‌وه‌ به‌ خوێندنی فاتیحا وسوره‌تێكی درێژی كه‌متر له‌وه‌ى پێشو، پاشان ڕكوع ده‌بات وسه‌ر به‌رز ده‌كاته‌وه‌، پاشان دو سوژده‌ی درێژ ده‌بات، ڕكاتی دوه‌میش وه‌ك یه‌كه‌مه‌ به‌ڵام كورتتره‌ له‌ هه‌مو ئه‌وانه‌ى پێشو، پاشان ته‌حیات ده‌خوێنێت وسه‌لام ده‌داته‌وه‌. له‌به‌ر وته‌كه‌ى جابر ـ رضي الله عنه ـ :

«كَسَفَتِ الشَّمْسُ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ فِي يَوْمٍ شَدِيدِ الْحَرِّ، فَصَلَّى رَسُولُ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ بِأَصْحَابِهِ، فَأَطَالَ الْقِيَامَ، حَتَّى جَعَلُوا يَخِرُّونَ، ثُمَّ رَكَعَ فَأَطَالَ، ثُمَّ رَفَعَ فَأَطَالَ، ثُمَّ رَكَعَ فَأَطَالَ، ثُمَّ رَفَعَ فَأَطَالَ، ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَتَيْنِ. ثُمَّ قَامَ فَصَنَعَ نَحْوًا مِنْ ذَاكَ. فَكَانَتْ أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ وَأَرْبَعَ سَجَدَاتٍ»(4)

«له‌ سه‌رده‌می په‌یامبه‌ردا ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ ڕۆژێكی زۆر گه‌رمدا خۆرگیرا، ئه‌وه‌بو نوێژی به‌ هاوه‌ڵانی كرد، وه‌ستانه‌كه‌ى زۆر درێژ كرده‌وه‌، به‌ڕاده‌یه‌ك ئه‌یاندا به‌ ئه‌رزا، ئینجا ڕكوعی برد ودرێژی كرده‌وه‌، پاشان سه‌ری به‌رز كرده‌وه‌ ودرێژی كرده‌وه‌، پاشان ڕكوعی برد ودرێژی كرده‌وه‌، پاشان سه‌ری به‌رز كرده‌وه‌ ودرێژی كرده‌وه‌، ئینجا دو سوژده‌ى برد، دوای ئه‌وه‌ هه‌ستایه‌وه‌ وڕكاتێكی تری وه‌ك ئه‌وه‌ى كرد، بو به‌ چوار كڕنوش وچوار سوژده‌»(5).

سوننه‌تیشه‌ پێشه‌وا دوای نوێژه‌كه‌ ئامۆژگاری خه‌ڵك بكات وئاگاداریان بكاته‌وه‌ له‌ بێ ئاگایی وفریوخواردن به‌ دونیاوه‌، وفه‌رمانیان پێ بكات به‌ فره‌ دوعا كردن وداوای لێ خۆشبون كردن، له‌به‌ر ئیشی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ؛ دوای نوێژه‌كه‌ى وتاری فه‌رموو:

 «[فَحَمِدَ اللهَ وَأَثْنَى عَلَيْهِ، ثُمَّ قَالَ:] إِنَّ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ آيَتَانِ مِنْ آيَاتِ اللهِ، لَا يَنْخَسِفَانِ لِمَوْتِ أَحَدٍ وَلَا لِحَيَاتِهِ، فَإِذَا رَأَيْتُمْ ذَلِكَ فَادْعُوا اللهَ وَكَبِّرُوا، وَصَلُّوا وَتَصَدَّقُوا»

«سوپاس وستایشی خوای كرد ئینجا فه‌رموی: خۆر ومانگ دو نیشانه‌ن له‌ نیشانه‌ وئایه‌ته‌كانی خوا، نه‌ له‌به‌ر مردن ونه‌ له‌به‌ر ژیانی كه‌س ناگیرێن، جا كه‌ بینیتان ئه‌وا بپاڕێنه‌وه‌ والله أكبر بكه‌ن ونوێژ ئه‌نجام بده‌ن وصه‌ده‌قه‌ ببه‌خشنه‌وه‌»(6).

ئه‌گه‌ر نوێژ ته‌واو بو هێشتا خۆر یا مانگ ده‌رنه‌كه‌وتبو دوباره‌ی ناكه‌نه‌وه‌، به‌ڵكو یادی خوا ده‌كرێت وزۆر ده‌پاڕێنه‌وه‌، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى: «فصلوا وادعوا، حتى يكشف ما بكم» «ئه‌وا نوێژ بكه‌ن وبپاڕێنه‌وه‌ تا له‌ سه‌رتان لا ده‌چێت»(7). ئه‌مه‌ به‌ڵگه‌یه‌ له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌گه‌ر پێش ده‌ركه‌وتن سه‌لامیان دایه‌وه‌ خۆی سه‌رقاڵی دوعا ده‌كات. خۆ ئه‌گه‌ر ده‌ركه‌وت وهێشتا له‌ نوێژ بون، به‌ كورتی نوێژه‌كه‌ ته‌واو ده‌كات ونایبڕێت.
=============
(1) أخرجه البخاري (1048)، ومسلم (911). [بل الصواب: البخاري (1058)، ومسلم (901) من حديث عائشة، فإن الموضع الذي أشاروا إليه؛ أخرجه البخاري من حديث أبي بكرة وليس فيه موضع الشاهد، ومسلم من حديث أبي سعيد رضي الله عنه].
(2) انظر: «فتح الباري» (2/612).
(3) أخرجه مسلم (915).
(4) أخرجه مسلم (904).
(5) أخرجه مسلم (904).
(6) أخرجه البخاري (1044)، [ومسلم (901)].
(7) أخرجه البخاري (1040).

 دەروازەى پانزەهەم : لە بارەى نوێژى مردوو وەحوکمەکانیەوە. 

«الجنائز»: كۆی «جـنازة»یه‌ -به‌ فه‌تحه‌ وكه‌سره‌ی جیمه‌كه‌- یه‌ك واتایان هه‌یه‌. وتراویشه‌: به‌ فه‌تحه‌ به‌ مردوه‌كه‌ ده‌وترێ، به‌ كه‌سره‌ش به‌ تابوته‌كه‌. ئه‌شبێت مرۆڤ بیری مردن وكۆتایی خۆی هه‌بێت له‌م ژیانی دونیایه‌، جا خۆی ئاماده‌ ده‌كات به‌ كرده‌وه‌ی چاكه‌، وخۆ ئاماده‌كردن بۆ دواڕۆژ، وته‌وبه‌كردن له‌ سه‌رپێچیه‌كان، وگێڕانه‌وه‌ى مافه‌كان. هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ سه‌ردانی نه‌خۆش بكرێت وته‌وبه‌كردن وه‌سیه‌تكردنی بیر بخرێته‌وه‌، كه‌ گه‌یشته‌ سه‌ره‌ مه‌رگ سوننه‌ته‌ ته‌لقین بكرێت به‌: «لا إله إلا الله» وڕوی بكرێته‌ قیبله‌(1)، كه‌ مرد سوننه‌ته‌ چاوی دابخرێ، وپه‌له‌ بكرێ له‌ ئاماده‌كردن وناشتنی. ئه‌م باسه‌ش چه‌ند پرسێكی تێدایه‌:

پرسى یه‌كه‌م: حوكمی شوردنی مردو وكفن كردنی:

1– حوكمه‌كه‌ى: شۆردنی مردو پێویسته‌، له‌به‌ر فه‌رمان پێكردنی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، وه‌ك له‌ باره‌ى كابراوه‌ كه‌ له‌ ئیحرامدا ئاژه‌ڵه‌كه‌ى ملی شكاند فه‌رموی: «اغسلوه بماء وسدر» «به‌ ئاو ونه‌بك بیشۆن»(2).

هه‌روه‌ها له‌ باره‌ى زه‌ینه‌بی كچیه‌وه‌ رضي الله عنها فه‌رموی [وه‌ك باس كرا]: «سێ یا پێنج یا حه‌وت جار بیشۆن».

2– چۆنێتی شۆردنه‌كه‌: ئه‌بێت كه‌سێك دابنرێ بۆ مردو شۆردن كه‌ متمانه‌ پێكراو ودادگه‌ر وشاره‌زا بێت به‌ حوكمه‌كانی غوسل، له‌ شۆردنیشدا وه‌سیه‌ت بۆكراو پێش ده‌خرێت، پاشان نزیكتر ونزیكتر، وه‌ك باوك وباپیر وكوڕ ئه‌گه‌ر شاره‌زای حوكمه‌كانی غوسل بون، وه‌گه‌رنا جگه‌ له‌مانه‌ پێش ده‌خرێت كه‌ شاره‌زا بێت.

پیاویش پیاوان ده‌یشۆن وژنیش ژنان، وبۆ هه‌ریه‌ك له‌ ژن ومێرد هه‌یه‌ یه‌كتر بشۆن؛ مێرد ژنه‌كه‌ى ده‌شوات وژنیش مێرده‌كه‌ى، هه‌ر یه‌ك له‌ پیاوان وئافره‌تانیش بۆیان هه‌یه‌ منداڵی خوار حه‌وت ساڵ بشۆن، وبۆ موسڵمان نیه‌ -پیاو بێت یا ژن- نه‌ بێ باوه‌ڕ بشوات نه‌ كفنی بكات ونه‌ ته‌رمه‌كه‌ى هه‌ڵبگرێت ونه‌ نوێژی له‌ سه‌ر بكات، با كه‌س ونزیكیشی بێت وه‌ك باوك ودایك. مه‌رجیشه‌ ئه‌و ئاوه‌ى مردوه‌كه‌ى پێ ده‌شۆدرێت پاك وحه‌ڵاڵ بێت، وله‌ شوێنێكی داپۆشراودا بشۆردرێت، ونابێت كه‌سێك ئاماده‌ بێت كه‌ په‌یوه‌ندی به‌ شۆردنی مردوه‌كه‌وه‌ نیه‌.

شێوازی شۆردنه‌كه‌ش: ئه‌وه‌یه‌ بیخاته‌ سه‌ر جێگای شۆردنه‌كه‌، پاشان عه‌وره‌تی داده‌پۆشێت، ئینجا كه‌لوپه‌له‌كانی داده‌كه‌نێت، له‌ شوێنێك به‌رچاوی نه‌بێت وه‌ك ژورێك وهاوشێوه‌كانی، پاشان شۆره‌ر سه‌ری مردوه‌كه‌ به‌رز ده‌كاته‌وه‌ تا وه‌ك نزیك دانیشتن، پاشان ده‌ست ده‌نێت به‌ سكیدا وده‌یگوشرێت، وئینجا هه‌ردو ده‌ره‌چه‌كه‌ پاك ده‌كاته‌وه‌، وتاراتی بۆ ده‌گرێت وچی پیسی له‌ سه‌ر هه‌ر دو ده‌ره‌چه‌كه‌ى بو پاكی ده‌كاته‌وه‌، ئه‌مه‌ش به‌ پارچه‌یه‌ك كه‌ له‌ ده‌ستی پێچاوه‌، پاشان نیه‌تی غوسل ده‌هێنێت، وبسم الله ده‌كات، وده‌ست نوێژی بۆ ده‌گرێت وه‌ك ده‌ست نوێژی نوێژ جگه‌ له‌ ئاو دان به‌ ده‌م ولوتدا كه‌ ته‌نها ده‌ست ده‌هێنێت به‌ ده‌م ولوتیدا، ئینجا سه‌ر وڕیشی، به‌ ئاوی نه‌بك، یان سابون، یان شتى تر ده‌شوات، دوای ئه‌وه‌ ده‌ستی ڕاست وئینجا ده‌سته‌ چه‌پ ده‌شوات، ئینجا ئه‌وه‌ی ماوه‌ له‌ لاشه‌ی ده‌یشوات، وباشتره‌ «یستحب» پارچه‌یه‌ك بپێچێته‌ ده‌ستیه‌وه‌ له‌ كاتی شۆردندا، ئه‌وه‌شی پێویسته‌ یه‌ك جار شۆردنه‌ ئه‌گه‌ر پاك بویه‌وه‌، سوننه‌تیشه‌ بكرێته‌ سێ جار با پاكیش ببێته‌وه‌، هه‌روه‌ها به‌ باش زانراوه‌ له‌ كۆتا شۆردندا كافوری تێكه‌ڵ بكرێت، پاشان مردوه‌كه‌ وشك ده‌كرێته‌وه‌، وئه‌وه‌ى لێ لا ده‌برێت كه‌ شه‌رعیه‌ لا ببرێت وه‌ك نینیۆك وتوك و قژی ئافره‌تیش ده‌كرێته‌ په‌لك به‌دواییدا شۆڕ ده‌كرێته‌وه‌.

ئه‌گه‌ریش نه‌كرا مردو بشۆردرێت له‌به‌ر نه‌بونی ئاو یان پارچه‌ پارچه‌یی لاشه‌كه‌ به‌ هۆی سوتان وهاوشێوه‌كانیه‌وه‌، ئه‌و كات به‌ خۆڵ ته‌یه‌مومی بۆ ده‌كرێت، سوننه‌تیشه‌ دوای شۆردنی، مردو شۆره‌كه‌ خۆی بشوات.

پرسى دوه‌م: ئه‌وه‌ى شۆردن ئه‌گرێته‌ ئه‌ستۆ:

باشتره‌ ئه‌و كه‌سه‌ شۆردن بگرێته‌ ئه‌ستۆ كه‌ شاره‌زاترین بێت به‌ سوننه‌ته‌كانی شۆردن له‌ كه‌سانی جێی متمانه‌ وده‌ستپاك ودادگه‌ره‌كان، به‌ تایبه‌ت ئه‌گه‌ر له‌ كه‌س وخزمانی بێت، چونكه‌ ئه‌وانه‌ى په‌یامبه‌ریان ـ صلى الله عليه وسلم ـ شۆرد له‌ خزمانی بون وه‌ك عه‌لی وجگه‌ له‌و رضي الله عنهم(3)، وله‌ پێشترین كه‌س به‌ شۆردنی: ئه‌وه‌یه‌ وه‌سیه‌تی بۆ كراوه‌ بیشۆرێته‌وه‌، ئینجا باوكی ئینجا باپیری ئینجا نزیكتر ونزیكتر له‌ پشته‌كانی «عصباته»، پاشان خزمانی تری. وپێویسته‌ شۆردنی نێرینه‌ پیاوان بیگرێته‌ ئه‌ستۆ، ومێینه‌ش ئافره‌تان، ته‌نها ژن ومێرد له‌مه‌ ده‌ڕۆنه‌ ده‌ره‌وه‌ بۆیان هه‌یه‌ یه‌كتر بشۆن، له‌به‌ر وته‌كه‌ى عائیشه‌ رضي الله عنها: «لو كنت استقبلت من أمري ما استدبرت ما غسل النبي صلى الله عليه وسلم غير نسائه» «ئه‌گه‌ر بیری ئێستام هه‌بوایه‌ كه‌س په‌یامبه‌ری ـ صلى الله عليه وسلم ـ نه‌ده‌شۆرده‌وه‌ جگه‌ له‌ خێزانه‌كانی»(4).

هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ عائیشه‌ى رضي الله عنها فه‌رمو: « لو مت قبلي فغسلتك وكفنتك» «ئه‌گه‌ر پێش من بمری بێگومان خۆم ده‌تشۆم وكفنت ده‌كه‌م»(5).

وئه‌سمائی كچی عومه‌یس ئه‌بوبه‌كری صددیقی مێردی شۆرد رضي الله عنها(6). وشه‌هیدی جه‌نگ ناشۆردرێت، وكفن ناكرێت ونوێژی له‌ سه‌ر ناكرێ، هه‌ر له‌ به‌رگه‌كه‌ى خۆیدا ده‌نێژرێت، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ «فه‌رمانی كرد كوژراوانی ئوحود له‌ جلوبه‌رگه‌كانی خۆیاندا بنێژرێن ونه‌شۆردرێن ونوێژیشیان له‌ سه‌ر نه‌كرێت»(7). «له‌ بار چون= السقط»یش كه‌ بریتیه‌ له‌و كۆرپه‌له‌یه‌ی پێش ته‌واو بون له‌ بار ده‌چێت نێر بێت مێ: ئه‌گه‌ر بگاته‌ چوار مانگ ده‌شۆردرێت وكفن ده‌كرێت ونوێژی له‌ سه‌ر ده‌كرێت وده‌نێژرێتیش.

پرسى سێیه‌م: حوكمی كفن كردنی وشێوازه‌كه‌ى:

وكفن كردنی مردو پێویسته‌، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌باره‌ى ئه‌و كه‌سه‌ی كه‌ له‌ ئیحرام بو وشتره‌كه‌ى ملی شكاند: «وكفنوه في ثوبين» «وكفنی بكه‌ن له‌ دو به‌رگدا»(8).

ئه‌وه‌شی پێویسته‌ پۆشینی هه‌مو لاشه‌یه‌، ئه‌گه‌ر نه‌بو ته‌نها پارچه‌یه‌كی كورت نه‌بێت كه‌ به‌ش هه‌مو لاشه‌ ناكات، ئه‌وا سه‌ری داده‌پۆشێت وهه‌ندێك داری «ئیزخه‌ر» ده‌خرێته‌ سه‌ر قاچه‌كانی، له‌به‌ر وته‌كه‌ى خه‌بباب ـ رضي الله عنه ـ له‌باره‌ى كفنكردنی موصعه‌بی كوڕی عومه‌یره‌وه‌ ـ رضي الله عنه ـ :

 «فَأَمَرَنَا النَّبِيُّ ـ صلى الله عليه وسلم ـ أَنْ نُغَطِّيَ رَأْسَهُ وَأَنْ نَجْعَلَ عَلَى رِجْلَيْهِ مِنَ الْإِذْخِرِ»

«په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمانی پێكردین سه‌ری دابپۆشین وئیزخه‌ر بخه‌ینه‌ سه‌ر قاچه‌كانی»(9).

هه‌روه‌ها سه‌ری نێرینه‌یه‌ك له‌ ئیحرامدا بێت داناپۆشرێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى: «ولا تخمروا رأسه» «وسه‌ری دامه‌پۆشن»(10)، كفنیش به‌ پارچه‌یه‌ك ده‌بێت داپۆشه‌ر بێت، ته‌نك نه‌بێت لاشه‌ پیشان بدات، وئه‌بێت پارچه‌كه‌ له‌وه‌ بێت كه‌ هاوشێوه‌ى ئه‌و مردوه‌ ده‌یپۆشێت، چونكه‌ شتێك داوا ناكرێ كه‌ له‌ توانای مردو ووه‌ره‌سه‌كه‌شی نیه‌، سوننه‌تیش وایه‌ مردو كفن بكرێت له‌ سێ له‌فافی سپی له‌ لۆكه‌، پێكه‌وه‌ له‌ سه‌ر یه‌ك ڕاده‌خرێن، مردوه‌كه‌ ده‌خرێته‌ سه‌ری به‌ ڕاكشاوی، ئینجا دیوی سه‌ره‌وه‌ی له‌فافه‌كه‌ له‌ چه‌پی مردوه‌كه‌وه‌ ده‌هێنیته‌وه‌ به‌سه‌ر لای ڕاستدا، ئینجا دیوی ڕاستی به‌سه‌ر چه‌پدا، ئینجا دوه‌م ئاوها وسێیه‌میش ئاوها، زیاده‌كه‌ش ده‌یخه‌یته‌ دیوی سه‌ریه‌وه‌ وده‌یبه‌ستیت، ئه‌گه‌ر له‌وه‌ش زیاتر بو ده‌خرێته‌ دیوی قاچیشیه‌وه‌ وده‌یبه‌ستیت، چونكه‌ ئه‌مه‌ كفنه‌كه‌ قایمتر ده‌كات.

له‌به‌ر وته‌كه‌ى عائیشه‌ رضي الله عنها:

«كُفِّنَ رَسُولُ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ فِي ثَلَاثَةِ أَثْوَابٍ بِيضٍ سَحُولِيَّةٍ (جُدُدٍ يَمَانِيَةٍ، لَيْسَ فِيهَا قَمِيصٌ وَلَا عِمَامَةٌ، أُدْرِجَ فِيهَا إِدْرَاجًا)»

«په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ سێ به‌رگی سپی سه‌حولی(11) تازه‌ى یه‌مه‌نیدا كفن كرا، نه‌ قه‌میسی تێدا بو نه‌ سه‌روێن، خرا ناویه‌وه‌ وپێچرا پێیه‌وه‌ به‌ پێچرانه‌وه‌»(12)، هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێ: «البسوا من ثيابكم البياض؛ فإنها من خير ثيابكم وكفنوا فيها موتاكم» «جلوبه‌رگی سپی بپۆشن، چونكه‌ له‌ باشترین جلوبه‌رگه‌كانتانه‌، ومردوه‌كانتانیشی تێدا كفن بكه‌ن»(13).

مێینه‌ش له‌ پێنج پارچه‌ی لۆكه‌ خواره‌ وسه‌ره‌ «إزار وقميص» وسه‌رپۆش ودو له‌فافدا كفن ده‌كرێت. مێرد منداڵیش له‌ یه‌ك پارچه‌دا، وله‌ سیانیش دروسته‌، كیژۆڵه‌ش له‌ قه‌میسێك ودو له‌فافدا كفن ده‌كرێن.

پرسى چواره‌م: نوێژكردن له‌ سه‌ر مردو، وحوكمه‌كه‌ى، وبه‌ڵگه‌كه‌ى:

نوێژكردن له‌ سه‌ر مردو فه‌رزی كیفایه‌یه‌، ئه‌گه‌ر هه‌ندێك بیكه‌ن كوناه له‌ سه‌ر ئه‌وانی تر ده‌كه‌وێت، به‌ به‌ڵگه‌ی فه‌رموده‌كه‌ى ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ باره‌ی مردوه‌ قه‌رزاره‌كه‌وه‌: «صلوا على صاحبكم» «نوێژ له‌ سه‌ر هاوڕێكه‌تان بكه‌ن»(14)، هه‌روه‌ها فه‌رمایشته‌كه‌ى ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «إن أخا لكم قد مات، فقوموا فصلّوا عليه» «برایه‌كتان مردوه‌ هه‌ستن نوێژی له‌ سه‌ر بكه‌ن»(15).

پرسى پێنجه‌م: مه‌رجه‌كانی نوێژی مردو وپایه‌كانی وسوننه‌ته‌كانی:

1– مه‌رجه‌كانی: مه‌رجه‌كانی به‌م شێوازه‌یه‌: نیه‌ت، وته‌كلیف، وڕوكردنه‌ قیبله‌، وداپۆشینی عه‌وره‌ت، ودوركه‌وتنه‌وه‌ له‌ پیسی، چونكه‌ له‌ نویژه‌كانه‌، وئاماده‌بونی مردو له‌ به‌رده‌م نوێژگه‌ردا ئه‌گه‌ر له‌ شاردا بو، وموسڵمان بونی نوێژكه‌ر ونوێژله‌ سه‌ركراو، وپاك بونی هه‌ر دوكیان با به‌ خۆڵیش بێت به‌ هۆی عوزرێكه‌وه‌.

2– پایه‌كانی: پایه‌كانیشی به‌م شێوازه‌یه‌: به‌ پێوه‌ بون -ئه‌گه‌ر فه‌رز بو-(16) بۆ توانادار، چونكه‌ نوێژه‌ بۆیه‌ به‌ پێوه‌ بون تێیدا پێویسته‌ وه‌ك فه‌رزه‌كان، وچوار ته‌كبیره‌كه‌؛ «چونكه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ چوار ته‌كبیری له‌ سه‌ر نه‌جاشی كرد»(17). وخوێندنی فاتیحا، له‌به‌ر گشتێتی [فه‌رموده‌ى پێشتر]: «نوێژی بۆ نیه‌ كه‌سێك فاتیحا نه‌خوێنێت»(18). هه‌روه‌ها صه‌لآواتدان له‌ سه‌ر په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ودوعاكردن بۆ مردوه‌كه‌، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى: «إذا صليتم على الميت فأخلصوا له الدعاء» «ئه‌گه‌ر نوێژتان له‌ سه‌ر مردو كرد به‌ دڵسۆزیه‌وه‌ بۆی بپاڕێنه‌وه‌»(19).

وسه‌لامدانه‌وه‌ له‌به‌ر گشتێتی فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «وحه‌ڵاڵكردنی سه‌لامدانه‌وه‌یه‌»، هه‌روه‌ها كردنی پایه‌كان به‌ ڕێكی وپایه‌یه‌ك پێش ئه‌وی تر نه‌خات.

3– سوننه‌ته‌كانی: له‌ سوننه‌ته‌كانی: ده‌ست به‌رزكردنه‌وه‌یه‌ له‌گه‌ڵ هه‌ر ته‌كبیره‌یه‌كدا، وپه‌ناگرتنه‌ پێش خوێندن، ودوعایه‌ بۆ خۆی وموسڵمانان، وبه‌ نهێنیش قورئانه‌كه‌ى بخوێنرێت.

پرسى شه‌شه‌م: كاتی نوێژی مردو وفه‌زڵه‌كه‌ى وشێوازه‌كه‌ى:

1– كاته‌كه‌ى: كاتی نوێژی مردو دوای شۆردن وكفنكردن وئاماده‌كردنی ده‌ست پێده‌كات، ئه‌گه‌ر ئاماده‌ بو، یا هه‌واڵی مردنه‌كه‌ى گه‌یشت ئه‌گه‌ر نائاماده‌بو.

2– فه‌زڵه‌كه‌ى: په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێ:

«مَنْ شَهِدَ الْجِنَازَةَ حَتَّى يُصَلَّى عَلَيْهَا فَلَهُ قِيرَاطٌ، وَمَنْ شَهِدَهَا حَتَّى تُدْفَنَ فَلَهُ قِيرَاطَانِ، قِيلَ: وَمَا الْقِيرَاطَانِ، قَالَ: مِثْلُ الْجَبَلَيْنِ الْعَظِيمَيْنِ»

«هه‌ر كه‌س ئاماده‌ى جه‌نازه‌ بێت، تا نوێژی له‌ سه‌ر ده‌كرێت، ئه‌وه‌ پاداشتی قیڕاتێكی هه‌یه‌، هه‌ر كه‌سیش ئاماده‌ى بێت تا ده‌نێژرێت ئه‌وا دو قیڕاتی بۆ هه‌یه‌، وترا: دو قیڕات چه‌ندێكه‌؟ فه‌رموی: وه‌كو دو شاخی گه‌وره‌»(20).

3– شێوازه‌كه‌ى: پێش نوێژ، وته‌نیا، لای سه‌ری پیاو، وناوه‌ڕاستی ئافره‌ته‌وه‌ ڕاده‌وه‌ستن، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌مه‌ى ئه‌نجامداوه‌ وه‌ك ئه‌نه‌س ـ رضي الله عنه ـ لێوه‌ى ده‌گێڕێته‌وه‌(21)، ئینجا ته‌كبیره‌ى دابه‌ستن ده‌كات، دوای ته‌كبیر په‌نا ده‌گرێت، پاشان «بسم الله الرحمن الرحيم» ده‌كات، ئینجا فاتیحا به‌ نهێنی ده‌خوێنێت، با به‌ شه‌ویش بێت، ئینجا «الله أكبر» ده‌كات وصه‌ڵاوات ده‌داته‌ سه‌ر په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وه‌ك صه‌لآواتی ته‌حیات، ئینجا «الله أكبر» ده‌كات ودوعا بۆ مردوه‌كه‌ ده‌كات به‌وه‌ى له‌ په‌یامبه‌ره‌وه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ هاتوه‌، له‌وانه‌:

 «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِحَيِّنَا وَمَيِّتِنَا، وَشَاهِدِنَا وَغَائِبِنَا، وَصَغِيرِنَا وَكَبِيرِنَا، وَذَكَرِنَا وَأُنْثَانَا. اللَّهُمَّ مَنْ أَحْيَيْتَهُ مِنَّا فَأَحْيِهِ عَلَى الْإِسْلَامِ، وَمَنْ تَوَفَّيْتَهُ مِنَّا فَتَوَفَّهُ عَلَى الْإِيمَانِ»

«خوایه‌! خۆش ببه‌ له‌ زیندو ومردومان، ئاماده‌ ونه‌هاتومان، گچكه‌ وگه‌وره‌مان، نێر ومێمان. خوایه‌! كاممانت ژیان له‌ سه‌ر ئیسلامه‌تی بیژێنه‌، كاممانیشت مراند له‌ سه‌ر ئیمان بیمرێنه‌»(22).

«اللَّهُمَّ اغْفِرْ لَهُ، وَارْحَمْهُ، وَعَافِهِ، وَاعْفُ عَنْهُ، وَأَكْرِمْ نُزُلَهُ، وسِّعْ مُدْخَلَهُ، وَاغْسِلْهُ بِالْمَاءِ وَالثَّلْجِ وَالْبَرَدِ، وَنَقِّهِ مِنَ الْخَطَايَا كَمَا نَقَّيْتَ الثَّوْبَ الْأَبْيَضَ مِنَ الدَّنَسِ، وَأَبْدِلْهُ دَارًا خَيْرًا مِنْ دَارِهِ، وَأَهْلًا خَيْرًا مِنْ أَهْلِهِ، وَزَوْجًا خَيْرًا مِنْ زَوْجِهِ، وَأَدْخِلْهُ الْجَنَّةَ، وَأَعِذْهُ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ، أَوْ مِنْ عَذَابِ النَّارِ»

«خوایه‌ لێی خۆشبه‌، وبه‌زه‌ییت پێیدا بێته‌وه‌، وبێوه‌ى بكه‌ له‌ ناڕه‌حه‌تی وسزا، ولێی ببوره‌، وڕێز له‌ میوانیه‌كه‌ى بگره‌، وشوێنه‌كه‌ى فراوان بكه‌، وتاوانه‌كانی بشۆ به‌ ئاو وبه‌فر وته‌رزه‌، وله‌ هه‌ڵه‌كانی پاكی بكه‌وه‌ وه‌ك چۆن كه‌لوپه‌لی سپی له‌ چڵك پاك ده‌كه‌یته‌وه‌، وماڵه‌كه‌ى بۆ بگۆڕه‌ به‌ له‌وه‌ى دونیای باشتر، وكه‌س وكاره‌كه‌ى بۆ بگۆڕه‌ به‌ له‌وانه‌ى دونیا باشتر، وهاوسه‌رێكی له‌وه‌ى دونیا باشتر، وبیخه‌ره‌ به‌هه‌شته‌وه‌ وبیپارێزه‌ له‌ سزای گۆڕ یا سزای ئاگر»(23).

ئه‌گه‌ر مردوه‌كه‌ بچوك بو، ئه‌ڵێ: «اللهم اجعله سلفا لوالديه ، وفرطا وأجرا» «خوایه‌! بیكه‌یته‌ پێشین بۆ دایك وباوكی، وپاداشت به‌ پێشتر چونی، وئه‌جر به‌ خۆڕاگری دایك وباوكی»(24). پاشان الله أكبر ده‌كات وتۆزێك ده‌وه‌ستێت، ئه‌گه‌ریش دوعا بكات به‌وه‌ى ئاسان بو چاكه‌، وه‌ك بڵێ: «اللهم لا تحرمنا أجره ولا تفتنا بعده» «خوایه‌ له‌ پاداشته‌كه‌ى بێبه‌شمان مه‌كه‌ وله‌ دوای ئه‌مه‌ توشی فیتنه‌مان مه‌كه‌»(25).

پاشان یه‌ك جار سه‌لام به‌ لای ڕاست ده‌داته‌وه‌، ئه‌گه‌ریش دو جار سه‌لامی دایه‌وه‌ هیچی تێدا نیه‌. كه‌سێكیش هه‌ندێكی له‌ نوێژه‌كه‌ له‌ ده‌ست چو، له‌گه‌ڵ پێشه‌وادا نوێژ دا ده‌به‌ستێت وكه‌ سه‌لامی دایه‌وه‌ باقیه‌كه‌ى ته‌واو ده‌كات به‌ شێوازى خۆی، هه‌ر كه‌سێكیش پێش ناشتن نوێژه‌كه‌ى له‌ ده‌ست چو، ده‌توانێت له‌ سه‌ر گۆڕه‌كه‌ نوێژ بكات، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له‌ سه‌ر ئه‌و ئافره‌ته‌ى گسكی مزگه‌وتی ده‌دا وای كرد(26).

نوێژی غائیبیش -ئه‌وه‌ی ئاماده‌ نیه‌ له‌ شار- كه‌ى زانرا مردوه‌ ئه‌نجام ده‌درێت، گه‌ر مانگێك یا زیاتریش بێت. منداڵی له‌بارچوش ئه‌گه‌ر چوار مانگ یا زیاتری ته‌واو كردبو نوێژی له‌ سه‌ر ده‌كرێت، له‌وه‌ كه‌متر نوێژی له‌ سه‌ر ناكرێت.

پرسى حه‌وته‌م: هه‌ڵگرتنی ته‌رم وبه‌ڕێ خستنی بۆ گۆڕستان:

شوێنكه‌وتن وبه‌ڕێ خستنی جه‌نازه‌ بۆ گۆڕستان سوننه‌ته‌، چونكه‌ ئه‌فه‌رموێ ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «هه‌ر كه‌س ئاماده‌ى جه‌نازه‌ بێت، تا نوێژی له‌ سه‌ر ده‌كرێت، ئه‌وه‌ پاداشتی قیڕاتێكی هه‌یه‌، هه‌ر كه‌سیش ئاماده‌ى بێت تا ده‌نێژرێت ئه‌وا دو قیڕاتی بۆ هه‌یه‌، وترا: دو قیڕات چه‌ندێكه‌؟ فه‌رموی: وه‌كو دو شاخی گه‌وره‌»(27).

وەئه‌بێت موسڵمان به‌ مردنی موسڵمانێكی زانی بچێت بۆ هه‌ڵگرتنی ته‌رمه‌كه‌ى ونوێژ له‌ سه‌ر كردنی وناشتنی، له‌به‌ر فه‌رمایشتى ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «حق المسلم على المسلم خمس: رد السلام، وعيادة المريض، واتباع الجنائز ……» «مافی موسڵمان له‌ سه‌ر موسڵمان پێنجه‌: وه‌ڵامدانه‌وه‌ى سه‌لام، وسه‌ردانكردنی نه‌خۆش، شوێنكه‌وتنی ته‌رم»(28).

ئه‌مه‌ش ته‌ئكیدتره‌ ئه‌گه‌ر كه‌س نه‌هات بۆ ته‌رمه‌كه‌ى، هیچیشی تێدا نیه‌ بخرێته‌ تۆتۆمبیل یا سه‌ر ئاژه‌ڵ به‌ تایبه‌ت ئه‌گه‌ر گۆڕستانه‌كه‌ دور بو، ئه‌وه‌شی دوای كه‌وتوه‌ له‌ سه‌ریه‌تی به‌شدار بێت له‌ هه‌ڵگرتنی.
وشه‌رعیه‌ مردو له‌ گۆڕستانی تایبه‌ت به‌ مردوان بنێژرێت، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ مردوی له‌ گۆڕستانی به‌قیعدا ده‌ناشت، وه‌ك هه‌واڵه‌كان له‌م باره‌وه‌ موته‌واترن، وله‌ هیچ كه‌س له‌ پێشینانه‌وه‌ نه‌هاتوه‌ له‌ غه‌یره‌ گۆڕستان نێژرا بێت.

هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ په‌له‌ بكرێت له‌ ته‌رمه‌كه‌؛ له‌ شۆردنی وكفنكردنی ونوێژ له‌ سه‌ر كردنی وناشتنی، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «إذا مات أحدكم فلا تحبسوه ، وأسرعوا به إلى قبره» «ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان مرد دوای مه‌خه‌ن، وپه‌له‌ی لێ بكه‌ن بۆ گۆڕه‌كه‌ى»(29).

وەئه‌وه‌ی هه‌ندێك خه‌ڵك ده‌یكه‌ن له‌ دواخستن وبردنی له‌ شوێنێكه‌وه‌ بۆ شوێنێكی تر یا دیاری كردنی ڕۆژێكی هه‌فته‌ تیای بنێژرێت، هه‌مو ئه‌مانه‌ دژی سوننه‌ته‌، وه‌ك چۆن سوننه‌ته‌ له‌ كاتی هه‌ڵگرتن وبردنیدا په‌له‌ی لێ بكرێت، له‌ به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ :

 «أَسْرِعُوا بِالْجِنَازَةِ، فَإِنْ تَكُ صَالِحَةً فَخَيْرٌ تُقَدِّمُونَهَا [إِلَيْهِ]، وَإِنْ يَكُ سِوَى ذَلِكَ، فَشَرٌّ تَضَعُونَهُ عَنْ رِقَابِكُمْ»

«په‌له‌ له‌ ته‌رمدا بكه‌ن، گه‌ر چاكه‌كار بێ خێرێكه‌ پێشی ده‌خه‌یت، ئه‌گه‌ریش وا نه‌بێت ئه‌وه‌ شه‌ڕێكه‌ له‌ كۆڵی خۆتانی ده‌كه‌نه‌وه‌»(30).

به‌ڵام په‌له‌كردنێكی زۆر نا، نه‌گاته‌ ڕاكردن وه‌ك هه‌ندێك له‌ زانایان فه‌رمویانه‌.

هه‌روه‌ها له‌ سه‌ر هه‌ڵگرانی ته‌رمه‌ بیبه‌ن به‌ سه‌نگینی وسام وهه‌یبه‌ته‌وه‌ «السكينة والوقار»، هه‌روه‌ها ده‌نگ به‌رز نه‌كه‌نه‌وه‌ نه‌ به‌ قورئان خوێندن ونه‌ به‌ جگه‌ له‌وه‌ش، چونكه‌ هیچ شتێكی وا له‌ په‌یامبه‌ری خواوه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ نه‌چه‌سپاوه‌، هه‌ر كه‌سێكیش بیكات پێچه‌وانه‌ى سوننه‌تی كردوه‌.
هه‌روه‌ها دروست نیه‌ ئافره‌تان ده‌ربچن له‌گه‌ڵ ته‌رمدا، له‌ به‌ر وته‌كه‌ى ئوم عه‌تیه‌ رضي الله عنها: «نهينا عن اتباع الجنائز [ولم يعزم علينا]» «ڕێگریمان لێكرا شوێنی ته‌رم بكه‌وین، به‌ڵام جه‌ختمان له‌ سه‌ر نه‌كرایه‌وه‌»(31)، جا هه‌ڵگرتنی ته‌رم ودواكه‌وتنی تایبه‌ته‌ به‌ پیاوانه‌وه‌. هه‌روه‌ها كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه‌ شوێنكه‌وتو دابنیشێت پێش دانانی ته‌رمه‌كه‌ له‌ زه‌وی، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ڕێگری كردوه‌ له‌ دانیشتن تا داده‌نرێت(32).

پرسى هه‌شته‌م: ناشتنی مردو وشێوازی گۆڕ وئه‌وه‌ى سوننه‌ته‌ له‌م باره‌وه‌:

سوننه‌ته‌ گۆڕه‌كه‌ قولأ، وفروان بێت، وئه‌ڵهه‌د «اللَّحْد»ی بۆ بكه‌نرێ، كه‌ بریتیه‌ له‌وه‌ى كه‌ندڕێك بكه‌نرێ له‌ بن گۆڕه‌كه‌وه‌ به‌ دیوی قیبله‌، ئه‌گه‌ریش ئه‌ڵهه‌د نه‌كرا با چاڵ «الشق» بكرێ، كه‌ بریتیه‌ له‌وه‌ى: له‌ ناوه‌ڕاستی گۆڕه‌كه‌وه‌ چالی بۆ بكه‌نرێ، به‌ڵام ئه‌ڵهه‌د چاكتره‌، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «اللحدلنا، والشق لغيرنا» «ئه‌ڵهه‌د بۆ ئێمه‌یه‌، چاڵیش بۆ جگه‌ له‌ ئێمه‌»(33).

ومردو ده‌خرێته‌ ناو ئه‌ڵهه‌ده‌كه‌وه‌ به‌ سه‌ر لای ڕاستدا به‌ ڕوی قیبله‌، وسه‌ر ئه‌ڵهه‌ده‌كه‌ به‌ خشت وقوڕ ده‌گیرێت وئینجا خۆلأ ده‌كرێت به‌ سه‌ریدا، وگۆڕیش به‌ ئه‌ندازه‌ى بستێك به‌رز ده‌كرێته‌وه‌ له‌ سه‌ر زه‌وی وه‌ك پشتی وشتر، چونكه‌ ئه‌مه‌ چه‌سپاوه‌ له‌ باره‌ى گۆڕی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ودو هاوه‌ڵه‌كه‌ى(34)، بۆ ئه‌وه‌ى بزانرێ ئه‌وه‌ گۆڕه‌ تا سوكایه‌تی پێ نه‌كرێ، هیچیشی تێدا نیه‌ چه‌ند به‌ردێك یا جگه‌ له‌وه‌ بخرێته‌ ده‌وروبه‌ری تا بناسرێته‌وه‌ وسنوره‌كه‌ى بزانرێ. هه‌روه‌ها بینا له‌ سه‌ر گۆڕ دروست كردن وگه‌چ كردن وله‌ سه‌ری دانیشتن حه‌رامه‌، هه‌روه‌ها كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه‌ له‌ سه‌ری بنوسرێت مه‌گه‌ر ئه‌وه‌نده‌ى پێویست بێت بۆ ناسینه‌وه‌، ئه‌مانه‌ش له‌به‌ر وته‌كه‌ى جابر ـ رضي الله عنه ـ :

«نَهَى رَسُولُ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ أَنْ يُجَصَّصَ الْقَبْرُ، وَأَنْ يُقْعَدَ عَلَيْهِ، وَأَنْ يُبْنَى عَلَيْهِ».

«په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ڕێگری كردوه‌ له‌ گه‌چكردنی گۆڕ ودانیشتن وبیناكردن له‌ سه‌ری»، له‌ ڕیوایه‌ته‌كه‌ى تورمزی ئه‌ڵێ: «وأن يكتب عليها» «وله‌ سه‌ری بنوسرێ»(35).

چونكه‌ ئه‌مه‌ له‌ هۆكاره‌كانی شیرك وپه‌یوه‌ست بونه‌ به‌ مه‌زاره‌كانه‌وه‌ ئه‌مه‌ش نه‌زانه‌كان فریو ده‌خۆن پێى وپێوه‌ى په‌یوه‌ست ده‌بن.

هه‌روه‌ها حه‌ڕامه‌ گۆڕ ڕوناك بكرێته‌وه‌، چونكه‌ خۆ شوبهاندنی تێدایه‌ به‌ بێ باوه‌ڕان، وبه‌ فیڕۆدانی ماڵ وسامانیشه‌، هه‌روه‌ها بیناكردنی مزگه‌وت له‌ سه‌ری ونوێژكردن له‌ لای یا به‌ره‌و وی، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: «لعن الله اليهود والنصارى اتخذوا قبور أنبيائهم مساجد» «نه‌فره‌تی خوا له‌ جوله‌كه‌ وگاوره‌كان، گۆڕی په‌یامبه‌رانیان كرد به‌ مزگه‌وت»(36).
هه‌روه‌ها حه‌رامه‌ بێ ڕێزی به‌رامبه‌ر بكرێ وه‌ك ڕۆیشتن یا به‌ پێڵاوه‌وه‌ پێنان به‌ سه‌ریدا یا دانیشتن له‌ سه‌ری وهاوشێوه‌كانی، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره‌ ـ رضي الله عنه ـ : په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی: «لأن يجلس أحدكم على جمرة فتحرق ثيابه فتخلص إلى جلده خير له من أن يجلس على قبر» «ئه‌گه‌ر كه‌سێكتان دابنیشێ له‌ سه‌ر پشكۆیه‌ك تا به‌رگه‌كه‌ى ده‌سوتێنێت وده‌گاته‌ پێسته‌ى، باشتره‌ بۆی وه‌ك له‌وه‌ى له‌ سه‌ر گۆڕێك دابنیشێت»(37)، هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ى نه‌هی كردوه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ پێ له‌ سه‌ر گۆڕ بنرێت(38).

هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ دوای ناشتن دوعا بۆ مردوه‌كه‌ بكرێت، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وای كردوه‌، كاتێك له‌ ناشتنی بوایه‌ته‌وه‌ له‌ سه‌ری ده‌وه‌ستا وده‌یفه‌رمو: «استغفروا لأخيكم واسألوا له التثبيت فإنه الآن يسأل» «داوای لێ بوردن وچه‌سپاوی بۆ براكه‌تان بكه‌ن چونكه‌ ئێستا پرسیاری لێ ده‌كرێت»(39).

سه‌باره‌ت به‌ خوێندنی سوره‌تی فاتیحا وقورئان له‌ لای گۆڕ ئه‌وه‌ بیدعه‌یه‌كی خراپه‌، چونكه‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وهاوه‌ڵانی رضي الله عنهم نه‌یانكردوه‌، خۆیشی فه‌رمویه‌تی: «من عمل عملا ليس عليه أمرنا فهو رد» «هه‌ر كارێك بكرێت فه‌رمانی ئێمه‌ى له‌ سه‌ر نه‌بێت ئه‌وا ڕه‌د ده‌كرێته‌وه‌»(40).

 

پرسى نۆیه‌م: ته‌عزێ وسه‌ر خۆشی كردن، وحوكمه‌كه‌ى، وشێوازه‌كه‌ى:

ته‌عزێ: بریتیه‌ له‌ سه‌ره‌خۆشی كردنی بێ قه‌وماو وبه‌هێزكردنی تا به‌رگه‌ى ئه‌و وه‌ی وموسیبه‌ته‌ بگرێت، جا باسی ئه‌و پاڕانه‌وه‌ ویردانه‌ى بۆ ده‌كرێت كه‌ هاتوه‌ له‌ باره‌ى پاداشتی خۆڕاگری وچاوه‌ڕێی پاداشت كردن.

وشه‌رعیه‌ سه‌ر خۆشی له‌ كه‌س وكاری مردو بكرێت به‌وه‌ى به‌لآكه‌یان له‌ سه‌ر كه‌مده‌كاته‌وه‌ وایان لێ ده‌كات ڕازی وخۆڕاگر بن، ئه‌مه‌ش به‌وه‌ى له‌ په‌یامبه‌ره‌وه‌ ـ صلى الله عليه وسلم ـ چه‌سپاوه‌ ئه‌گه‌ر ده‌یزانی وله‌به‌ری بو، ئه‌گه‌رنا به‌وه‌ی بۆی ئاسانه‌ له‌ قسه‌ى چاك كه‌ مه‌به‌ست به‌دی دێنێت ودژی شه‌رع نیه‌، له‌ ئوسامه‌ى كوڕی زه‌یده‌وه‌ رضي الله عنه ئه‌ڵێ: 

«كُنَّا عِنْدَ النَّبِيِّ ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، فَأَرْسَلَتْ إِلَيْهِ إِحْدَى بَنَاتِهِ تَدْعُوهُ، وَتُخْبِرُهُ أَنَّ صَبِيًّا لَهَا، أَوِ ابْنًا لَهَا، فِي الْمَوْتِ، فَقَالَ لِلرَّسُولِ: ارْجِعْ إِلَيْهَا، فَأَخْبِرْهَا: أَنَّ لِلهِ مَا أَخَذَ وَلَهُ مَا أَعْطَى، وَكُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِأَجَلٍ مُسَمًّى، فَمُرْهَا فَلْتَصْبِرْ وَلْتَحْتَسِبْ»

«له‌ خزمه‌ت په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بوین یه‌كێك له‌ كچه‌كانی ناردی به‌ دوایدا بانگی ده‌كرد وپێی ده‌وت: كه‌ مندڵێكی له‌ سه‌ره‌مه‌رگدایه‌، په‌یامبه‌ریش ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: بگه‌ڕێوه‌ بۆ لای وپێی بڵێ: هه‌ر چی خوا بردیه‌وه‌ هی خۆیه‌تی، هه‌رچیشی به‌خشی هه‌ر هی خۆیه‌تی، هه‌مو شتێكیش لای خوا ماوه‌یه‌كی دیاری كراوی هه‌یه‌، فه‌رمانی پێ بكه‌: با ئارام بگرێ وچاوه‌ڕێی پاداشت بكات»(41)، ئه‌مه‌ش له‌ باشترین ئه‌و له‌فزانه‌یه‌ هاتوه‌ له‌ باره‌ى ته‌عزێ باریه‌وه‌.

له‌ كاتی ته‌عزێ باریشدا ئه‌بێت دور بكه‌وێته‌وه‌ له‌و شتانه‌ى له‌ نێو خه‌ڵكدا بڵاوه‌ وله‌ شه‌رعدا بنه‌مای نیه‌، له‌وانه‌:

1– كۆ بونه‌وه‌ بۆ ته‌عزێ باری له‌ شوێنێكی دیاری كراودا به‌ هێنانی كورسی وڕوناكی وقورئان خوێن.

2– دروست كردنی خواردن له‌ لایه‌ن كه‌سوكاری مردوه‌وه‌ له‌ ڕۆژانی ته‌عزێكه‌دا بۆ ئه‌و میوانانه‌ى دێن بۆ ته‌عزێ باری، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى جه‌ریری به‌جه‌لی ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «كنا نعد الاجتماع إلى أهل الميت وصنيعة الطعام بعد دفنه من النياحة» «ئێمه‌ كۆبونه‌وه‌ لای كه‌سوكاری مردو وخواردن دروست كردن دوای ناشتنی به‌ شین وڕۆ ڕۆمان داده‌نا»(42).

3– دوباره‌كردنه‌وه‌ى سه‌ر خۆشی، هه‌ندێك خه‌ڵك زیاد له‌ جارێك ده‌ڕوا بۆ لای كه‌سوكاری مردو بۆ سه‌ر خۆشی لێ كردن، وبنچینه‌ش ئه‌وه‌یه‌: سه‌ر خۆشی كردن یه‌كجاره‌، به‌ڵام ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست له‌ دوباره‌كردنه‌وه‌ى یادخستنه‌وه‌ وفه‌رمانكردن بو به‌ ئارامگرتن وڕازی بون به‌ قه‌زا وقه‌ده‌ر ئه‌وه‌ هیچی تێدا نیه‌، به‌ڵام ئه‌گه‌ر دوباره‌ كردنه‌وه‌ى بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ نه‌بو ئه‌وا نابێت، چونكه‌ ئه‌مه‌ له‌ په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وهاوه‌ڵانه‌وه‌ نه‌چه‌سپاوه‌.

هه‌روه‌ها سوننه‌ته‌ خزمانی مردوه‌كه‌ وهاوسێكانی خواردن بۆ كه‌سوكاری مردوه‌كه‌ دروست بكه‌ن، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «اصنعوا لآل جعفر طعاماً فإنه قد أتاهم أمر شغلهم او  أتاهم ما يشغلهم» «خواردن بۆ خاوخێزانی جه‌عفه‌ر دروست بكه‌ن، به‌ڕاستی موسیبه‌تێكیان به‌ سه‌ردا هاتوه‌ كه‌ سه‌رقاڵی كردون»(43).

سه‌باره‌ت به‌ گریان ودڵته‌نگی بۆ مردو، هیچی تێدا نیه‌ وزۆرجار هه‌ر ڕو ده‌دات، وئه‌مه‌ش مه‌یلی سروشتی كه‌سه‌كانه‌ بێ زۆر له‌ خۆ كردن، په‌یامبه‌ریش ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌ سه‌ر ئیبراهیمی كوڕی گریا كاتێك مرد، وفه‌رموی: «ان العين تدمع والقلب يحزن ولا نقول إلا ما يرضى ربنا وإنا بفراقك يا إبراهيم لمحزونون» «چاو فرمێسك ده‌ڕێژێت، ودڵ ته‌نگ ده‌بێت، هیچیش ناڵێین مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ى خوا پێی ڕازی بێت، وبه‌ڕاستی ئه‌ی ئیبراهیم ئێمه‌ به‌ چونت دڵته‌نگین»(44). به‌ڵام ئه‌مه‌ نابێت وه‌كو ناڕه‌زایی وبێزاری وبێ سه‌بری وسكاڵاكردن بێت.

هه‌روه‌ها پیا هه‌ڵدان به‌ گریانه‌وه‌ «النَّدْب» ولاواندنه‌وه‌ وشینكردن «النياحة»، وله‌ گۆنادان وملیوانداڕنین حه‌رامه‌، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «ليس منا من لطم الخدود وشق الجيوب ودعا بدعوى الجاهلية» «له‌ ئێمه‌ نیه‌ كه‌سێك له‌ گۆنا بدات، وكراس وسنگ دابڕنێت، وبانگه‌شه‌ وته‌ى سه‌رده‌می نه‌فامی بڵێت»(45).

وه‌ك ئه‌وه‌ی بڵێ: هاوار ماڵ وێران به‌ خۆم، هاوار تیاچون! ئه‌مه‌ كاتێتی وه‌ره‌ «خۆم ڕۆ»، وهاوشێوه‌ى ئه‌مانه‌، هه‌روه‌ها له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه‌ فه‌رموی: «النائحة إذا لم تتب قبل موتها، تقام يوم القيامة وعليها سربال من قطران ودرع من جرب» «شین كه‌ر ولاوێنه‌ر ئه‌گه‌ر ته‌وبه‌ نه‌كات پێش مردنی، له‌ قیامه‌ت كه‌ زیندو ده‌بێته‌وه‌ كراسێكی قه‌ترانی له‌به‌ردایه‌، وقه‌ڵغانێك له‌ گه‌ڕی»(46).
============
(1) كاری هه‌ندێك بوه‌ له‌ پێشین -به‌ ڕه‌حمه‌ت بن- به‌ڵام به‌ڵگه‌ى له‌ سه‌ر نه‌هاتوه‌. وه‌رگێڕ
(2) متفق عليه: أخرجه البخاري (1266)، ومسلم (1206).
(3) أخرجه ابن ماجه (1467)، وصححه الألباني «صحيح ابن ماجه» (1207)، وانظر أيضًا: «الإرواء» (699).
(4) أخرجه أبو داود (3215)، وابن ماجه (1464)، وحسَّنه الألباني (الإرواء 702).
(5) أخرجه ابن ماجه (1465)، وهو صحيح، انظر: «إرواء الغليل» (3/160).
(6) أخرجه مالك في الموطأ: (1/223).
(7) أخرجه البخاري (1343).
(8) متفق عليه: البخاري (1266)، ومسلم (1206).
(9) متفق عليه: البخاري (1276)، ومسلم (940).
(10) أخرجه البخاري (١٨٤٩) واللفظ له، ومسلم (١٢٠٦).
(11) «سُحُل» -به‌ زه‌ممه‌ى یه‌كه‌م ودوه‌م-: كۆی «سَحْل»ـه‌، كه‌ بریتیه‌ له‌ به‌رگی سپی خاوێن، ته‌نها له‌ لۆكه‌یه‌، ئه‌شڵێن: به‌ فه‌تحه‌ى سینه‌كه‌، نیسبه‌ته‌ بۆ «سَحُول» دێیه‌كه‌ له‌ یه‌مه‌ن. «النهاية» (2/313) (سحل).
(12) متفق عليه: البخاري (1264)، ومسلم (941) واللفظ الأخير عند أحمد (6/118).
(13) أخرجه أبو داود (3878)، والترمذي (1005)، وابن ماجه (1472) واللفظ للترمذي. قال الترمذي: حسن صحيح. وصححه الألباني (صحيح الترمذي 792).
(14) أخرجه مسلم (1619).
(15) أخرجه مسلم (952) – 64.
(16) [نمونه‌ى نوێژی جه‌نازه‌یه‌كیش سوننه‌ت بێت، وه‌ك نوێژی جه‌نازه‌یه‌ك دوباره‌ بكاته‌وه‌].
(17) [معنى حديث أخرجه البخاري في مواضع منها: (1245)، ومسلم كذلك (951)].
(18) [ته‌خریجه‌كه‌ى دوباره‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ به‌ قسورێكه‌وه‌].
(19) أخرجه أبو داود (3199)، وهو حسن. انظر: «إرواء الغليل» (3/179).
(20) متفق عليه: أخرجه البخاري (1325)، ومسلم (945).
(21) أخرجه أبو داود (3194)، والترمذي (1045)، وابن ماجه (1494). قال الترمذي: «حديث حسن». وصححه الألباني «صحيح الترمذي» (826).
(22) أخرجه أبو داود (3201)، والترمذي (1024)، والحاكم (1/358). قال الترمذي: «حسن صحيح». وقال الحاكم: «صحيح على شرط الشيخين»، وافقه الذهبي.
(23) أخرجه مسلم (963) [هذا لفظه، والذي في الأصل أشبه أن يكون لفظ ابن ماجهْ].
(24) أخرجه عبد الرازق في مصنفه (3/529) 6589.
(25) أخرجه مالك (1/228) 17، وعبد الرزاق في مصنفه (3/488) (6425)، وابن حبان، كما في الإحسان (7/342) 3073. وقال محققه: «إسناده صحيح على شرط مسلم».
(26) أخرجه البخاري (458)، ومسلم (956).
(27) پێشتر ته‌خریج كرا.
(28) أخرجه البخاري (1240).
(29) أخرجه الطبراني (12/340) (13613)، وحسنه ابن حجر «الفتح» (3/219).
(30) متفق عليه: أخرجه البخاري (1351)، ومسلم (944) واللفظ للبخاري [ولم أجد الزيادة عنده، وعند مسلم بلفظ: «إلى الخير» و: «عليه»، ووجدتها عند أصحاب السنن وأحمد…].
(31) أخرجه البخاري (1278)، ومسلم (938)، واللفظ لمسلم [والزيادة لهما].
(32) أخرجه البخاري (1310)، ومسلم (959).
(33) أخرجه الترمذي (1056) وحسنه، وصححه الألباني «صحيح الترمذي» (835).
(34) انظر: «الشرح الممتع» (4/458).
(35) أخرجه مسلم (970)، والترمذي (1064)، وقال: «حسن صحيح».
(36) أخرجه البخاري (1330)، ومسلم (529).
(37) أخرجه مسلم (971) [وفي الأصل: «خير من» وهو هكذا في «الجمع» للحميدي (3/291)].
(38) أخرجه الترمذي (1064) [بل (1052)] وقال: «حسن صحيح».
(39) أخرجه أبو داود (3221)، وصححه الحاكم (1/370)، وافقه الذهبي، وحسنه النوي والحافظ، انظر: «التعليق على الطحاوية» (2/265-666).
(40) متفق عليه: أخرجه البخاري (2697)، ومسلم (1718) – 18 واللفظ لمسلم.
(41) أخرجه البخاري (284)، ومسلم (923) [واللفظ له].
(42) أخرجه ابن ماجه (1612)، [وضعفه بعض الأئمة] وصححه الشيخ الألباني «صحيح ابن ماجه» (1318).
(43) أخرجه أبو داود (3116)، والترمذي (1003)، وابن ماجه (1610). وحسنه الألباني في «صحيح ابن ماجه» (1316).
(44) أخرجه البخاري (1303).
(45) أخرجه البخاري (1294)، ومسلم (103).
(46) أخرجه مسلم (934). گه‌ڕی: نه‌خۆشیه‌كی ناسراوه‌، زیبكه‌یه‌ له‌ سه‌ر پێست ده‌رده‌كه‌وێت وخوریان وئاوڵه‌ی له‌گه‌ڵدایه‌.

-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-

الفقه الميسر في ضوء الكتاب والسنة : فیقهى ئاسان لەژێر ڕۆشنایى سوننەت و قورئان .

وەرگێران و لەسەر نوسینى : مامۆستا على خان .