ده‌روازه‌ى یه‌كه‌م : له باره‌ى پێشه‌كیه‌كانی زه‌كاته‌وه
ده‌روازه‌ى دووه‌م له باره‌ى زه‌كاتی زێڕ وزیوه‌وه
ده‌روازه‌ى سێیه‌م له باره‌ى زه‌كاتی ئه‌وه‌ى له زه‌وی دێته ده‌ره‌وه (الخارج من الأرض)
ده‌روازه‌ى چواره‌م له باره‌ى زه‌كاتی مه‌ڕ وماڵات «بهيمة الأنعام»
ده‌روازه‌ى پێنجه‌م له باره‌ى زه‌كاتی سه‌ر فتره‌وه
ده‌روازه‌ى شەشەم له باره‌ى زه‌كات پێدراوان «أهل الزكاة»
دەروازەى یەکەم : لەبارەى پێشەکیەکانى زەکاتەوە :
چه‌ند پرسێكی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: پێناسه‌ی زه‌كات:
زه‌كات: له زماندا بریتیه له گه‌شه وزیادكردن. ئه‌وترێ: «زكا الزرع» ئه‌گه‌ر زه‌رعاته‌كه گه‌شه‌ی كرد. له شه‌رعیشدا: بریتیه له مافێك له‌و ماڵه‌دا پێویسته كه گه‌یشتبێته ڕاده «نِصَاب»ێكی(1) دیاری كراو به چه‌ند مه‌رجێكی دیاری كراو، بۆ كۆمه‌ڵێكی دیاری كراو. زه‌كاتیش پاكبونه‌وه‌یه بۆ به‌نده وخاوێنكردنه‌وه‌یه بۆ ده‌رونی، خوا ئه‌فه‌رموێ: ﴿خذ من أموالهم صدقة تطهرهم وتزكيهم بها﴾ [التوبة: 103] «ئه‌ى په‌یامبه‌ر له ماڵه‌كانیان صه‌ده‌قه‌یه‌ك ببه كه پاكیان بكاته‌وه له چڵكی تاوان ودڵ وده‌رونیان خاوێن ده‌كاته‌وه».
هه‌روه‌ها هۆكارێكه بۆ بڵاوبونه‌وه‌ى هۆگری وخۆشه‌ویستی وهه‌ماهه‌نگی وبه‌ده‌م یه‌كه‌وه بون «تكافل»ی تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگا.
پرسى دووه‌م: حوكمی زه‌كات وبه‌ڵگه‌كه‌ى:
زه‌كات فه‌رزێكه له فه‌رزه‌كانی ئیسلام وپایه‌یه‌كه له پێنج پایه‌كه، وگرنگترین پایه‌كانیه‌تی دوای نوێژ، له‌به‌ر فه‌مایشته‌كه‌ى خوا: ﴿وأقيموا الصلاة وآتوا الزكاة﴾ [البقرة:43] «ونوێژه‌كان به جێ بگه‌یه‌نن وزه‌كات بده‌ن»
وقوله تعالى: ﴿خذ من أموالهم صدقة تطهرهم وتزكيهم بها﴾ [التوبة:103]. هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ئه‌فه‌رموێ ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «بني الإسلام على خمس : شهادة أن لا إله إلا الله وأن محمدا عبده ورسوله ، وإقام الصلاة ، وإيتاء الزكاة ، وحج البيت ، وصوم رمضان » «ئیسلام له سه‌ر پێنج شت بونیاد نراوه: شایه‌تومان، شاهێدی ده‌ده‌م كه هیچ په‌رستراوێك به هه‌ق نیه مه‌گه‌ر خوا، وموحه‌ممه‌د به‌نده وپه‌یامبه‌ری خوایه، وئه‌نجامدانی نوێژ، وزه‌كاتدان، وحه‌جی ماڵی خوا، وڕۆژوی ڕه‌مه‌زان»(2).
هه‌روه‌ها له وه‌سیه‌ته‌كه‌ى ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ موعاز ـ رضي الله عنه ـ كه ناردی بۆ یه‌مه‌ن فه‌رموی:
«ادْعُهُمْ إِلَى: شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَأَنِّي رَسُولُ اللهِ، فَإِنْ هُمْ أَطَاعُوا لِذَلِكَ، فَأَعْلِمْهُمْ أَنَّ اللهَ قَدِ افْتَرَضَ عَلَيْهِمْ خَمْسَ صَلَوَاتٍ فِي كُلِّ يَوْمٍ وَلَيْلَةٍ، فَإِنْ هُمْ أَطَاعُوا لِذَلِكَ، فَأَعْلِمْهُمْ أَنَّ اللهَ افْتَرَضَ عَلَيْهِمْ صَدَقَةً فِي أَمْوَالِهِمْ، تُؤْخَذُ مِنْ أَغْنِيَائِهِمْ وَتُرَدُّ عَلَى فُقَرَائِهِمْ»
«بانگیان بكه بۆ: شایه‌تیدان به‌وه‌ى كه‌س شیاوی په‌رستن نیه مه‌گه‌ر خوا وشایه‌تیدان به‌وه‌ى من په‌یامبه‌ری خوام، جا ئه‌گه‌ر له‌مه گوێڕایه‌ڵیان كردی، ئه‌وا پێیان ڕابگه‌ینه كه خوا پێنج نوێژی له شه‌و ڕۆژێكدا له سه‌ر فه‌رز كردون، ئه‌گه‌ر له‌مه‌ش گوێڕایه‌لیان كردی، ئه‌وا پێیان ڕابگه‌یه‌نه كه خوا صه‌ده‌قه‌ی له ماڵه‌كانیان فه‌رز كردوه له سه‌ریان، له ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانیان وه‌رده‌گیرێ وده‌درێته‌وه به هه‌ژاره‌كانیان»(3). وموسڵمانانیش له هه‌مو دونیا كۆكن له سه‌ر فه‌رزێتیه‌كه‌ى.
به‌مه‌ش فه‌رزێتی زه‌كات سه‌لمێنرا به قورئان وسوننه‌ت وكۆ ده‌نگی.
پرسى سێیه‌م: حوكمی كه‌سێك نكوڵی لێ بكات:
هه‌ر كه‌س نكوڵی له فه‌رزێتی زه‌كات بكات نه‌زانێت، وبكرێت كه‌سی وا، شتی وا نه‌زانێت؛ ئیتر له به‌ر تازه موسڵمان بونی بێت، یا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له ده‌شتێكی دوره ده‌ست گه‌وره بوه، ئه‌وا فه‌رزێتی ڕۆژوی تێده‌گه‌یه‌نی، وكافر ناكرێت چونكه عوزری هه‌یه.
ئه‌گه‌ریش نكوڵیكه‌ر موسڵمانێك بو له وڵاتی ئیسلام وناو مامۆستا وزاناكان گه‌وره بو بو، ئه‌وه هه‌ڵگه‌ڕاوه‌یه وحوكمی هه‌ڵگه‌ڕاوه‌كانی له سه‌ر جێبه‌جێ ده‌كرێت، سێ ڕۆژ داوای ته‌وبه‌ی لێ ده‌كرێت وه‌گه‌رنا ده‌كوژرێت، چونكه به‌ڵگه‌كانی فه‌رزێتی زه‌كات ئاشكرایه له قورئان وسوننه‌ت وكۆ ده‌نگی ئوممه‌ت، وه‌ختێ ئه‌م حوكمه له كه‌سی وا شاره‌وه نه‌بێت، كه نكوڵی لێ ده‌كات مه‌گه‌ر له‌به‌ر به درۆخستنه‌وه‌ى قورئان وفه‌رموده‌یه، وبێباوه‌ڕه پێیان.
پرسى چواره‌م: حوكمی زه‌كاتنه‌ده‌ر
هه‌ر كه‌س زه‌كات نه‌دات له ڕژدی پێشی فه‌رز بێت، ئه‌وا تاوانباره به نه‌دانی، به‌ڵام له ئیسلام نایباته ده‌ره‌وه، چونكه زه‌كات لقێكه له لقه‌كانی دین، به نه‌كردنێكی په‌تی پێی بێ باوه‌ڕ نابێت، له‌به‌ر ئه‌و فه‌رموده [درێژه‌ى كه دێت] په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێت: «دوای ئه‌وه‌ى باسی سزادانی زه‌كات نه‌ده‌ر ده‌كات به ئاگر، ئه‌فه‌رموێ: پاشان ڕێگای پیشان ده‌درێت یا به‌ره‌و به‌هه‌شت یا به‌ره‌و دۆزه‌خ».
خۆ ئه‌گه‌ر بێباوه‌ڕ بێت ئه‌وا ڕێگه‌ى بۆ نیه بۆ به‌هه‌شت. ئه‌م كه‌سه‌ش به زۆر زه‌كاتی لێ وه‌ر ده‌گیرێت، ئه‌گه‌ر ئاماده‌ى شه‌ڕیش بو، شه‌ڕی له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت تا ملكه‌چ ده‌كات بۆ فه‌رمانی خوا وزه‌كات ده‌دات، له‌به‌ر فه‌رمایشتی خوا : ﴿فإن تابوا وأقاموا الصلاة وآتوا الزكاة فخلوا سبيلهم﴾ [التوبة:5]. «جا ئه‌گه‌ر وازیان هێنا له بێباوه‌ڕیان وهاتنه نێو ئیسلامه‌وه وپابه‌ند بون به شه‌ریعه‌تی ئیسلامه‌وه وه‌ك نوێژ وڕۆژو ئه‌وا ڕێیان بده‌ن، چونكه ئیتر براتانن».
وەپه‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێ:
«أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاسَ حَتَّى يَشْهَدُوا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللهِ، وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ، فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِكَ عَصَمُوا مِنِّي دِمَاءَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ إِلَّا بِحَقِّ الْإِسْلَامِ، وَحِسَابُهُمْ عَلَى اللهِ»
«فه‌رمانم پێكراوه له‌گه‌ڵ خه‌ڵكدا بجه‌نگم تا شایه‌تومان ده‌هێنن: هیچ په‌رستراوێك شایسته‌ى په‌رستن نیه مه‌گه‌ر خوا، وشایه‌تی بده‌ن موحه‌ممه‌د په‌یامبه‌ری خوایه، هه‌روه‌ها نوێژ بكه‌ن وزه‌كات بده‌ن، كه ئه‌وه‌یان كرد ئیتر خوێن وماڵیان له من پارێزراوه مه‌گه‌ر به مافی ئیسلام، ولێپیچنه‌وه‌ش له‌گه‌ڵیان له لای خوایه»(4).
وەله‌به‌ر وته‌كه‌ى ئه‌بوبه‌كر ـ رضي الله عنه ـ (5): «والله لو منعوني عناقا كانوا يؤدونها إلى رسول الله صلى الله عليه وسلم لقاتلتهم على منعها» «به‌خوا ئه‌گه‌ر كاره مێیه‌ك نه‌ده‌ن كه به په‌یامبه‌ریان ـ صلى الله عليه وسلم ـ به‌خشیوه، ئه‌وا له سه‌ری شه‌ڕ ده‌كه‌م له‌گه‌ڵیان».
له‌م بۆچونه‌ش هه‌ر سێ جێنشینه‌كه وسه‌رجه‌م هاوه‌ڵان له‌گه‌ڵیدا بون، ئه‌مه‌ش كۆ ده‌نگیانه له سه‌ر شه‌ڕكردن له‌گه‌ڵ زه‌كاتنه‌ده‌ران، ئه‌وه‌شی له‌به‌ر چروكی نه‌یدات ده‌ڕواته ژێر ئه‌م ده‌قانه‌وه.
پرسى پێنجه‌م: له باره‌ى ئه‌و ماڵانه‌ى زه‌كاتی تێدایه:
زه‌كات فه‌رزه له پێنج جۆری ماڵ، كه بریتین له:
1– مه‌ڕ وماڵات «بهيمة الأنعام»:
كه بریتیه له وشتر، ومانگا، ومه‌ڕ وبزن، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى:
«مَا مِنْ صَاحِبِ إِبِلٍ، وَلَا بَقَرٍ، وَلَا غَنَمٍ، لَا يُؤَدِّي زَكَاتَهَا، إِلَّا جَاءَتْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْظَمَ مَا كَانَتْ وَأَسْمَنَهُ، تَنْطَحُهُ بِقُرُونِهَا، وَتَطَؤُهُ بِأَظْلَافِهَا، كُلَّمَا نَفِدَتْ أُخْرَاهَا، عَادَتْ عَلَيْهِ أُولَاهَا، حَتَّى يُقْضَى بَيْنَ النَّاسِ»
«هیچ خاوه‌ن وشتر ومانگا ومه‌ڕو بزنێك نیه وزه‌كاتی نه‌دات مه‌گه‌ر له ڕۆژی قیامه‌تدا دێت ها له ئه‌وپه‌ڕی گه‌وره‌یی وقه‌ڵه‌وی، به قۆچه‌كانی لێی ده‌دات، وبه سمه‌كانی پێ ده‌نێت به سه‌ریدا هه‌ر كه كۆتاییان هات له هه‌وه‌ڵه‌وه ده‌ست پێده‌كه‌نه‌وه تا خوا قه‌زاوه‌ت ده‌كات له نێوان خه‌ڵك»(6).
2– هه‌ر دو دراوه‌كه:
كه زێڕ وزیوه، هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ی جێگایان ده‌گرێته‌وه له دراوه كاغه‌زیه به‌ربڵاوه‌كان، له‌به‌ر فه‌رمایشتی خوا: ﴿والذين يكنزون الذهب والفضة ولا ينفقونها في سبيل الله فبشرهم بعذاب أليم ﴾ [التوبة: 34] «وئه‌وانه‌ى ماڵه‌كان گل ده‌ده‌نه‌وه وزه‌كاته‌كه‌ى ناده‌ن ومافه واجبه‌كانی لێ ناده‌ن، ئه‌وا مژده‌یان بده‌رێ به سزایه‌كی به ئێش».
هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێ(7):
«مَا مِنْ صَاحِبِ ذَهَبٍ، وَلَا فِضَّةٍ لَا يُؤَدِّي مِنْهَا حَقَّهَا، إِلَّا إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ صُفِّحَتْ لَهُ صَفَائِحُ مِنْ نَارٍ فَأُحْمِيَ عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ، فَيُكْوَى بِهَا جَنْبُهُ، وَجَبِينُهُ وَظَهْرُهُ، كُلَّمَا بَرَدَتْ أُعِيدَتْ لَهُ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ، [حَتَّى يُقْضَى بَيْنَ الْعِبَادِ، فَيَرَى سَبِيلَهُ إِمَّا إِلَى الْجَنَّةِ، وَإِمَّا إِلَى النَّارِ]»
«هیچ خاوه‌ن زێڕ وزیوێك نیه وهه‌قی نه‌دات مه‌گه‌ر ڕۆژی قیامه‌ت ئه‌بێته پارچه ئاسنی پلێت ئاسا ئه‌ڵێی ئاگره، له ئاگری دۆزه‌خدا سور وگه‌رم ده‌كرێت، ئه‌وسا لاته‌نیشتی وناوچاوانی وپشتی پێ داخ ده‌كرێت، هه‌ر سارد بویه‌وه دوباره گه‌رم ده‌كرێته‌وه له ڕۆژێكدا كه ئه‌ندازه‌ى په‌نجا هه‌زار ساڵه تا خوا دادوه‌ری له نێوان به‌نده‌كاندا ده‌كات».
3– دانه‌وێڵه وبه‌ر وبوم «الحبوب والثمار»:
دانه‌وێڵه: بریتیه له هه‌مو دانێكی به خۆراكدانراوی «مقتات» هه‌ڵگیراو «مدخر» وه‌ك جۆ وگه‌نم وجگه له‌مانه‌ش. به‌ر وبومیش: خورما ومێوژه، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا: ﴿ومما أخرجنا لكم من الأرض﴾ [البقرة: 267]. «وببه‌خشن له‌وه‌ى له زه‌وی دێته ده‌ر»، هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ: ﴿وآتوا حقه يوم حصاده ﴾ [الأنعام:141]. «وله ڕۆژی دروێنه‌ی وكردنه‌وه‌یدا مافه فه‌رزه‌كه‌ى سه‌رتان بده‌ن»، وپه‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێ: «فيما سقت السماء والعيون أو كان عثريا(8) العشر، وفيما سقي بالنضح(9) نصف العشر» «ئه‌وه‌ى ئاسمان وچاوگه‌كان ئاوی بده‌ن یا به ڕه‌گه‌كه‌ى خۆی ئاو بخوات ئه‌وه ده‌یه‌كی تێدایه، ئه‌وه‌شی به پشتی وتر ئاو ده‌درێت نیوه‌ی یه‌ك له ده‌یه»(10).
4– كانزا وگه‌نجینه‌ى شاراوه‌ی نه‌فامی «المعادن و الركاز»:
المعادن: بریتیه له هه‌مو ئه‌و شتانه‌ى له زه‌وی ده‌رده‌هێنرێ له‌وانه‌ى دروست ده‌بێت له وه‌زیدا، به بێ ئه‌وه‌ى كه‌س داینابێت، وه‌ك زێڕ وزیو ومس وهتد.
«الركاز»یش: ئه‌وه‌یه كه له زه‌وی ده‌دۆزرێته‌وه له نێژروای نه‌فامی، به‌ڵگه‌ى فه‌رزێتی زه‌كاتیش له كانزا وگه‌نجینه‌ى شاراوه‌ی نه‌فامی، گشتێتی ئه‌م فه‌رمایشته‌ى خوایه: ﴿ياأيها الذين آمنوا أنفقوا من طيبات ما كسبتم ومما أخرجنا لكم من الأرض﴾ [البقرة:267] «ئه‌ى ئه‌وانه‌ى بڕواتان به خوا وپه‌یامبه‌ره‌كه‌ى موحه‌ممه‌د هه‌یه ببه‌خشن له‌و حه‌ڵاڵه پاكه‌ى به ده‌ستان هێناوه وله‌وه‌ى له زه‌وی بۆمان ده‌رهێناون».
پێشه‌وا قورتوبی له ته‌فسیره‌كه‌ى خۆیدا ئه‌ڵێ: مه‌به‌ستی ڕوه‌ك وكانزا وگه‌نجینه‌ى شاراوه‌ى نه‌فامیه. وله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «وفي الركاز الخمس»(11) «وله گه‌نجینه‌ى نه‌فامیدا پێنج یه‌ك هه‌یه». وئوممه‌تیش كۆكه له سه‌ر فه‌رزێتی زه‌كاتی كانزاكان.
5– ماڵی بازرگانی «عروض التجارة»:
بریتیه له هه‌مو ئه‌و شتانه‌ى بۆ كڕین وفرۆشتن دانراوه بۆ قازانج، له‌به‌ر ئایه‌تی: ﴿أنفقوا من طيبات ما كسبتم﴾ [البقرة:267]. جمهوری زانایانیش له سه‌ر ئه‌وه‌ن كه مه‌به‌ست له‌م ئایه‌ته زه‌كاتی ماڵی بازرگانیه.
پرسى شه‌شه‌م: دانایی له فه‌رزێتی زه‌كات، هه‌روه‌ها له سه‌ر كێ فه‌رزه (مه‌رجه‌كانی فه‌رز بونی):
أ– دانایی له فه‌رزێتی زه‌كات:
زه‌كات فه‌رزه له‌به‌ر زۆر حیكمه‌تی بالآ وئامانجی به‌ڕێز كه له ژماردن نایه‌ت، له‌وانه:
1– پاككردنه‌وه‌ى ماڵ وگه‌شه‌كردنی، وبه فه‌ڕ وبه‌ره‌كه‌تی ده‌كات، وشه‌ڕ وده‌رده‌كه‌ى ئه‌بات، وله ئافات وخراپبون ده‌یپارێزێت.
2– پاككردنه‌وه‌ى زه‌كاتده‌ر له ڕژدی وڕه‌زیلی، وپیسی تاوان وهه‌ڵه، وڕاهێنانی له سه‌ر به‌خشنده‌یی وبه‌خشین له پێناو خوادا.
3– به‌ده‌مه‌وه‌بون «مواساة»ی هه‌ژار وپڕكردنه‌وه‌ى پێویستی موحتاجان ونه‌داران وبێبه‌شان.
4– به‌دیهێنانی هه‌ماهه‌نگی ویارمه‌تیدان وخۆشه‌ویستی له نێوان تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگادا، جا كاتێك ده‌وڵه‌مه‌ند زه‌كات ده‌به‌خشێته برا هه‌ژاره‌كه‌ى ئه‌و ڕق وكینه وئاواتی نه‌مانی ده‌وڵه‌مه‌ندی دارا كه له‌وانه‌یه له دڵی ئه‌ودا هه‌بێت له‌گه‌ڵ خۆیدا ده‌ر ده‌كات. به‌مه‌ش ڕقه‌كان نامێنن وته‌بایی وئاسایش بڵاو ده‌بێته‌وه.
5– زه‌كاتدان شوكرانه‌بژێری كردنی خوایه له سه‌ر نیعمه‌تى ماڵ وسامان، هه‌روه‌ها گوێڕایه‌ڵی كردنی خوایه له جێ به‌جێكردنی فه‌رمانه‌كانی.
6– زه‌كات دان به‌ڵگه‌یه له سه‌ر ڕاستی ئیمانی زه‌كات ده‌ره‌كه، چونكه ماڵی خۆشه‌ویست ده‌رناكرێت مه‌گه‌ر بۆ له‌و خۆشه‌ویست تر، هه‌ر بۆیه پێی ده‌وترێت: صه‌ده‌قه، له‌به‌ر ڕاستی خواستی خاوه‌نه‌كه‌ى بۆ خۆشه‌ویستی وڕه‌زامه‌ندی خوا.
7– هۆكاره بۆ ڕازی بونی خوا ودابه‌زینی خێر وخۆشیه‌كان، وسڕینه‌وه‌ى تاوانه‌كان، وهی تریش.
ب– زه‌كات له سه‌ر كێ فه‌رزه (مه‌رجه‌كانی فه‌رز بونی)؟
زه‌كات فه‌رزه له سه‌ر كه‌سێك ئه‌م مه‌رجانه‌ى تێدا بێت:
1– ئیسلام: جا فه‌رز نیه له سه‌ر بێباوه‌ڕ، چونكه په‌رستنێكی ماڵیه پێی له خوا نزیك ده‌بێته‌وه، به‌ڵام بێباوه‌ڕ په‌رستنی لێ وه‌رناگیرێت تا دێته ناو ئیسلامه‌وه، چونكه خوا ئه‌فه‌رموێ ـ صلى الله عليه وسلم ـ : ﴿وما منعهم أن تقبل منهم نفقاتهم إلا أنهم كفروا بالله وبرسوله﴾ [التوبة: 54] «وهۆكاری وه‌رنه‌گرتنی به‌خشینه‌كانیان ئه‌وه‌یه: ئه‌وان بێباوه‌ڕی وبه درۆخستنه‌وه‌ى په‌یامبه‌ره‌كه‌یان له دڵدا شاردۆته‌وه».
جا مادام لێیان وه‌رناگیرێت پێویستكردنی له سه‌ریان سودی نیه، وله‌به‌ر مه‌فهومی وته‌كه‌ى ئه‌بوبه‌كر ـ رضي الله عنه ـ : «ئه‌مه فه‌رزی صه‌ده‌قه‌یه كه په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رزی كردوه له سه‌ر موسڵمانان»(12).
به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا لێپێچینه‌وه‌ى له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت له سه‌ری، چونكه گوتاره شه‌رعیه‌كانیش ئاراسته‌ى ئه‌ویش كراوه له سه‌ر وته‌ى دروست.
2– ئازادی: جا زه‌كات پێویست نیه له سه‌ر كۆیله و«المكاتب»(13)، چونكه كۆیله خاوه‌نی هیچ نیه، موكاته‌بیش خاوه‌ندارێتیه‌كه‌ى لاوازه، هه‌روه‌ها كۆیله وئه‌وه‌شی هه‌یه‌تی هی خاوه‌نه‌كه‌یه‌تی، جا زه‌كاتی ئه‌م له سه‌ر ئه‌وه.
3– خاوه‌ن ڕاده «نصاب» بێت خاوه‌ندارێتیه‌كی ته‌واوی جێگیر وسه‌قامگیر(14): هه‌روه‌ها زیاتر بێت له پێویستیه زه‌روره‌كان كه مرۆڤ لێی بێ پێویست نیه، وه‌كو خۆراك وپۆشاك وخانو، چونكه زه‌كات بۆ به ده‌مه‌وه‌بونی هه‌ژار دانراوه، كه‌واته پێویسته بگاته خاوه‌ندارێتی ڕاده «نصاب» كه به هۆیه‌وه ده‌گاته ده‌وڵه‌مه‌ندیه‌كی بایه‌خپێدراو.
ئه‌مه‌ش له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ :
«لَيْسَ فِيمَا دُونَ خَمْسَةِ أَوْسُقٍ صَدَقَةٌ، وَلَيْسَ فِيمَا دُونَ خَمْسِ ذَوْدٍ صَدَقَةٌ، وَلَيْسَ فِيمَا دُونَ خَمْسِ أَوَاقٍ صَدَقَةٌ»
«كه‌متر له پێنج ویسق زه‌كاتی تێدا نیه، هه‌روه‌ها كه‌متر له پێنج زه‌ود زه‌كاتی تێدا نیه، هه‌روه‌ها كه‌متر له پێنج وه‌قه «ئۆقیه» زه‌كاتی تێدا نیه»(15).
4– ساڵ هاتن به سه‌ر ماڵدا: ئه‌مه‌ش به‌وه‌ى دوانزه مانگی قه‌مه‌ری تێپه‌ڕ ببێت به سه‌ر نیصابه‌كه له لای خاوه‌نه‌كه‌ى، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «لا زكاة في مال حتى يحول عليه الحول» «زه‌كات نیه له هیچ ماڵێكدا تا ساڵی به سه‌ردا تێپه‌ڕ ده‌بێت»(16). ئه‌مه‌ش تایبه‌ته به مه‌ڕ وماڵات وپاره وپول وماڵی بازرگانی، به‌ڵام زه‌رعات وبه‌ر وبوم وكانزاكان وریزكاز، ئه‌وه ساڵ تێپه‌ڕبونی تێدا به مه‌رج نه‌گیراوه، چونكه خوا ئه‌فه‌رموێ : ﴿وآتوا حقه يوم حصاده﴾ [الأنعام:141].
هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ى كانزاكان وریكاز ماڵێكه له زه‌ویه‌وه ده‌ست ده‌كه‌وێت، بۆیه بۆ پێویست بونی زه‌كات تێیدا ساڵ تێپه‌ڕ بون مه‌رج نیه وه‌ك كشتوكاڵ وبه‌ر وبومه‌كان.
پرسى حه‌وته‌م: به‌شه‌كانی زه‌كات:
زه‌كات دو به‌شه:
1– زه‌كاتی ماڵ وسامان: كه بریتیه له‌وه‌ى په‌یوه‌سته به ماڵه‌وه.
2– زه‌كاتی جه‌سته: ئه‌وه‌یه كه په‌یوه‌سته به‌لاشه‌وه، ئه‌مه‌ش زه‌كاتی سه‌ر فتره‌یه.
پرسى هه‌شته‌م: زه‌كاتی قه‌رز:
قه‌رز ئه‌گه‌ر هاتو له لای نه‌دار یان قه‌رز كوێر (ئه‌مڕۆ وبه‌یانی كه‌ر= مماطل)ێك بو، ئه‌وه كه‌ی قه‌رزه‌كه‌ى درایه‌وه زه‌كاتی یه‌ك ساڵی ده‌دات له ساڵی وه‌رگرتنه‌كه‌دا، ئه‌گه‌ریش به‌لای داراكه‌وه بو ده‌ستی ده‌ستی پێ نه‌ده‌كرد ئه‌و كاته هه‌مو ساڵێك زه‌كاتی ده‌دات، چونكه وه‌كو ئه‌وه وایه لای خۆی بێت.
=========
(1) بریتیه: له‌و سنور وئه‌ندازه‌یه‌ی كه ماڵ پێی گه‌یشت زه‌كاتی تێدا واجب ده‌بێت. وه‌رگێڕ.
(2) متفق عليه: أخرجه البخاري (8)، ومسلم (16)، عن ابن عمر رضي الله عنه [واللفظ له].
(3) متفق عليه: أخرجه البخاري (1395)، ومسلم (19)، عن ابن عباس رضي الله عنه [واللفظ لهما إلا في كلمة].
(4) متفق عليه: أخرجه البخاري (2946)، ومسلم (21).
(5) متفق عليه: أخرجه البخاري (1400)، ومسلم (20).
(6) أخرجه مسلم (987) من حديث أبي هريرة.
(7) أخرجه مسلم (987) من حديث أبي هريرة.
(8) ئه‌وه‌یه كه به ڕه‌گه‌كه‌ى ئاو ده‌خوات به بێ ئاودان، وه‌ك ئه‌وه‌ى له نزماییه‌ك وهاوشێوه‌ى بێت، ئاوی باران له جۆگه‌كانه‌وه دێن بۆی، یان ئاو نزیكیه‌تی به ڕه‌گه‌كانی لێی ده‌خوات وه‌ك ئه‌وه‌ی نزیك ڕوبارێك بێت.
(9) واته: بریتیه له وشترانه‌ى كه ئاویان له سه‌ر پشت هه‌ڵده‌گیرێت بۆ ئاودانی زه‌رعات، نێرینه‌كه‌ى: «ناضح»ی پێ ده‌وترێت، مێینه‌كه‌ش: «ناضحة»يه.
(10) أخرجه البخاري (1483) من حديث ابن عمر رضي الله عنه.
(11) متفق عليه: أخرجه البخاري (1499)، ومسلم (1710) من حديث أبي هريرةرضي الله عنه.
(12) أخرجه البخاري (1454)، ئه‌مه‌ش له‌و نوسراوه‌ی كه ئه‌ینوسێت بۆ ئه‌نه‌س كاتێك ده‌ینێرێت بۆ به‌حره‌ین .
(13) بریتیه له‌و كۆیله‌یه‌ی له‌گه‌ڵا خاوه‌نه‌كه‌یدا ڕێك كه‌وتوه دوای پێدانی ئه‌ندازه‌یه‌كی دیاری كراوی ماڵ له شێوه‌ی قیستدا، ئازاد ببێت. وه‌رگێڕ.
(14) سه‌قامگیری واته: موعه‌ڕره‌ز نیه بۆ تیا چون، خۆ ئه‌گه‌ر موعه‌ڕره‌ز بێت بۆ تیاچون وده‌سه‌ڵات به‌سه‌ریدا نه‌شكێت ئه‌وا زه‌كاتی تێدا نیه.
(15) متفق عليه: أخرجه البخاري (1447)، ومسلم (979)، من حديث أبي سعيد الخدري رضي الله عنه.
(16) أخرجه ابن ماجه وغيره، وصححه الألباني انظر: إرواء الغليل (3/254) (787).
دەروازەى دووەم: لەبارەى زەکاتى زێر و زیوەوە :
چه‌ند پرسێكی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: حوكمی زه‌كاتی زێڕ وزیو، وبه‌ڵگه‌كانی:
زه‌كات له زێڕ وزیودا فه‌رزه له‌به‌ر ئایه‌تی:
﴿وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ [التوبة: 34]
«وئه‌وانه‌ى ماڵ ده‌گرنه‌وه وزه‌كاته‌كه‌ى ناده‌ن ومافه واجبه‌كانی ده‌رناكه‌ن وه‌ك ئاڵتون وزیو، ئه‌وا مژده‌یان بده‌رێ به سزایه‌كی به ئێش». وهه‌ڕه‌شه‌ی له‌م چه‌شنه‌ش ناكرێت مه‌گه‌ر له سه‌ر نه‌كردنی فه‌رزێك.
هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌و فه‌رموده‌یـ[ـه‌ى پێشتر]: «هیچ خاوه‌ن زێڕ وزیوێك نیه وهه‌قی نه‌دات مه‌گه‌ر له ڕۆژی قیامه‌تدا ئه‌بێته پارچه ئاسنی پلێت ئاسا، ئه‌ڵێی ئاگره، له ئاگری دۆزه‌خدا سور وگه‌رم ده‌كرێت، ئه‌وسا لا ته‌نیشتی وناو چاوانی وپشتی پێ داخ ده‌كرێت، هه‌ر سارد بویه‌وه دوباره گه‌رم ده‌كرێته‌وه له ڕۆژێكدا كه ئه‌ندازه‌كه‌ى په‌نجا هه‌زار ساڵه تا خوا دادوه‌ری له نێوان به‌نده‌كاندا ده‌كات».
هه‌روه‌ها زانایان كۆكن له سه‌ر ئه‌وه‌ى له هه‌ر دو سه‌د درهه‌مێك پێنج درهه‌می تێدایه، زێڕیش كه گه‌یشته بیست مسقاڵ ونرخه‌كه‌ى دو سه‌د درهه‌م بو، زه‌كاتی تێدایه.
پرسى دووه‌م: ئه‌ندازه‌ى زه‌كات:
ئه‌ندازه‌ى زه‌كاتی فه‌رز له زێڕ وزیو: ڕوبعی «یه‌ك له ده‌یه»، واته: له هه‌ر بیست دینارێكی زێڕ نیو دیناری تێدایه، ئیتر به گوێره‌ى ئه‌مه‌یه زۆر بێت یا كه‌م، هه‌روه‌ها له هه‌مو دو سه‌د درهه‌مێكی زیودا: پێنج درهه‌می تێدایه، زیاتریش بو به گوێره‌ى ئه‌مه‌یه، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «وفي الرقة(1) ربع العشر» «له زێڕ وزیوی نه‌خت، ڕوبعی «ده یه‌ك»ی تێدایه»(2).
وله‌به‌ر فه‌رموده‌ی:
«…وَلَيْسَ عَلَيْكَ شَيْءٌ -يَعْنِي فِي الذَّهَبِ- حَتَّى تَكُونَ لَكَ عِشْرُونَ دِينَارًا، فَإِذَا كَانَتْ لَكَ عِشْرُونَ دِينَارًا وَحَالَ عَلَيْهَا الْحَوْلُ فَفِيهَا نِصْفُ دِينَارٍ»
«وهیچت له سه‌ر نیه -یانی له زێڕدا- تا ده‌بێته بیست دینار، كه گه‌یشته بیست دینار وساڵی به سه‌ردا هات ئه‌وه نیو دیناری تێدایه»(3). هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ى له په‌یامبه‌ره‌وه ـ صلى الله عليه وسلم ـ هاتوه كه: «له هه‌مو بیست دینارێكدا -به‌ره‌و سه‌ره‌وه- نیو دینار زه‌كاتی بردوه»(4).
پرسى سێیه‌م: مه‌رجه‌كانی زه‌كات:
مه‌رجه بۆ فه‌رزێتی زه‌كات له زێڕ وزیودا، ئه‌م مه‌رجانه‌ى خواره‌وه هه‌بێت:
1– گه‌یشتنه ڕاده: كه بریتیه له بیست مسقاڵ زێڕ، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشوی] عه‌لی ـ رضي الله عنه ـ : «وهیچت له سه‌ر نیه -یانی له زێڕدا- تا ده‌گاته بیست دینار، كه گه‌یشته بیست دینار وساڵی به سه‌ردا هات ئه‌وه نیو دینار زه‌كاتی تێدایه»، كه ده‌كاته «85» گرام.
ڕاده‌ى زیویش دو سه‌د درهه‌می زیو، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى [پێشوی] په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «وكه‌متر له پێنج وه‌قه «ئۆقیه» زه‌كاتی تێدا نیه»، هه‌ر وه‌قه‌یه‌كیش چل درهه‌مه، جا پێنج وه‌قه ده‌كاته دو سه‌د درهه‌م، وله‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى [پێشوی] ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «وفي الرقة ربع العشر فإن لم تكن إلا تسعين ومائة فليس فيها شيء إلا أن يشاء ربها» «وله زێڕ وزیوی نه‌خت چاره‌كی ده یه‌كی تێدایه، جا ئه‌گه‌ر نه‌یبو جگه له سه‌د ونه‌وه‌د ئه‌وا هیچ زه‌كاتی تێدا نیه مه‌گه‌ر خاوه‌نه‌كه‌ى خۆی حه‌ز بكات». وزانایانیش كۆكن له سه‌ر ئه‌وه‌ى ڕاده‌ى زیو پێنج وه‌قه‌یه، وڕاده‌ى زێڕ بیست مسقاڵه(5).
2– مه‌رجه گشتیه‌كانی تر كه ڕابورد له‌باسی: «زه‌كات له سه‌ر كێ فه‌رزه؟» كه بریتی بو له: ئیسلام وئازادی وخاوه‌ندارێتی ته‌واو، وساڵ به سه‌ر هاتن. پێشتریش ڕابورد.
پرسى چواره‌م: له باره‌ى زێڕ وزیو خستنه زگ یه‌ك:
ئه‌م دوانه ناخرێنه سك یه‌ك بۆ ته‌واوكردنی ڕاده ئه‌مه‌ش له سه‌ر ڕای دروست. چونكه هه‌ر دوكیان دو ڕه‌گه‌زی جیاوازن، بۆیه ناخرێنه زگ یه‌ك، وه‌كو مانگا وشتر، وجۆ وگه‌نم، له كاتێكدا مه‌به‌ست له هه‌ر دوكیاندا یه‌ك شته، كه گه‌شه‌كردنه له وشتر ومانگادا، وخۆراكه له جۆ وگه‌نمدا، هه‌روه‌ها له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى [پێشوی] په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «وكه‌متر له پێنج وه‌قه زه‌كاتی تێدا نیه».
جا كه وترا ده‌خرێنه زگ یه‌ك له ته‌واوكردنی ڕاده، ئه‌وه وا ده‌خوازێت: كه‌متر له پێنج وه‌قه‌ی زیو زه‌كاتی تێدا فه‌رز ببێت، ئه‌گه‌ر زێڕی هه‌بو بۆ پڕكردنه‌وه‌ى ڕاده‌كه. به‌ڵام فه‌رموده‌كه ئه‌وه‌ش ده‌گرێته‌وه كه ئه‌گه‌ر هه‌یبێ له زێڕ پێی ته‌واوی بكات یان نه‌یبێت. كه‌وابو ئه‌گه‌ر ده دینار [ی زێڕ] وسه‌د درهه‌می [زیوی] هه‌بو ئه‌وه زه‌كاتی له سه‌ر نیه، چونكه زێڕ به ته‌نیا زه‌كاتی ده‌درێت، وزیویش به ته‌نها.
پرسى پێنجه‌م: له باره‌ى زه‌كاتی خشڵه‌وه «زكاة الحلي»:
جیاوازی نیه له نێوان زانایاندا له سه‌ر فه‌رزێتی زه‌كات له خشڵ كه بۆ هه‌ڵگرتن وكرێدانن، هه‌روه‌ها خشڵی حه‌رام؛ وه‌ك پیاوێك كلوانكه‌كه‌ى زێڕ بێت، یا ئافره‌تێك خشڵه‌كه‌ى له وێنه‌ى ڕوح له‌به‌ر بێت، یا وێنه‌ى ڕوح له‌به‌ری پێوه بێت، به‌ڵام خشڵ وزێڕی دانراو بۆ به‌كارهێنانی حه‌ڵاڵ وله لادانان «العارية»، جا ئه‌وه‌ى دروسته له‌و دو وته‌یه‌ی زانایان زه‌كاتی تێدا واجبه، له‌به‌ر ئه‌مانه‌ى خواره‌وه:
1– گشتێتی ئه‌و ده‌قانه‌ی هاتوه له باره‌ى فه‌رزێتی زه‌كاته‌وه له ئاڵتون وزیو، ئه‌مه‌ش گشتیه خشڵ وجگه له‌وه‌ش ده‌گرێته‌وه.
2– ئه‌وه‌ی كه خاوه‌ن سونه‌نه‌كان ده‌یگێڕنه‌وه له عه‌مری كوڕی شوعه‌یبه‌وه له باوكیه‌وه له باپیریه‌وه ـ رضي الله عنه ـ (6):
«أَنَّ امْرَأَةً أَتَتْ رَسُولَ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ وَمَعَهَا ابْنَةٌ لَهَا وَفِي يَدِ ابْنَتِهَا مَسَكَتَانِ(7) غَلِيظَتَانِ مِنْ ذَهَبٍ، فَقَالَ لَهَا: أَتُعْطِينَ زَكَاةَ هَذَا؟ قَالَتْ: لَا، قَالَ: أَيَسُرُّكِ أَنْ يُسَوِّرَكِ اللهُ بِهِمَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ سِوَارَيْنِ مِنْ نَارٍ؟! قَالَ: فَخَلَعَتْهُمَا فَأَلْقَتْهُمَا إِلَى النَّبِيِّ ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، وَقَالَتْ: هُمَا لِلهِ وَلِرَسُولِهِ»
«ئافره‌تێك هاته خزمه‌تی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وكچێكی له‌گه‌ڵدا بو، دو بازنه وده‌سته‌وانه‌ى زێڕینی ئه‌ستوری له ده‌ستدا بو، پێی فه‌رمو: ئایا زه‌كاتی ئه‌مه ده‌ده‌یت؟ وتی: نه‌خێر، فه‌رموی: حه‌ز ئه‌كه‌یت خوا له قیامه‌تدا بیكاته بازنی ئاگرین بۆت؟! ئه‌ڵێ: ئه‌وه‌بو دایكه‌ند ودای به په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، وتی: ئه‌وه بۆ خوا وپه‌یامبه‌ره‌كه‌ى».
3– وله‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌مه ئیحتیات وئه‌ستۆپاكی زیاتری تێدایه، جا په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێ: «دع ما يريبك إلى ما لا يريبك» «واز له جێی گومان بهێنه وئه‌وه بكه كه جێی گومان نیه»(8).
پرسى شه‌شه‌م: له باره‌ى زه‌كاتی ماڵی بازرگانیه‌وه «عروض التجارة»:
«العروض»: كۆی «عَرْض» و«عَرَض»ـه، ئه‌وه‌یه كه موسڵمان دایناوه بۆ بازرگانی كردن له هه‌ر جۆرێك بێت، ئه‌مه‌ش گشتگیرترین ماڵی زه‌كاته. به‌مه ناونراوه: چونكه سه‌قامگیر نیه، به‌ڵكو دێته ده‌ست وده‌ڕوا، له‌به‌رئه‌وه‌ى بازرگان خودی ئه‌م كاڵایه‌ی ناوێت، به‌ڵكو قازانجه‌كه‌ى ده‌وێت له هه‌ر دو دراوه‌كه.
زه‌كاتیش فه‌رزه تێیدا له‌به‌ر گشتێتی ئه‌م فه‌رمایشته‌ی خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ : ﴿وفي أموالهم حق للسائل والمحروم﴾ [الذاريات:19] «وله ماڵه‌كانیاندا مافی فه‌رز وسوننه‌ت هه‌یه بۆ ئه‌و هه‌ژارانه‌ى داوا ده‌كه‌ن وئه‌وانه‌شی داوا ناكه‌ن له شه‌رمدا»، هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ: ﴿ياأيها الذين آمنوا أنفقوا من طيبات ما كسبتم﴾ [البقرة:267].
وله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشتری] په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ موعازی كوڕی جه‌به‌ل ـ رضي الله عنه ـ : «ئه‌وا پێیان ڕابگه‌یه‌نه كه خوا صه‌ده‌قه‌ی له ماڵه‌كانیان فه‌رز كردوه له سه‌ریان، له ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانیان وه‌رده‌گیرێ وده‌درێته‌وه به هه‌ژاره‌كانیان». گومانیشی تێدا نیه ماڵی بازرگانی ماڵه.
مه‌رجه‌كانی فه‌رزبونی زه‌كات تێیدا:
1– بوو بێته خاوه‌نی به كاری خۆی، وه‌ك: كڕین وفرۆشتن، ووه‌رگرتنی دیاری، بۆیه میراتی وهاوشێوه‌كانی ناڕواته ژێریه‌وه، له‌وانه‌ى به ناچاری وزۆر ده‌بێته موڵك.
2– ئه‌بێت به مه‌به‌ستی بارزگانی بو بێته خاوه‌نی.
3– ئه‌بێت نرخه‌كه‌ى بگاته ڕاده «نصاب».
له‌گه‌ڵ پێنج مه‌رجه‌كه‌ى پێشوی سه‌ره‌تای باسی زه‌كات.
جا ئه‌گه‌ر ساڵی به‌سه‌ردا هات ئه‌وا به یه‌كێك له دو دراوه‌كه: زێڕ وزیو ده‌ژمێردرێت، جا كه نرخه‌كه گه‌یشته ڕاده ئه‌وا چاره‌كی ده‌یه‌كی تێدایه.
وله كاتی ژماردندا ته‌ماشای كاتی كڕینی ماڵه بازرگانیه‌كه ناكرێت، چونكه نرخه‌كه‌ی زیاد وكه‌م ده‌كات، به‌ڵكو عیبره‌ت به نرخه‌كه‌یه‌تی له كاتی كۆتایی هاتنی ساڵه‌كه.
==============
(1) الرقة: به قافێكی سوك، بریتیه له زیو ودرهه‌می نه‌خت، بنه‌ڕه‌ته‌كه‌ى: «الورق»ـه، واوه‌كه‌ى لابراوه وهائێك خراوه‌ته شوێنی. [نه‌ختیش: له زمانی كوردیدا، واته: پاره‌ی له سكه‌دراو].
(2) أخرجه البخاري (1454) من حديث أنس بن مالك عن أبي بكر رضي الله عنه[ورد لفظه في الأصل هكذا: «وفي الرِّقَةِ كل مائتي درهم ربع العشر». ولم أجده لا في البخاري ولا في غيره، ولعل السبب في هذا وغيره من تغاير الألفاظ -والله أعلم- أنهم -وفقهم الله تعالى- ينقلون كثير من الأحاديث من كتب الفقه، وهنا من «الشرح الممتع على زاد المستقنع» لابن العثيمين (6/31). والله تعالى أعلم]
(3) أخرجه أبو داود (1573) [هذا لفظه، لا «نِصْفُ مِثْقَالٍ»] وغيره عن علي بإسناد حسن أو صحيح كما قال النوي.
(4) أخرجه ابن ماجه (1791)، والدارقطني (199)، وهو صحيح. انظر «إرواء الغليل» (3/289). [هذا لفظه، وفي الأصل: «مِثْقَالًا نِصْفُ مِثْقَالٍ» وهو هكذا في «الروض المربع» و«كشاف القناع»].
(5) «شرح صحيح مسلم» للنوي (7/48).
(6) أخرجه أبو داود (1563) [واللفظ له]، والنسائي (5/38)، والبيهقي (4/140)، وصحح إسناده ابن القطان كما في نصب الراية (2/370)، وحسنه الألباني «صحيح الترمذي» 518).
(7) به چه‌ند فه‌تحه‌یه‌كی به دوای یه‌كدا، كۆیه، یانی: بازنگ، تاكه‌كه‌ى «مَسَكَة»یه.
(8) أخرجه الترمذي (1563)، والنسائي (5711)، وصححه الألباني.
دەروازەى سێهەم: لەبارەى زەکاتى ئەوەى لە زەوى دیتە دەرەوە (الخارج من الارض) :
ئه‌مه‌ش چه‌ند پرسێكی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: كه‌ى فه‌رز ده‌بێت؟ وبه‌ڵگه‌كه‌ی:
بنه‌ما وبه‌ڵگه له سه‌ر فه‌رز بونی، ئه‌م فه‌رمایشته‌ى خوایه ـ صلى الله عليه وسلم ـ : ﴿ياأيها الذين آمنوا أنفقوا من طيبات ما كسبتم ومما أخرجنا لكم من الأرض﴾ [البقرة:267]. زه‌كاتیش له دانه‌وێڵه‌دا فه‌رز ده‌بێت ئه‌گه‌ر ڕه‌ق وقایم بو «اشتد» وبو به فه‌ریكه، وله به‌ر وبومدا فه‌رز ده‌بێت گه‌ى پێگه‌یشت، به‌وه‌ى تامی خۆش بێت بۆ خواردن بشێت، ومه‌رج نیه ساڵی به سه‌ردا بڕوا، له‌به‌ر فه‌رمایشتی خوا : ﴿وآتوا حقه يوم حصاده﴾ [الأنعام:141].
كه‌واته زه‌كات فه‌رزه له هه‌ر دانه‌وێڵه وبه‌ر وبومێك بپێورێ وهه‌ڵبگیرێ، وه‌ك گه‌نم وجۆ وزوڕرات «گه‌نمه‌شامی» وبرنج وخورما ومێوژ، به‌ڵام له میوه‌هات وسه‌وزه‌وات فه‌رز نیه.
وتمان: «بپێورێ»: له‌به‌ر ئه‌وه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئیعتباری بۆ به ویسق پێوان «التوسيق» دانا كه بریتیه له بار كردن «التحميل»، وتیشمان: «هه‌ڵبگیرێ»: چونكه له هه‌ڵگرتن مانایه‌كی گونجاو «مناسب» هه‌یه بۆ فه‌رزكردنی زه‌كات تێیدا. جا له سه‌ر ئه‌مه ئه‌گه‌ر نه دانه‌وێڵه وبه‌ر وبومێكی پێوانه‌كراو بو نه هه‌ڵگیراو زه‌كاتی تێدا نیه.
پرسى دووه‌م: مه‌رجه‌كانی زه‌كاتی دانه‌وێڵه:
بۆ ئه‌وه‌ى زه‌كات فه‌رز بێت له دانه‌وێڵه وبه‌ر وبوم، دو مه‌رجی پێویسته:
1– گه‌یشتنه ڕاده: كه پێنج ویسقه، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر فه‌رموده‌ى [پێشتر]: «كه‌متر له پێنج ویسق زه‌كاتی تێدا نیه».
ویسقیش: باره وشترێكه، كه ده‌كاته شه‌ست مه‌ن (صاع) به مه‌نی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، پێینج ویسقیش سێسه‌د مه‌نه، كه‌واته كێشی ڕاده به گه‌نمی چاك ده‌كاته نزیكه‌ى شه‌ش سه‌د ودوانزه كگم، له سه‌ر ئه‌وه‌ى كێشی مه‌نێك 2.40 كیلۆ گرام بێ.
2– ئه‌بێت له كاتی فه‌رزبونی زه‌كات له سه‌ری، ڕاده‌كه موڵكی خۆی بێت.
پرسى سێیه‌م: له باره‌ى ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی فه‌رزه بدرێت:
ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ى پێویسته بدرێت له دانه‌وێڵه وبه‌ر وبومدا: ده یه‌كه له‌وه‌ى ئاودانه‌كه‌ى بێ خه‌رجی وتێچون «كلفة» بێت، وه‌ك ئه‌وه‌ی ڕه‌گه‌كه‌ى خۆی ئاو بخواته‌وه «عثري»، یا له چاوگه‌كانه‌وه ئاو بخواته‌وه. ونیوه‌ى ده یه‌كه ئه‌گه‌ر ئاودانه‌كه‌ى به دۆڵه‌كه «الدلاء» وئامێره نوێیه‌كان وشتره‌كان «السواني» وهاوشێوه‌كانی بێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «فيما سقت السماء والأنهار والعيون أو كان بعلا العشر، وما سقي بالسواني ، أو النضح نصف العشر» «ئه‌وه‌ى له ئاسمان وڕوباره‌كان وچاوگه‌كان ئاوی ده‌خوارد یا به‌عل بو؛ ده یه‌كی تێدایه، ئه‌گه‌ریش به وشتره‌كان ئاو ده‌درا ئه‌وه نیوه‌ى ده یه‌كی تێدایه»(1).
پرسى چواره‌م: له باره‌ى زه‌كاتی هه‌نگوینه‌وه:
زۆربه‌ى زانایان پێیان وایه هه‌نگوێن زه‌كاتی تێدا نیه، ئه‌م بۆچونه‌ش دیارتره، چونكه نه له قورئان ونه له فه‌رموده‌دا به‌ڵگه‌یه‌كی ڕاشكاو نیه له سه‌ر فه‌رزبونی، بنچینه‌ش ئه‌ستۆ پاكیه «براءة الذمة» مه‌گه‌ر به‌ڵگه‌یه‌ك هه‌بیت فه‌رزی بكات.
پێشه‌وا شافعی ئه‌ڵێ: «فه‌رموده‌ى: «في العسل: العشر» «له هه‌نگوێندا یه‌ك له ده هه‌یه» لاوازه، هه‌روه‌ها «ألا يؤخذ منه [أي: من العسل] العشر» «ده‌یه‌ك له هه‌نگوێن نیه»ش دیسانه‌وه لاوازه، جگه له عومه‌ری كوڕی عه‌بدولعه‌زیزه‌وه نه‌بێت، وهه‌ڵبژاردنی من ئه‌وه‌یه هیچی تێدا نیه، چونكه ئه‌و فه‌رموده وئاسه‌وارانه‌ى چه‌سپاون له‌باره‌ى ئه‌وه‌ى زه‌كات له چیدا هه‌یه، هه‌نگوێنی تێدا نیه، وه‌ك ئه‌وه‌ى چاوپۆشی لێكرا بێت».
ئیبن ئه‌لمونزیر ئه‌ڵێ: «هیچ فه‌رموده‌یه‌كی چه‌سپاو نیه له‌باره‌ى فه‌رزكردنی زه‌كات له هه‌نگوێندا».
پرسى پێنجه‌م: له باره‌ى گه‌نجینه‌ى شاراوه‌ى نه‌فامی «الركاز» ه‌وه:
«الركاز»: بریتیه له‌وه‌ى له نافامیدا شاردراوه‌ته‌وه زێڕ بێت یا زیو یا هه‌ر شتێكی تر نیشانه‌ى بێباوه‌ڕانی پێوه بێت، وبه پاره بخوازرێت، وتێچون وكاركردنی زۆری نه‌وێت، خۆ ئه‌گه‌ر به پاره خوازرا وئیشی زۆری گه‌ره‌ك بو، ئه‌وه ریكاز نیه.
پێنج یه‌ك «خمس»یشی تێدا پێویسته زۆر بو یا كه‌م، مه‌رجیش نیه ساڵی به سه‌ردا بێت وگه‌یشتبێته ڕاده، له‌به‌ر گشتێتی فه‌رموده‌كه‌ى [پێشتری] په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «له ریكازدا پێنج یه‌ك هه‌یه»، ئه‌مه‌ش ده‌ستكه‌وت «الفيء»ه، وله به‌رژوه‌ندی گشتی موسڵماناندا خه‌رج ده‌كرێت، مه‌رجیش نیه له جۆره ماڵێكی دیاریكراو بێ؛ ئیتر زێڕ بێت یا زیو یا شتى تر.
وبه‌وه ده‌زانرێت كه له چاڵ نراوی نه‌فامیه: كه نیشانه‌ى بێباوه‌ڕی پێوه بێت، وه‌ك نوسینی ناوه‌كانیان، ونه‌شخاندن وكێشانی وێنه‌كانیان، وهاوشێوه‌ى ئه‌م نیشانانه.
كانزاكانیش: بریتیه له‌وه‌ى له سكی زه‌وی ده‌رده‌هێنرێت وله ڕه‌گه‌زی زه‌وی نه‌بێت، وڕوه‌ك نه‌بێت، ئیتر ته‌ڕ «الجاری» بێت وه‌ك نه‌وت وزفت، یا وشك وه‌ك ئاسن ومس وزێڕ وزیو وجیوه، جا زه‌كاتی تێدا فه‌رزه، به كۆ ده‌نگی زانایان وه‌ك ڕابورد، له‌به‌ر گشتێتی ئه‌و ده‌قانه‌ى هاتون له باره‌ى واجبێتی زه‌كاتی ئه‌و شتانه‌ى له زه‌وی ده‌رده‌هێنرێت، وه‌ك ئه‌م فه‌رمایشته‌ی خوا : ﴿أنفقوا من طيبات ما كسبتم ومما أخرجنا لكم من الأرض﴾ [البقرة:267].
============
(1) أخرجه البخاري (1483) عن ابن عمر رضي الله عنه، وأبو داود (1596) [والنسائي (2487)] واللفظ لهـ[ـما]، به‌علیش: ئه‌و دارخورمایه‌یه به ڕه‌گه‌كانی خۆی ئاو ده‌خوا وپێویستی به ئاودان نیه.
دەروازەى چوارەم: لەبارەى زەکاتى مەر و مالات (بهیمة الانعام) :
«بهيمة الأنعام»: بریتیه له وشتر ومانگا ومه‌ڕ وبزن، مانگا: گامێشیش ده‌گرێته‌وه چونكه جۆرێكه له مانگا. پێشی وتراوه: «بهيمة الأنعام» چونكه قسه ناكه‌ن، له «الإبهام»ه‌وه هاتوه، كه بریتیه له شاردنه‌وه وناڕون بون.
چه‌ند پرسێكی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: مه‌رجه‌كان بۆ فه‌رز بونی زه‌كات:
بۆ فه‌رزبونی زه‌كات له‌و ئاژه‌ڵانه‌دا ئه‌بێت ئه‌م مه‌رجانه‌ی خواره‌وه هه‌بن:
1– ئه‌بێت ماڵاته‌كه بگاته ڕاده‌ی شه‌رعی، ئه‌مه‌ش له وشتردا پێنج دانه‌یه، وله مانگادا سیه، وله مه‌ڕ وبزندا چل، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشتر]: «كه‌متر له پێنج زه‌ود زه‌كاتی تێدا نیه»(1)، وله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى موعاز ـ رضي الله عنه ـ : «بعثني رسول الله ـ صلى الله عليه وسلم ـ أصدق أهل اليمن ، وأمرني أن آخذ من البقر من كل ثلاثين تبيعا، ومن كل أربعين مسنة» «په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ناردمی بۆ كۆكردنه‌وه‌ى زه‌كاتی خه‌ڵكی یه‌مه‌ن، فه‌رمانی پێكردم له سی مانگادا ته‌بیعێك ببه‌م، وله چل دانه‌دا موسیننه‌یه‌ك ببه‌م [دواتر واته‌كانیان دێت]»(2).
وله‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «إذا كانت سائمة الرجل ناقضة من أربعين شاة واحدة، فليس فيها صدقة [إلا ان يشاء ربها]» «ئه‌گه‌ر مه‌ڕوماڵات بۆ چل شه‌ك یه‌ك دانه‌ى كه‌متر بو، ئه‌وا زه‌كاتی تێدا نیه مه‌گه‌ر خاوه‌نه‌كه‌ى حه‌ز بكات»(3).
2– ئه‌بێت ساڵێكی ته‌واو به سه‌ر ئاژه‌ڵه‌كه‌دا بێت له‌لای خاوه‌نه‌كه‌ى، ئه‌مه نیصابه، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشتر]: «زه‌كات نیه له هیچ ماڵێكدا تا ساڵی به سه‌ردا تێ نه‌په‌ڕێت».
3– ئه‌بێت له ده‌شت بله‌وه‌ڕێت «السائمة»: ئه‌وه‌یه كه له گژ وگیای حه‌ڵاڵ دا ده‌له‌وه‌ڕێت له هه‌مو ساڵه‌كه یا زۆربه‌ى، كه بریتیه له‌وه‌ى خواڕسك بێت وكه‌س نه‌یناشتبێت، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «وفي ضدّقة الغنم: في سائمتها إذا كانت أربعين إلى عشرين ومائة شاة» «وله زه‌كاتی مه‌ڕ وبزندا: له‌وه‌ى سائیمه‌یه له چله‌وه هه‌تا سه‌د وبیست، شه‌كێكی تێدایه»(4).
هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «في كل إبل سائمة في كل أربعين ابنة لبون» «له هه‌ر وشترێكی سائیمه‌دا له هه‌ر چل دانه‌یه‌ك بنت له‌بونێكی تێدایه»(5).
ئه‌گه‌ریش كه‌مێكی ساڵه‌كه ده‌له‌وه‌ڕی وزۆربه‌ی ئاڵفی ده‌خوارد ودانی بو، ئه‌وه سائیمه نیه وزكاتیشی تێدا نیه.
4– ئه‌بێت ئیشكه‌ر نه‌بێت، ئه‌وه‌یه كه خاوه‌نه‌كه‌ى له كێلآن یا غه‌راز گواستنه‌وه، یا بار هه‌ڵگرتن به كاری ده‌هێنێت، چونكه ئه‌ڕواته ژێر پێداویستیه سه‌ره‌كیه‌كانی مرۆڤه‌وه وه‌ك جلوبه‌رگ. به‌ڵام ئه‌گه‌ر دانرابو بۆ كرێ ئه‌وه زه‌كات له‌وه ده‌دات كه له كرێكه ده‌ستی ده‌كه‌وێت، ئه‌گه‌ر ساڵی به سه‌ردا هات.
پرسى دووه‌م: له باره‌ى ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی پێویسته بدرێت:
1– ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی له وشتر پێویسته:
ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ى پێویسته بدرێت له زه‌كاتی پێنج وشتردا: شه‌كێكه؛ شه‌ش مانگی ته‌واو كردبێت له مه‌ڕ «الجذعة من الضأن»، یا ساڵێكی ته‌واو كردبێت له بزن «الثنية من المعز»، وله ده دانه‌دا: دو شه‌ك هه‌یه، له پانزه‌دا: سێ شه‌ك، له بیستدا: چوار شه‌ك، وله بیست وپێنج تا سی وپێنج: كچی ئاوس «بنت مخاض»ێك ده‌درێت، كه وشترێكه ساڵێكی ته‌واو كردوه وله ناو دوه‌مدایه، واشی پێ وتراوه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی زۆر جار دایكانه‌كه‌ی ئاوس «ماخض= حامل»ـه، ئه‌مه‌ى نه‌بو كوڕ شیرده‌ر «ابن لبون»ێك ده‌دات، كه ئه‌وه‌یه دو ساڵی ته‌واو كردبێت وله ناو سێیه‌مدا بێت، واشیان پێوتوه له‌به‌ر ئه‌وه‌ى دایكانه‌كه‌ى، زۆرجار سكی دوه‌می داناوه وشیر ده‌دات.
وەله سی وشه‌ش تا چل وپێنج: كچی شیرده‌ر «بنت لبون»ێك ده‌دات كه دو ساڵی ته‌واو كردبێت. وله چل وشه‌شدا: شایسته «حقة»یه‌ك ده‌دات، كه ئه‌وه‌یه سێ ساڵی ته‌واو كردبێت وله ناو چواره‌مدا بێت، واشیان پێوتوه له‌به‌ر ئه‌وه‌ى شایسته‌یه نێرینه كه‌ڵی بدات، وتراویشه: له‌به‌ر ئه‌وه‌ى شایسته‌ی سوار بون وباركردنه. وله شه‌ست ویه‌ك تا حه‌فتا وپێنج ددانكه‌وتو «جَذَعة»یه‌ك ده‌دات، كه ئه‌وه‌یه چوار ساڵی ته‌واو كردبێت وله ناو پێنجه‌مدا بێت، واشی پێوتراوه چونكه ددانه‌كانی پێشه‌وه‌ى كه‌وتوه «جذعت= سقطت».
وەله حه‌فتا وشه‌شدا تا نه‌وه‌د: دو «بنت لبون» ده‌دات. وله نه‌وه‌د ویه‌ك تا سه‌د وبیست: دو «حقة» ده‌دات. ئه‌گه‌ریش له سه‌د وبیست زیاتر بو ئه‌وا له هه‌ر چل دانه‌یه‌ك: «بنت لبون»ێك ده‌دات، وله هه‌ر په‌نجا دانه‌یه‌ك «حقة»یه‌ك ده‌دات، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌نه‌س ـ رضي الله عنه ـ له باسی نوسراوی زه‌كاته‌كه‌دا ئه‌ڵێ: «في أربع وعشرين من الإبل فما دونها، من الغنم ، من كل خمس شاة ، إذا بلغت خمسا وعشرين إلى خمس وثلاثين ففيها بنت مخاض أنثى…» «له بیست وچوار وشتر وبه‌ره‌و خوار، له مه‌ڕ وبزن ده‌ده‌یت؛ له هه‌ر پێنج دانه‌یه‌كدا شه‌كێك ده‌ده‌یت، كه گه‌یشته بیست وپێنج تا سی وپێنج ئه‌وا مێینه‌ی ئاوسێك ده‌دات»(6).
ئه‌مه‌ش خشته‌یه‌كه شێوازی زه‌كاتی وشتر ڕون ده‌كاته‌وه:
لە 5 بۆ 9 شه‌كێك
10 14 دو شه‌ك
15 19 سێ شه‌ك
20 24 چوار شه‌ك
25 35 یه‌ك بنت مخاض
36 45 یه‌ك بنت لبون
46 60 یه‌ك حقة
61 75 یه‌ك جذعة
76 90 دو بنت لبون
91 120 دو حقة
هه‌رچیش زیاتر بو له سه‌د وبیست «120» ئه‌وا له هه‌ر چل دانه‌یه‌ك: «بنت لبون»ێك ده‌دات، وله هه‌ر په‌نجا دانه‌یه‌ك دا: «حقة»یه‌ك ده‌دات.
2– ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی پێویسته له مانگادا:
پێویسته له سی مانگا دا تا سی ونۆ: شوێنكه‌وته «تبیعه»یه‌ك بدات، كه ئه‌وه‌یه ساڵێكی ته‌واو كردبێت، وای پێ وتراوه چونكه ها به دوای دایكیه‌وه. وله چل تا په‌نجا ونۆ: دداندار «مسنة»یه‌ك ده‌دات، كه ئه‌وه‌یه دو ساڵی ته‌واو كردبێت، واشی پێ وتراوه؛ چونكه ددانی ده‌ركردوه. وله شه‌ست تا شه‌ست ونۆ: دو «تبيعة» ده‌دات. پاشان ئیتر له هه‌ر سی دانه‌یه‌ك: «تبيعة»یه‌ك ده‌دات، وله هه‌ر چل دانه‌یه‌ك: «مسنة»یه‌ك ده‌دات، وهه‌روه‌ها. ئه‌مه‌ش له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشتری] موعاز ـ رضي الله عنه ـ كه تێیدا هاتبو: «وفه‌رمانی پێكردم له سی مانگادا ته‌بیعێك ببه‌م، وله چل دانه‌دا موسیننه‌یه‌ك ببه‌م».
ئه‌مه‌ش خشته‌یه‌كه شێوازی زه‌كاتی مانگا ڕون ده‌كاته‌وه:
له 30 بۆ 39 یه‌ك تبيع
لە 40 بۆ 59 یه‌ك مسنة
لە 60 بۆ 69 دو تبيع
لە 70 بۆ 79 «تَبِيع ومُسِنَّة»یه‌ك
ئیتر چی زیاتر بو له هه‌ر سی دانه‌یه‌ك «تبيعة»ێك، وله هه‌ر چل دانه‌یه‌ك «مُسِنَّة»ێك.
3– ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی پێویسته له مه‌ڕ وبزندا:
پێویستیشه له چل مه‌ڕ وبزندا تا سه‌د وبیست دانه: یه‌ك شه‌ك بدات. وله سه‌د وبیست ویه‌ك تا دو سه‌د: دو شه‌ك ده‌دات، وله دوسه‌د ویه‌ك تا سێ سه‌د: سێ شه‌ك ده‌دات، ئیتر دوای ئه‌م ئه‌ندازه فه‌رزه‌كه جێگیر ده‌بێت، وله هه‌ر سه‌د دانه: شه‌كێك ده‌دات بگاته هه‌ر چه‌ندێك. ئه‌مه‌ش له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشتی] ئه‌نه‌س: «وله زه‌كاتی مه‌ڕ وبزندا: له‌وه‌ى سائیمه‌یه له چله‌وه هه‌تا سه‌د وبیست، شه‌كێكی تێدایه، ئه‌گه‌ر زیاتریش بو له سه‌د وبیست هه‌تا دو سه‌د دو شه‌كی تێدایه، له دو سه‌دیش زیاتر بو هه‌تا سێ سه‌د سێ شه‌كی تێدایه، ئیتر له‌مه زیاتر بو له هه‌ر سه‌د دانه‌یه‌ك شه‌كێكی تێدایه»(7).
ئه‌مه‌ش خشته‌یه‌كه شێوازی زه‌كاتی مه‌ڕ وبزن ڕون ده‌كاته‌وه:
لە 40 بۆ 120 یه‌ك شه‌ك
لە 121 بۆ 200 دو شه‌ك
لە 201 بۆ 300 سێ شه‌ك
ئیتر چی زیاتر له هه‌ر سه‌د دانه‌یه‌ك شه‌كێك ده‌دات.
پرسى سێیه‌م: شێوازی ئه‌و ماڵه‌ى كه فه‌رزه:
ئیسلام به شه‌رعه دادگه‌ره‌كه‌ى هاوسه‌نگی ڕاگرتوه له نێوان به‌رژه‌وه‌ندی هه‌ژاران وده‌وڵه‌مه‌ندان، جا ئیسلام بانگ ده‌كات بۆ وه‌رگرتنی مافی هه‌ژار به ته‌واوه‌تی بێ كورتی، هه‌روه‌ها ڕه‌چاوی مافی ده‌وڵه‌مه‌ندیش بكرێت له ماڵه‌كه‌یدا، هه‌ر بۆیه ئه‌و واجبه‌ى كه له زه‌كاتدا دیاری كردوه بریته له مامناوه‌ندی ماڵه‌كه، نه باشترینه‌كه‌ى ونه خراپه‌كه‌ى.
جا پێویسته له سه‌ر كۆكه‌ره‌وه‌ى زه‌كات ڕه‌چاوی ئه‌و ته‌مه‌نه واجبه بكات، چونكه له‌وه كه‌متر نابێت وزیان گه‌یاندنه به هه‌ژاران، وله سه‌روی ئه‌وه‌شه‌وه نابات چونكه مافخواردنی ده‌وڵه‌مه‌ندانه. جا نه‌خۆش وعه‌یب دار وگه‌وره‌ی پیر نابات، چونكه سود به هه‌ژار ناگه‌یه‌نێت، هه‌روه‌ها ئه‌و ئاژه‌ڵه‌ى قه‌ڵه‌وه ودانراوه بۆ خواردن «الأكولة» نابێت، هه‌روه‌ها به‌خێوكه‌ری بێچو «الربى»، وئاوس «الماخض»، وفه‌حل كه دانراوه بۆ كه‌لدان، وماڵی به به‌ها «حرزات المال» چونكه به‌رچاویه، هه‌مو ئه‌مانه نابات چونكه له ماڵه به نرخه‌كانی مرۆڤه وبردنی زیان گه‌یاندنه به ده‌وڵه‌مه‌ند، چونكه په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: «فإياك وكرائم أموالهم» «ئامان وریای ماڵه به به‌هاكانیان به»(8).
هه‌روه‌ها له‌به‌ر وته‌كه‌ى عومه‌ر كه به سوفیانی وتوه: «به خێڵه‌كه‌ت بڵێ: ئێمه «الربى»، وئاوس، وقه‌ڵه‌و، وفه‌حله‌كانتان نابه‌ین، ته‌نها «جذعة» و«ثنية» ده‌به‌ین ئه‌م جۆره ماڵه‌ش مامناوه‌ندیه له نێوان ئێمه وئێوه‌دا»(9).
پرسى چواره‌م: له باره‌ى تێكه‌ڵ كردنی ئاژه‌ڵان:
تێكه‌ڵكردن ئه‌بێته دو جۆره‌وه:
جۆری یه‌كه‌م: تێكه‌ڵكردنی خودی ئاژه‌ڵه‌كان «خلطة أعيان» كه ئه‌وه‌یه: ماڵه‌كه به هاوبه‌شی خاوه‌ندارێتی بكرێت له نێوان هه‌ر دو لادا، به هاوبه‌شی بێت بێ جیاكردنه‌وه، وبه‌شی ئه‌مه‌كه‌یان له‌وه‌كه‌ى تریان جودا نه‌بێت، وئه‌م جۆری تێكه‌ڵاویه‌ش ئه‌كرێ به میراتی ببێت وئه‌شكرێت به كڕین.
جۆری دوه‌م: تێكه‌ڵكردنی سیفاته‌كان، كه ئه‌وه‌یه پشكی هه‌ر یه‌كێكیان جیا وزانراو بێت له‌وی تر، ته‌نها له شوێندا هاوسێی یه‌كن وپێكه‌وه‌ن.
ئه‌مه‌ش به دو جۆره‌كه‌یه‌وه هه‌ر دو ماڵه‌كه ده‌كاته یه‌ك، ووه‌ك یه‌ك ماڵی لێ ده‌كات، ئه‌گه‌ر به هه‌ردوكیه‌وه ده‌گه‌یشته ڕاده، وهه‌روه‌ها ئه‌بێت هه‌ر دو لا له‌وانه بن كه زه‌كاتیات له سه‌ر واجب ده‌بێت، جا ئه‌گه‌ر یه‌كێكیان بێ باوه‌ڕ بێت تێكه‌ڵاویه‌كه دروست نابێت، وكاریگه‌ریشی نابێت، هه‌روه‌ها ئه‌بێت دو ماڵه هاوبه‌شه‌كه یه‌ك شوێنی مانه‌وه وگه‌وڕیان هه‌بێت «المراح»، هه‌روه‌ها ئه‌بێت له ده‌رچون بۆ له‌وه‌ڕخواردن وگه‌ڕانه‌وه‌دا پێكه‌وه بن، هه‌روه‌ها له شیرخواردن وشوێنی له‌وه‌ڕ وفه‌حلدا یه‌ك بن، به شێوه‌یه‌ك هه‌مویان یه‌ك فه‌حلیان هه‌بێت.
جا ئه‌گه‌ر ئه‌م مه‌رجانه به‌دیهات ئه‌وا هه‌ر دو ماڵه‌كه وه‌كو یه‌ك ماڵیان لێ دێت به هۆی ئه‌م تێكه‌ڵاویه‌وه، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «ولا يجمع بين متفرق ولا يفرق بين مجتمع مخافة الصدقة، ما كان من خليطين فإنهما يتراجعان بينهما(10)» «ومه‌ڕ وماڵاتی له یه‌ك جودا كۆ ناكرێنه‌وه، وهی كۆش جودا ناكرێنه‌وه، وئه‌وه‌شی تێكه‌ڵ بو، ئه‌وه به یه‌كسانی له هاوبه‌شه‌كه‌ى خۆی وه‌رده‌گرێته‌وه»(11).
جا تێكه‌ڵ كردن كاریگه‌ری ده‌بێت له واجب بونی زه‌كات وله سه‌ر خستن، ئه‌مه‌ش تایبه‌ته به ئاژه‌ڵانه‌وه نه‌ك شتی تر.
ونمونه‌ى كۆ كردنه‌وه‌ی له یه‌ك جودا: سێ كه‌س هه‌ر یه‌كه‌یان چل سه‌ر مه‌ڕ وبزنی هه‌بێت، هه‌موی ده‌كاته سه‌د وبیست، جا ئه‌گه‌ر به ته‌نیا هه‌ژماری بكه‌یت سێ شه‌كه مه‌ڕی تێدایه، به‌ڵام هه‌موی بكه‌ینه یه‌ك، ته‌نها یه‌ك شه‌كی تێدایه. جا لێره‌دا: له یه‌ك جیایان كۆ كردۆته‌وه بۆ ئه‌وه‌ى سێ سه‌ریان له سه‌ر فه‌رز نه‌بێت، به‌ڵكو یه‌ك دانه.
ونمونه‌ى جیا كردنه‌وه‌ى كۆ: كه‌سێك چل سه‌ر شه‌كی هه‌یه، كه ئه‌زانێت كۆكه‌ره‌وه‌ى زه‌كات هاتوه لێكیان جیا ده‌كاته‌وه وبیستیان له شوێنێك داده‌نێت، وبیسته‌كه‌ى تریش له شوێنێكی تر، بۆیه زه‌كاتی لێ نابرێت چونكه ئاوها به جودایی نه‌گه‌یشتۆته ڕاده.
==============
(1) زه‌ودیش له وشتردا: له سیانه‌وه بۆ ده‌یه، وشه‌یه‌كی مۆه‌نه‌سه، تاكی نیه له بێژه‌كه‌ى خۆی، جا كه ئه‌فه‌رموێ: «پێنج زه‌ود» وه‌كو ئه‌وه وایه بڵێ: «پێنج به‌عیر، پێنج جه‌مه‌ل، پێنج ناقه».
(2) صحيح: أخرجه أحمد (5/240)، وأبو داود (1576)، والترمذي (623)، وغيرهم، وصححه الألباني «الإرواء» (795). [«أُصدق أهل اليمن» أي: أجمع صدقاتهم].
(3) أخرجه البخاري (1454).
(4) أخرجه البخاري (1454).
(5) [أخرجه النسائي (2443) وأبو داود (1575) وأحمد (20335). وصححه الألباني «الإرواء» (3/ 263) (791). وهذا فيما إذا زادت على مئة وعشرين كما جاء عند البخاري (1454)].
(6) أخرجه البخاري (1454) [وقد سبق مجزأ مرارًا].
(7) أخرجه البخاري (1454).
(8) متفق عليه: أخرجه البخاري (1395) [بل الصواب (1496، 4347)، فليس فيه الشاهد أصلًا]، ومسلم (19)، من حديث ابن عباس رضي الله عنه [وعندهما بالفاء، أما في الأصل فبالواو!].
(9) [أخرجه مالك (909)، وعبد الرزاق (6806)، وابن أبي شيبة (10079)، والشافعي في الأم (766، 771)].
(10) [يريد أن المصدق إذا أخذ من أحد الخليطين ما وجب أو بعضه من مال أحدهما، فإنه يرجع المخالط الذي أخذ منه الواجب أو بعضه بقدر حصة الذي خالطه من مجموع المالين، مثلا: إذا كان بينهما أربعون شاة -مثلا- لكل واحد منهما عشرون، قد عرف كل منهما عين ماله، فيأخذ المصدق من أحدهما شاة فيرجع المأخوذ من ماله على خليطه بقيمة نصف شاة بقيمة نصف شاة لا بنصف شاة؛ لأنها غير مثلية، وهذه تسمى خلطة الجوار].
(11) أخرجه الترمذي (621) [ولفظه ما أثبته] وغيره وحسنه، وهو جزء من حديث النبي صلى الله عليه وسلم في كتاب الصدقة الطويل. وصححه الألباني «الإرواء» (792). [أخرج الجزء الأول منه البخاري في (6955) بهذا اللفظ، والجزء الثاني في (1451) بهذا اللفظ، فكان الأولى الاعتماد عليه].
دەروازەى پێنجەم: لەبارەى زەکاتى سەر فترەوە :
وای پێ ئه‌ڵێن؛ چونكه به ده‌مكردنه‌وه له ڕۆژی ڕه‌مه‌زان فه‌رز ده‌بێت، وپه‌یوه‌ست نیه به ماڵه‌وه، به‌ڵكو په‌یوه‌سته به ئه‌ستۆوه، جا زه‌كاتێكه له بری ده‌رون وجه‌سته ده‌درێت.
چه‌ند پرسێكیشی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: له باره‌ى حوكى سه‌ر فتره، وبه‌ڵگه‌كه‌ى:
زه‌كاتی سه‌ر فتره پێویسته له سه‌ر هه‌مو موسڵمانێك، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه ئه‌ڵێ:
«فَرَضَ رَسُولُ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ زَكَاةَ الْفِطْرِ [مِنْ رَمَضَانَ]، صَاعًا مِنْ تَمْرٍ أَوْ صَاعًا مِنْ شَعِيرٍ، عَلَى الْعَبْدِ وَالْحُرِّ، وَالذَّكَرِ وَالْأُنْثَى، وَالصَّغِيرِ وَالْكَبِيرِ مِنَ الْمُسْلِمِينَ»
«په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ مه‌نێك خورما یا جۆ، زه‌كاتی سه‌ر فتره‌ی فه‌رز كرد له ڕه‌مه‌زان له سه‌ر كۆیله وئازاد ونێر ومێ وگچكه وگه‌وره له موسڵمانان»(1).
پرسى دووه‌م: مه‌رجه‌كانی، وله سه‌ر كێ پێویسته؟
سه‌ر فتره پێویسته له سه‌ر هه‌مو موسڵمانێكی گه‌وره وبچوك ونێر ومێ وئازاد وبه‌نده، له به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عومه‌ری پێشو.
باشتریشه «يستحب» له بری كۆرپه‌له ده‌ر بكرێت ئه‌گه‌ر فو كرابوه ڕوحی، واته: چوار مانگ بێت، چونكه پێشینان له بری ده‌ریان ده‌كرد(2)، وه‌ك له عوسمان وجگه له‌ویشه‌وه رضي الله عنهن چه‌سپاوه(3).
وپێویسته له بری خۆی وئه‌وه‌ى بژێوی «نفقة»ی له سه‌ریه‌تی ده‌ری بكات، له هاوسه‌ر وكه‌س، هه‌روه‌ها هی كۆیله‌ش له سه‌ر خاوه‌نه‌كه‌ى پێویسته، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى: « ليس في العبد صدقة إلا صدقة الفطر » «له كۆیله‌دا زه‌كات نیه مه‌گه‌ر سه‌ر فتره»(4).
واجبیش نابێ مه‌گه‌ر له سه‌ر كه‌سێك زیاتری هه‌بێت له بژێوی خۆی وئه‌وانه‌شی خه‌رجیان له سه‌ریه‌تی له‌گه‌ڵ پێداویستیه زه‌روره‌كانی له شه‌و وڕۆژی جه‌ژندا، ئه‌وه‌نده‌ى سه‌ر فتره‌ى پێ بدات.
زه‌كاتی سه‌ر فتره‌ش پێویست نابێت مه‌گه‌ر به دوو مه‌رج:
1– ئیسلامه‌تی: جا پێویست نابێت له سه‌ر بێ باوه‌ڕ.
2– زیاتری هه‌بێت له بژێوی خۆی ومنداڵه‌كانی وپێداویستیه سه‌ره‌كیه‌كانی له شه‌و وڕۆژی جه‌ژندا.
پرسى سێیه‌م: دانایی چیه له فه‌رزكردنی سه‌ر فتره‌دا؟
له‌و حیمكه‌تانه‌ى له فه‌رزێتی زه‌كاتی سه‌ر فتره‌دا هه‌یه، ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌یه:
1– پاككردنه‌وه‌ى ڕۆژوان له‌و شتانه‌ى له‌وانه‌یه له ڕۆژوه‌كه‌ى دا ڕویدا بێت، وه‌ك وته‌ى پوچ وباتلأ «اللغو» ونه‌شیاو ونا ئه‌خلاقی «الرفث».
2– بێ نیازكردنی هه‌ژاران ونه‌داران له داواكردن له ڕۆژی جه‌ژندا، ودڵخۆشكردنیان، بۆ ئه‌وه‌ی جه‌ژن ببێته ڕۆژی خۆشی بۆ سه‌رجه‌م چینه‌كانی كۆمه‌ڵگا، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عه‌بباس ـ صلى الله عليه وسلم ـ :
«فَرَضَ رَسُولُ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ زَكَاةَ الْفِطْرِ طُهْرَةً لِلصِّيَامِ مِنَ اللَّغْوِ وَالرَّفَثِ، وَطُعْمَةً لِلْمَسَاكِينِ»
«په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ زه‌كاتی سه‌ر فتره‌ى فه‌رز كرد بۆ پاككردنه‌وه‌ى ڕۆژوان له وته‌ى بێ كه‌ڵك ونا ئه‌خلاقی»(5).
3– هه‌روه‌ها ده‌رخستنی شوكرانه‌بژێری تێدایه به‌هۆی ته‌واوكردنی ڕۆژوی مانگێكی ڕه‌مه‌زان وته‌راویحه‌كه‌ى، وكردنی ئه‌و كاره خێرانه‌ى كه له‌و مانگه پیرۆزه‌دا ئاسان بوه.
پرسى چواره‌م: ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ى پێویسته، هه‌روه‌ها له چی ده‌رده‌كرێت؟
ئه‌وه‌ى پێویسته له زه‌كاتی سه‌ر فتره‌دا مه‌نێكه له‌و خواردنه‌ى باوه، له گه‌نم، یا جۆ، یا خورما، یا مێوژ، یا كه‌شك(6)، یا برنج، یا گه‌نمه‌شامی، وجگه له‌مانه‌ش، چونكه له فه‌رموده صه‌حیحه‌كانی په‌یامبه‌ردا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌مه چه‌سپاوه، وه‌ك له فه‌رموده‌كه‌ى پێشوی ئیبن عومه‌ر دا رضي الله عنه هاتبو.
دروستیشه كۆمه‌ڵێك سه‌ر فتره‌كه‌یان بده‌ن به یه‌ك كه‌س. هه‌روه‌ها یه‌ك كه‌س بیدات به كۆمه‌ڵه كه‌سێك.
وده‌ركردنی نرخ وبه‌های خواردن له سه‌رتی ناخات، چونكه ئه‌مه پێچه‌وانه‌ى ئه‌وه‌یه په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمانی پێكردوه، هه‌روه‌ها دژی ئیشی هاوه‌ڵانه، ئه‌وان مه‌نێك خواردنیان ده‌رده‌كرد، هه‌روه‌ها سه‌ر فتره په‌رستنێكه فه‌رزكراوه له جۆرێكی دیاری كراودا كه خواردنه، جا ده‌ركردنی له جۆرێكی به ده‌ر له‌وه‌ى دیاری كراوه له سه‌رتی ناخات.
پرسى پێنجه‌م: له باره‌ى كاتی پێویست بونی وده‌ر كردنی سه‌ر فتره‌وه:
سه‌ر فتره به ئاوابونی خۆر له شه‌وی جه‌ژندا پێویست ده‌بێت، چونكه ئیتر سه‌ری فتاره له ڕه‌مه‌زان. ده‌ركردنیشی دوو كاتی هه‌یه: كاتی كردن وباشتره‌كه، وكاتی دروستێتی. كاته چاكتره‌كه‌ش: به ده‌رچونی سپێده‌ی ڕۆژی جه‌ژن ده‌ست پێده‌كات تا تۆزێك پێش كردنی نوێژی جه‌ژن، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر رضي الله عنه(7): «أن النبي ـ صلى الله عليه وسلم ـ أمر بزكاة الفطر قبل خروج الناس إلى الصلاة» «په‌یامبه‌ر فه‌رمانی كرد به ده‌ركردنی زه‌كاتی سه‌ر فتره پێش ده‌رچونی خه‌ڵك بۆ نوێژ».
كاتی دروستیش: به ڕۆژێك یا دو ڕۆژ پێش جه‌ژن ده‌ست پێ ده‌كات، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئیبن عومه‌ر وهاوه‌ڵانی تریش رضي الله عنه وایان ده‌كرد.
ناشبێت بخرێته دوای نوێژی جه‌ژن، ئه‌گه‌ر دوای خست ئه‌وه خێرێكه له خێره‌كان، وله سه‌ر ئه‌و دواخستنه‌ش تاوانباره، چونكه په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: «من أداها بعد الصلاة، فهي زكاة مقبولة ، ومن أداها بعد الصلاة , فهي صدقة من الصدقات» «كێ پێش نوێژ ئه‌دای كرد ئه‌وا زه‌كاته‌كه‌ى لێ وه‌رگیراوه، كێش دوای نوێژ ئه‌دای كرد ئه‌وا خێرێكه له خێره‌كان»(8).
============
(1) متفق عليه: أخرجه البخاري (1503) [هذا هو لفظه]، ومسلم (984) [والزيادة له].
(2) [أخرج عبد الرزاق (5788) وابن أبي شيبة (10463، 10841) وغيرهما عن أبي قلابة قال: «كانوا يعطون صدقة الفطر حتى يعطون عن الحبل». وهو ممن أدرك الصحابة، وروى عنهم، وسنده صحيح].
(3) [أخرجه ابن أبي شيبة (10840) وغيره عن حميد [الطويل] عن بكر [بن عبد الله المزنيٍ]: « أن عثمان كان يعطي صدقة الفطر عن الحبل».
تنبيه: في نسخة التي اعتمد عليها الشيخ الألباني: حميد بن بكر. ومن فطنته رضي الله عنه استشكله وحاول توجيهه في «الإرواء» (841) (3/331) ثم ضعفه، لأن حميد لم يدرك عثمان! ولم ينبه على هذا لا صاحب «التكميل» ولا صاحب «التحجيل»، والحمد لله سبحانه وتعالى وهو وحده الموفق].
(4) أخرجه مسلم (982) – 10.
(5) أخرجه أبو داود (1609)، وابن ماجه (1827)، والحاكم (1/409) وصححه، وحسنه النوي في «المجموع»، وحسنه الألباني في «صحيح ابن ماجه» (1492).
(6) الأَقِط: بریتیه له شیری وشكه‌وه‌كراوی ڕه‌ق، له شیرێك دروست ده‌كرێت كه‌ره‌كه‌ى ده‌ر كرا بێ.
(7) متفق عليه: أخرجه البخاري (1503) [بمعناه، ولفظه (1509)]، ومسلم (984).
(8) أخرجه أبو داود (1609)، وابن ماجه (1827)، عن ابن عباس رضي الله عنه، وحسَّنه الألباني «الإرواء» (843).
دەروازەى شەشەم: لەبارەى زەکات پێدراوان (اهل الزکاة) :
چه‌ند پرسێكی تێدایه:
پرسى یه‌كه‌م: زه‌كات پێدراوان كێن، وبه‌ڵگه‌كه‌ى:
زه‌كات پێدراوان بریتین له‌وانه‌ى شایسته‌ین، ئه‌وانیش له‌و هه‌شت جۆره‌ن، خوا كورتی هه‌ڵهێناوه له ئایه‌تی: ﴿إنما الصدقات للفقراء والمساكين والعاملين عليها والمؤلفة قلوبهم وفي الرقاب والغارمين وفي سبيل الله وابن السبيل فريضة من الله والله عليم حكيم﴾ [التوبة: 60] «ته‌نها زه‌كاتی فه‌رز ده‌درێت به نه‌داران كه هیچیان نیه، وهه‌ژاران كه به‌شیان ناكات، وكۆكه‌ره‌وانی زه‌كات، ودڵ ڕاگیر كراوان به ئومێدی موسڵمان بونی یا به‌هێز بونی ئیمانی یا سود گه‌یاندنی به موسڵمانان یا دورخستنه‌وه‌ى شه‌ڕ وخراپه‌ی له موسڵمانان، هه‌روه‌ها بۆ ئازادكردنی كۆیله، وهه‌روه‌ها بۆ قه‌رزاران كه به هۆی ئاشته‌وایی وپێكه‌وه‌نانه‌وه قه‌رز هاتۆته سه‌ری، وئه‌وانه‌ى كه‌وتونه‌ته ژێر قه‌رزه‌وه به بێ ده‌ست بادی وخراپه‌كاری، هه‌روه‌ها بۆ تێكۆشه‌رانی ڕێی دینی خوا، هه‌روه‌ها بۆ ڕێبوار وموسافیر كه بژێوی وپاره‌ى لێ بڕاوه، ئه‌م دابه‌شكاریه فه‌رزێكه خوا دایناوه وفه‌رزی كردوه وئه‌ندازه‌ى كردوه، هه‌ر خواش زانایه به به‌رژه‌وه‌ندی به‌نده‌كانی ودانایه له كاره‌كانی».
ڕونكردنه‌وه‌ى ئه‌م جۆرانه‌ش به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه‌یه:
1– نه‌داران «الفقراء»: كۆی «فقير»ه، بریتیه له‌وه‌ى ئه‌وه‌نده‌ى نیه پێداویستی خۆی وخێزانه‌كه‌ى پێ دابین بكات له خواردن وخواردنه‌وه وكه‌لوپه‌ل وخانو، به ڕاده‌یه‌ك هیچی نه‌بێت یا كه‌متر له نیوه‌ى پێویستی خۆی هه‌بێت، ئه‌م جۆره به‌شی یه‌ك ساڵی ته‌واو زه‌كاتی پێ ده‌درێت.
2– هه‌ژاران «المساكين»: كۆی «مسكين»ه، بریتیه له‌وه‌ى نیوه‌ى پێداویستی خۆی یا زیاتر له نیوه‌ى هه‌بێت، وه‌ك یه‌كێك سه‌دی هه‌بێت وپێویستی به دو سه‌د بێت، ئه‌میش به‌شی یه‌ك ساڵی ته‌واو زه‌كاتی پێ ده‌درێت.
3– كۆكه‌ره‌وانی زه‌كات «العاملين عليها»: كۆی «عامل»ه، بریتیه له‌وه‌ى كار به ده‌ست ده‌ینێرێت بۆ كۆكردنه‌وه‌ى زه‌كات، حكومه‌ت به‌شی ڕۆیشتن وهاتنی پێ ده‌دات با ده‌وڵه‌مه‌نیش بێت، چونكه ئه‌م خۆی ته‌رخان كردوه بۆ ئه‌م كاره، «عاملين»یش هه‌مو ئه‌وانه ده‌گرێته‌وه كه ئیش له كۆكردنه‌وه ونوسین وپاسه‌وانی كردن ودابه‌شكردنی ده‌كه‌ن.
4– دڵ ڕاگیر كراوان «المؤلفة قلوبهم»: خه‌ڵكانێكن له زه‌كات پێیان ده‌درێت، بۆ ڕاگیركردنی دڵیان له سه‌ر ئیسلام ئه‌گه‌ر بێباوه‌ڕ بون، وچه‌سپاندنی ئیمانیان ئه‌گه‌ر له باوه‌ڕ لاوازه كه‌مته‌رخه‌مه‌كان بون بۆ په‌رستنه‌كان، یا بۆ هاندانی كه‌سه‌كانی بێنه نێو ئیسلامه‌وه، یا له‌به‌ر یارمه‌تیدانیان بۆ موسڵمانان، یا دورخستنه‌وه‌ى ئازاریان.
5– ئازادكردنی كۆیله «في الرقاب»: كۆی «رقبة»یه، مه‌به‌ست پێی كۆیله یا كه‌نیزه‌كی موسڵمانه به پاره‌ى زه‌كات ده‌كڕدرێت وئازاد ده‌كرێت، یان موكاته‌بێكه زه‌كاتی پێ ده‌درێت تا قیستی ڕێكه‌وتنه‌كه ته‌واو بكات، تا ئازاد ببێت وهه‌ڵسوكه‌ته‌كانی جێبه‌جێ ببێت، وببێته ئه‌ندامێكی به سودی كۆمه‌ڵگا، وبتوانێت په‌رستنی خوا به ته‌واوه‌تی بكات، هه‌روه‌ها دیلی موسڵمان به پاره‌ى زه‌كات له ده‌ست دوژمن ڕزگار ده‌كرێت.
6– قه‌رزاره‌كان «الغارمين»: كۆی «غارم»ه، ئه‌و كه‌سه‌یه قه‌رزێكی له سه‌ره به بێ هۆكاری تاوان، ئیتر بۆ خۆی بو بێت له شتێكی حه‌ڵاڵدا، یا بۆ غه‌یره خۆی وه‌ك پێكه‌وه‌نان وئاشته‌وایی، ئه‌میش به‌شی ئه‌وه‌نده‌ى قه‌رزه‌كه‌ى پێ بداته‌وه زه‌كاتی پێ ده‌درێت، هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر بۆ پێكه‌وه‌نانی خه‌ڵك بێت له زه‌كات پێی ده‌درێت گه‌ر داراش بێت.
7– له ڕێی خوادا «في سبيل الله»: مه‌به‌ست پێی ئه‌و تێكۆشه‌ره خۆبه‌خشانه‌یه كه موچه‌یان نیه له خه‌زێنه‌ى ده‌وڵه‌ت «بيت المال»، ئه‌وا له زه‌كات پێیان ده‌درێت، هه‌ژار بو یا ده‌وڵه‌مه‌ند.
8– ڕێبوار «ابن السبيل»: كه بریتیه له‌و موسافیره‌ى ده‌ستی له شاری خۆی بڕاوه وپێویستی به پاره‌یه بۆ گه‌یشتنه شاره‌كه‌ى خۆی.
پرسى دووه‌م: له باره‌ى ئه‌وانه‌ى زه‌كاتیان بۆ ناشێت:
ئه‌و جۆرانه‌ى زه‌كاتیان بۆ ناشێت، ئه‌مانه‌ن:
1– ده‌وڵه‌مه‌ندان وئه‌وانه‌ى توانای كاسبیان هه‌بێت: له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «لا حظ فيها لغني ولا لقوي مكتسب» «ده‌وڵه‌مه‌ند وتوانا دار به سه‌ر كه‌سابه‌ت دا، به‌شیان له زه‌كاتدا نیه»(1).
به‌ڵام كۆكه‌ره‌وه‌ى زه‌كات وقه‌رزار ئه‌گه‌ر داراش بن پێیان ده‌درێت وه‌ك باس كرا، هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ى توانای كه‌سابه‌تی هه‌بێت به‌ڵام خۆی ته‌رخان كردبێت بۆ زانستی شه‌رعی ونه‌دار بێت له زه‌كات پێی ده‌درێت، چونكه فێرخوازی تێكۆشانه له پێناو خوا، به‌ڵام ئه‌گه‌ر توانای كه‌سابه‌تی هه‌بو ونه‌یده‌كرد به هۆی خۆ ته‌رخان كردن بۆ عیباده‌ته سوننه‌ته‌كان ئه‌وا زه‌كاتی پێ نادرێت، چونكه عیباده‌ت سوده‌كه‌ى ته‌نها بۆ خودی خوا په‌رسته‌كه‌یه به پێچه‌وانه‌ى زانسته‌وه.
2– بنه‌چه ولق(2) وهاوسه‌ر «الأصول والفروع والزوجة» ئه‌وانه‌ى بژێویان له سه‌رت پێویسته، جا دروست نیه زه‌كات بدرێت به‌وانه‌ى واجبه له سه‌ر موسڵمان نه‌قه‌یان بكێشێت وه‌ك باوكان ودایكان وباپیران وداپیران، ومنداڵه‌كان ومنداڵی منداڵه‌كان، چونكه زه‌كاتدان به‌مانه جێی نه‌فه‌قه واجبه‌كه ده‌گرێته‌وه وله سه‌ریانی ده‌خات، ئاوهاش بێت سودی زه‌كات بۆ خۆی ده‌گه‌ڕێته‌وه.
3– بێ باوه‌ڕان جگه له دڵ ڕاگیر كراوان: جا دروست نیه زه‌كات بدرێت به بێ باوه‌ڕان، له‌به‌ر فه‌رموده‌ی: «زه‌كات له داراكانیان وه‌رده‌گیرێ وده‌درێ به هه‌ژاره‌كانیان».
یانی: ده‌وڵه‌مه‌ند وهه‌ژاری موسڵمانان نه‌ك جگه له‌وان. هه‌روه‌ها له مه‌به‌سته‌كانی زه‌كات بێ پێویستكردنی هه‌ژاری موسڵمانان وپته‌وكردنی كۆڵه‌كه‌ی خۆشه‌ویستی وبرایه‌تیه له نێوان تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگادا، ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ بێ باوه‌ڕدا دروست نیه.
4– بنه‌ماڵه‌ی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : زه‌كات بۆ خانه‌واده‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ دروست نیه، وه‌كو ڕێزداریه‌ك بۆیان ئه‌مه‌ش له‌به‌ر شه‌ره‌فمه‌ندیان، چونكه په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی:
«ان هذه الصدقة إنما هي أوساخ الناس وإنها لا تحل لمحمد ولا لآل محمد » «ئه‌م زه‌كاتانه چڵكی خه‌ڵكه، وحه‌ڵاڵ نیه نه بۆ موحه‌ممه‌د ونه بۆ بنه‌ماڵه‌ى موحه‌ممه‌د»(3).
وبنه‌ماڵه‌ى په‌یامبه‌ریش ـ صلى الله عليه وسلم ـ وتراوه: خانه‌واده‌ى هاشم وخانه‌واده‌ى موتته‌لیبن، وتراویشه: ته‌نها خانه‌واده‌ى هاشمن، ئه‌مه‌ش ڕاسته، كه‌وابێت دروسته زه‌كات بدرێته خانه‌واده‌ى موتته‌لیب، چونكه له بنه‌ماڵه‌ى په‌یامبه‌ر نین، هه‌روه‌ها ئه‌چنه ژێر گشتێتی ئه‌م ئایه‌ته‌وه: ﴿إنما الصدقات للفقراء﴾ [التوبة: 60].
5– هه‌روه‌ها دروست نیه زه‌كات بدرێته مه‌ولاكانی بنه‌ماڵه‌ى په‌یامبه‌ریش ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى: «إن الصدقة لا تحل لنا وإن موالى القوم من أنفسهم» «زه‌كات بۆ ئێمه حه‌ڵاڵ نیه، ومه‌ولای هه‌ر خێڵێك له خۆیانن»(4).
ومه‌ولای هه‌ر خێلێكیش: بریتین له‌وانه‌ى ئازادیان كردون، و«له خۆیانن»یش واته: حوكمیان وه‌ك حوكمی ئه‌وان وایه، جا زه‌كات قه‌ده‌غه‌یه له سه‌ر ئازادكراوانی خانه‌واده‌ى هاشم.
6– كۆیله: زه‌كات نادرێت به كۆیله؛ ماڵه‌كه‌ش هی خاوه‌نه‌كه‌یه‌تی، جا ئه‌گه‌ر پێی بدرێت ده‌ڕوات بۆ خاوه‌نه‌كه‌ى، هه‌روه‌ها بژێوی له سه‌ر خاوه‌نه‌كه‌یه‌تی. به‌ڵام كۆیله‌ى موكاته‌ب له‌مه هه‌لآوێر ده‌كرێت، دروسته له ماڵی زه‌كات پێی بدرێت تا قه‌رزه نوسراوه‌كه‌ی پێ ده‌داته‌وه، هه‌روه‌ها كۆكه‌ره‌وه‌ى زه‌كات ئه‌گه‌ر كۆیله بو پێی ده‌درێ چونكه وه‌ك كرێكار وایه، كۆیله‌ش به ئیزنی خاوه‌نه‌كه‌ى دروسته به كرێ بگیرێ.
جا هه‌ر كه‌س زه‌كاتیدا به‌م كۆمه‌لآنه وبشزانێت دروست نیه، ئه‌وا تاوانباره.
پرسى سێیه‌م: ئایا مه‌رجه له دابه‌ش كردندا بدرێت به هه‌ر هه‌شت جۆره‌كه؟
له سه‌ر ڕای ڕاست مه‌رج نیه له كاتی دابه‌شكردنی زه‌كاتدا به هه‌ر هه‌شت جۆره‌كه بدرێت، به‌ڵكو له سه‌رت ده‌كه‌وێت به هه‌ر كام له هه‌شت كۆمه‌ڵه‌كه بدرێت، له‌به‌ر ئه‌م فه‌رمایشته‌ى خوا : ﴿إن تبدوا الصدقات فنعما هي وإن تخفوها وتؤتوها الفقراء فهو خير لكم﴾ [البقرة: 271] «ئه‌گه‌ر به‌خشین وخێره‌كانتان ده‌ربخه‌ن وبه ئاشكرا بیكه‌ن ئه‌وه صه‌ده‌قه‌یه‌كی زۆر باشتان كردوه، ئه‌گه‌ریش بیشارنه‌وه وبیبه‌خشن به هه‌ژاران ئه‌وا باشتره بۆتان، چونكه له ڕیاوه دورتره».
هه‌روه‌ها [باس كرا] په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێ: «زه‌كات له ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانیان وه‌رده‌گیرێت وده‌درێت به هه‌ژاره‌كانیان». هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «أقم حتى تأتينا الصدقة، فنأمر لك بها» «لامان بمێنه‌وه تا صه‌ده‌قه‌مان بۆ دێت، ئه‌وسا فه‌رمان ده‌كه‌ین به‌شت بدرێ» أخرجه مسلم (1044).
جا ئه‌م به‌ڵگانه به‌ڵگه‌ن له سه‌ر ئه‌وه‌ى مه‌به‌ست له فه‌رمایشتی: ﴿إنما الصدقات للفقراء﴾ الآية [التوبة: 60]، ڕونكردنه‌وه‌ى ئه‌وانه‌یه شایسته‌ى زه‌كاتن، نه‌ك گشتاندنی به سه‌ر ئه‌م شایستانه‌دا له كاتی دابه‌شكردندا.
پرسى چواره‌م: له باره‌ى گواستنه‌وه‌ى زه‌كات له شارێكه‌وه بۆ ئه‌وی تر:
دروسته زه‌كات له شارێكه‌وه بگوازرێته‌وه بۆ شارێكی تری نزیك یا دور له‌به‌ر پێویستی، وه‌ك ئه‌وه‌ى شاره دوره‌كه هه‌ژارترن، یا خاوه‌ن زه‌كاته‌كه كۆمه‌ڵێك خزمی هه‌ژاری هه‌بێت له شارێكی دورتر وه‌ك هه‌ژاره‌كانی شاره‌كه‌ى خۆی، ئه‌و كاته بیدات به خزمه‌كانی به‌رژه‌وه‌ندی به دی دێت كه هه‌م زه‌كاته وهه‌م گه‌یاندنی خزمایه‌تی. ئه‌مه‌ش وته‌ى ڕاسته له‌به‌ر گشتێتی ئایه‌تی: ﴿إنما الصدقات للفقراء والمساكين﴾ [التوبة:60] یانی: هه‌ژار ونه‌دار له هه‌مو شوینێك.
============
(1) أخرجه أحمد (5/362) وأبو داود (1633) والنسائي (5/99)، وصححه الألباني «صحيح النسائي» (2435).
(2) أصول: بریتیه له باوك وباوكی وبه‌ره‌و سه‌ره‌وه، فروعیش: بریتیه له منداڵ ومنداڵی منداڵ [وبه‌ره‌و خواره‌وه]. وه‌رگێڕ.
(3) أخرجه مسلم (1072) [هذا لفظه، واللفظ المذكور في الأصل لم أجده في مسلم].
(4) أخرجه أبو داود (1650)، والترمذي (652) -واللفظ له- والحاكم (1/404). قال الترمذي: «حسن صحيح». وصححه الحاكم وافقه الذهبي، وصححه الألباني في «صحيح الترمذي» (530).
-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-
الفقه الميسر في ضوء الكتاب والسنة : فیقهى ئاسان لەژێر ڕۆشنایى سوننەت و قورئان .
وەرگێران و لەسەر نوسینى : مامۆستا على خان .
