دەروازەى یەکەم :لەبارەى پێشەکیەکانى رۆژوەوە
ده‌روازه‌ى دووەم : له باره‌ى ئه‌و عوزرانه‌ى ڕۆژو نه‌گرتن حه‌ڵاڵ ده‌كه‌ن،هه‌روه‌ها پوچه‌ڵكه‌ره‌وه‌كانی ڕۆژو
ده‌روازه‌ى سێ یه‌م: سوننه‌ته‌كانی ڕۆژو ومه‌كڕوهه‌كانی
ده‌روازه‌ى چواره‌م :له باره‌ى قه‌زاكردنه‌وه‌ی ڕۆژو، وڕۆژوی سوننه‌ت، هه‌روه‌ها چی كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه وچی حه‌رامه له ڕۆژودا؟
ده‌روازه‌ى پێنجه‌م له باره‌ى: مانه‌وه له مزگه‌وت «الإعتكاف»
دەروازەى یەکەم : لەبارەى پێشەکیەکانى رۆژوەوە:
چه‌ند پرسێكی تێدایه:
پرسى یه‌كه‌م: پێناسه‌ی ڕۆژو، وڕونكردنه‌وه‌ى پایه‌كانی:
1– پێناسه‌كه‌ى:
«الصيام» له زماندا: بریتیه له خۆگرتنه‌وه له شت. له شه‌رعیشدا: بریتیه له خۆگرتنه‌وه له خواردن وخواردنه‌وه، وسه‌رجه‌م ئه‌وانه‌ى ڕۆژو به‌تاڵ ده‌كه‌نه‌وه، به نیه‌ته‌وه، له ده‌رچونی سپێده ڕاسته‌كه‌وه تا ئاوابونی خۆر له خۆرئاواوه.
2– پایه‌كانی:
له میانه‌ى پێناسه‌كردنی ڕۆژو له ڕوی شه‌رعه‌وه ڕونه‌وه بو كه دو پایه‌ی سه‌ره‌كی هه‌یه:
یه‌كه‌م: خۆگرتنه‌وه له شكێنه‌ره‌كان له ده‌رچونی سپێده‌وه تا ئاوابونی خۆر. به‌ڵگه‌ى ئه‌م پایه‌یه‌ش فه‌رمایشته‌كه‌ى خوایه ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه ئه‌فه‌رموێ:
﴿فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ﴾ [البقرة: 187]
«جا ئێستا جوتبن له‌گه‌ڵیاندا وئه‌وه بخوازن كه خوا بۆی ته‌قدیر كردون كه منداڵه، وبخۆن وبخۆنه‌وه تا سپیایی به‌یانیان وڕه‌شایی شه‌وتان لا ڕون ده‌بێته‌وه كه ئه‌مه به ده‌ركه‌وتنی سپێده‌ى ڕاست ده‌بێت، پاشان ده‌ست بكه‌ن به ڕۆژو گرتن به دوركه‌وتنه‌وه له به‌تاڵكه‌ره‌وه‌كان تا شه‌و دێت كه ئاوابونی خۆره». مه‌به‌ستیش له هێڵی سپی وڕه‌ش: سپیایی ڕۆژ وڕه‌شایی شه‌وه.
دووه‌م: نیه‌ت، كه ڕۆژوگر به‌م خۆرگرتنه‌وه‌یه له به‌تاڵكه‌ره‌وه‌كان، مه‌به‌ستی په‌رستشی خوا بێت، جا ئه‌و كرده‌وانه‌ى مه‌به‌ست لێیان په‌رستنه به نیه‌ت جیا ده‌بنه‌وه له كرده‌وه‌كانی تر، هه‌ر به نیه‌ت په‌رستنه‌كان هه‌ندێكی له هه‌ندێكی تری جیا ده‌بێته‌وه، جا ڕۆژوگر به‌م ڕۆژوه: ئه‌كرێ مه‌به‌ستی گرتنی ڕۆژوی ڕه‌مه‌زان بێت، ئه‌شكرێ مه‌به‌ستی جۆرێكی تر بێت له جۆره‌كانی ڕۆژو.
به‌ڵگه‌ى ئه‌م پایه‌یه‌ش فه‌رمایشه‌كه‌ى [پێشتر] په‌یامبه‌ره ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «كار وكرده‌وه‌كان به نیه‌ته، وبۆ هه‌ر به‌نده‌یه‌ك هه‌یه له پاداشت وسزا به گوێره‌ى نیه‌تی».
پرسى دووه‌م: حوكمی ڕۆژوی ڕه‌مه‌زان، وبه‌ڵگه‌كه‌ى:
خوا ڕۆژوی مانگی ڕه‌مه‌زانی فه‌رز كردوه، وكردویه‌تیه یه‌كێك له پێنج پایه‌كه‌ى ئیسلام، ئه‌مه‌ش له‌و فه‌رمایشته‌یدا :
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ [البقرة: 183].
«ئه‌ى ئه‌وانه‌ى باوه‌ڕتان به خوا وپه‌یامبه‌ر هه‌یه وئیش به شه‌رعه‌كه‌ى ده‌كه‌ن، خوا ڕۆژوی له سه‌ر فه‌رز كردون وه‌ك چۆن له سه‌ر گه‌لانی پێش ئێوه‌ى فه‌رز كردوه، به‌شكو پارێز بكه‌ن؛ پارێزێك بخه‌نه نێوان خۆتان وتاوانه‌كان»، هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ:
﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ﴾ [البقرة:185]
«مانگی ڕه‌مه‌زان ئه‌و مانگه‌یه كه خوا قورئانی تێدا دابه‌زاندوه له شه‌وی قه‌دردا، بۆ ڕێنماییكردنی خه‌ڵكی بۆ هه‌ق، ڕونترین به‌ڵگه‌كانی تێدایه له سه‌ر ڕێنمایی خوا وجیاكاری هه‌ق وپوچ، جا كێ له ئێوه گه‌یشته ئه‌و مانگه وته‌ندروست ونیشته‌جێ بو، ئه‌وا با ڕۆژه‌كه‌ی به ڕۆژو بێت».
هه‌روه‌ها له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشتری] ئیبن عومه‌ر : «ئیسلام له سه‌ر پێنج شت بونیاد نراوه: شایه‌تومان، شاهێدی ده‌ده‌م كه هیچ په‌رستراوێك به هه‌ق نیه مه‌گه‌ر خوا، وموحه‌ممه‌د به‌نده وپه‌یامبه‌ری خوایه، وئه‌نجامدانی نوێژ، وزه‌كاتدان، وحه‌جی ماڵی خوا، وڕۆژوی ڕه‌مه‌زان».
هه‌روه‌ها له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ته‌ڵحه‌ى كوڕی عوبه‌یدوڵلا كه ده‌شته‌كیه‌كی قژ گڤن وتێك چو دێته خزمه‌تی په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ وئه‌ڵێ:
«[…] أَخْبِرْنِي مَا فَرَضَ اللهُ عَلَيَّ مِنَ الصِّيَامِ؟ فَقَالَ: شَهْرَ رَمَضَانَ، [فَقَالَ: هَلْ عَلَيَّ غَيْرُهُ؟ فَقَالَ: لَا] إِلَّا أَنْ تَطَوَّعَ شَيْئًا»
«هه‌واڵم پێبده له‌باره‌ى ڕۆژوه‌وه خوا چی له سه‌رم فه‌رز كردوه؟ فه‌رموی: مانگی ڕه‌مه‌زان، وتی: جگه له‌وه؟ فه‌رموی: نیه، مه‌گه‌ر خۆت سوننه‌ت بكه‌یت»(1).
هه‌روه‌ها ئوممه‌ت كۆكن له سه‌ر فه‌رزێتی ڕۆژوی ڕه‌مه‌زان، وكه یه‌كێكه له پایه‌كانی ئیسلام كه له دیندا به‌ڵگه نه‌ویسته «معلوم بالضرورة»، وكه نكوڵی لێكه‌ره‌كه‌ى بێ باوه‌ڕه وله دینی ئیسلام هه‌ڵگه‌ڕاوه‌ته‌وه.
به‌مه‌ش سه‌لما كه ڕۆژو فه‌رزه به قورئان وسوننه‌ت وكۆ ده‌نگی ونكوڵی لێكه‌ره‌كه‌ى بێ باوه‌ڕه.
پرسى سێیه‌م: به‌شه‌كانی ڕۆژو:
ڕۆژو دوو به‌شه: واجب و سوننه‌ت.
واجبیش ئه‌بێته سێ به‌شه‌وه:
1. ڕۆژوی ڕه‌مه‌زان.
2. ڕۆژوی كه‌فاره‌ته‌كان.
3. ڕۆژوی نه‌زر.
لێره‌شدا ته‌نها باسی ڕۆژوی ڕه‌مه‌زان وڕۆژوی سوننه‌ت ده‌كرێت، سه‌باره‌ت به به‌شه‌كانی تر ئه‌وا له شوێنی خۆیدا دێت -به ویستی خوا-.
پرسى چواره‌م: فه‌زڵی مانگی ڕه‌مه‌زان، وحیكمه‌ت شه‌رعی بونی:
1. فه‌زڵه‌كه‌ى: له ئه‌بو هوره‌یره‌وه ـ رضي الله عنه ـ هاتوه، په‌یامبه‌ری ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی:
«مَنْ قَامَ لَيْلَةَ الْقَدْرِ إِيمَانًا وَاحْتِسَابًا، غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ، وَمَنْ صَامَ رَمَضَانَ إِيمَانًا وَاحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ»
«هه‌ر كه‌س شه‌وی قه‌در شه‌و نوێژ بكات به بڕابون وچاوه‌ڕێی پاداشته‌وه، ئه‌وا خوا له تاوانه‌كانی پێشوی خۆش ده‌بێت، وهه‌ر كه‌س ڕۆژوی ڕه‌مه‌زان به بڕوابون وچاوه‌ڕێی پاداشته‌وه بگرێت، ئه‌وا خوا له تاوانه‌كانی پێشوی خۆش ده‌بێت»(2).
هه‌ر له‌وه‌وه ـ رضي الله عنه ـ هاتوه، [وه‌ك ڕابورد] په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی: «پێنج فه‌رزه‌كه، وهه‌ینی بۆ هه‌ینی، وڕه‌مه‌زان بۆ ڕه‌مه‌زان، سڕێنه‌ره‌وه‌ی تاوانه‌كانی ئه‌و نێوه‌نده‌ن ئه‌گه‌ر له تاوانه گه‌وره‌كان دور بێ».
ئه‌مه هه‌ندێكه له فه‌زڵه‌كانی ڕۆژوی ڕه‌مه‌زان كه هاتوه، وفه‌زڵه‌كانی تریش زۆرن.
2. دانایی له شه‌رعیه‌ت بونی ڕۆژوگرتنی: خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ڕۆژی شه‌رع كردوه له‌به‌ر زۆر حیكمه‌ت وفره سود، له‌وانه:
أ. پاكژ وته‌میزكردنه‌وه وخاوێنكردنه‌وه‌ی ده‌رون له شته خراپ وڕه‌وشته نزمه‌كان، چونكه ڕۆژو ڕێڕه‌وی شه‌یتان له جه‌سته‌ى مرۆڤ ته‌سك ده‌كاته‌وه.
ب. له ڕۆژودا دونیا نه‌ویستی وشه‌هوه‌ت نه‌ویستی تێدایه له‌گه‌ڵ هاندان بۆ دواڕۆژ ونیعمه‌ته‌كانی.
ت. ڕۆژوگرتن ئه‌بێته مایه‌ی به‌زه‌یی هاتنه‌وه به هه‌ژاران، وهه‌ستكردن به ئازاریان، چونكه ڕۆژوگر خۆی ئازاری تینویه‌تی وبرسیه‌تی ده‌چه‌ژێت.
تا كۆتایی ئه‌و حیكمه‌ته گه‌وره وسوده زۆرانه.
پرسى پێنجه‌م: مه‌رجه‌كانی فه‌رزبونی ڕۆژوی ڕه‌مه‌زان:
ڕۆژوی ڕه‌مه‌زان فه‌رزه له سه‌ر كه‌سێك ئه‌م مه‌رجانه‌ى خواره‌وه‌ى تێدا بێت:
1. ئیسلامه‌تی: جا نه واجبه، نه دروست ئه‌بێت بێ باوه‌ڕ ڕۆژو بگرێت، چونكه ڕۆژو په‌رستنه، په‌رستنیش له بێباوه‌ڕه‌وه دروست نابێت، كه موسڵمانیش بو له سه‌ری نییه قه‌زای له ده‌ست چوه‌كان بكاته‌وه.
2. پێگه‌یشتن «البلوغ»: جا ڕۆژو واجب نیه له سه‌ر كه‌سێك نه‌گه‌یشتبێته ته‌مه‌نی داوا لێكردن «التكليف»، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشتر] په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «قه‌ڵه‌م هه‌ڵگیراوه له سه‌ر سیان» له‌وانه: «وله سه‌ر منداڵ تا باڵغ ئه‌بێت». به‌ڵام ئه‌گه‌ر پێ نه‌گه‌یشتو ڕۆژوی گرت، دروست ئه‌بێت ئه‌گه‌ر له ته‌مه‌نی جیاكاری بێت، وئه‌بێت كار به ده‌ست «ولي أمر»ی منداڵ فه‌رمانی ڕۆژوی پێ بكات، تا ڕا وهۆگر بێت له سه‌ری.
3. ژیری: جا ڕۆژو واجب نیه له سه‌ر شێت وكه‌م عه‌قلأ، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشو]: «قه‌ڵه‌م هه‌ڵگیراوه له سه‌ر سیان» له‌وانه: «شێت تا عه‌قڵ ئه‌گرێت».
4. توانابون: جا هه‌ر كه‌س نه‌یتوانی له‌به‌ر گه‌وره‌یی یا جگه له‌وه یا نه‌خۆش بو توانای ڕۆژی نه‌بو، فه‌رز نیه له سه‌ری، ئه‌گه‌ریش گرتی دروست ئه‌بێت، له‌به‌ر ئایه‌تی: ﴿ومن كان مريضا أو على سفر فعدة من أيام أخر﴾ [البقرة: 185] «وڕێگه‌دراوه به نه‌خۆش وڕێبوار به ڕۆژو نه‌بن، به‌ڵام دوا جار ئه‌و ڕۆژانه قه‌زا ده‌كه‌نه‌وه». كه نه‌خۆشیه‌كه نه‌ما ئه‌وا فه‌رزه له سه‌ری قه‌زای ئه‌و ڕۆژانه بكاته‌وه.
5. نیشته‌جێیی: جا ڕۆژو واجب نیه له سه‌ر ڕێبوار، له‌به‌ر ئایه‌تی [پێشو]: ﴿ومن كان مريضا أو على سفر فعدة من أيام أخر﴾ الآية [البقرة: 185]، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ڕۆژوی گرت دروست ئه‌بێت. واجبیشه له سه‌ری ئه‌وه قه‌زا بكاته‌وه كه له سه‌فه‌ر نه‌یگرتوه.
6. له سوڕی مانگانه وزه‌یستانی نه‌بون: ئافره‌تێك وابێت له سه‌ری فه‌رز نیه بیگرێت، به‌ڵكو حه‌رامه له سه‌ری، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشوتری] په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «ئه‌وه نیه كه ده‌كه‌وێته‌وه عاده‌وه نه نوێژ ده‌كات نه ڕۆژو ده‌گرێت؟ وتیان: به‌ڵێ، فه‌رموی: جا ئه‌وه كورتیه له دیندا». وپێویسته له سه‌ریان قه‌زای بكه‌نه‌وه، له‌به‌ر وته‌كه‌ى عائیشه رضي الله عنها: « كان يصيبنا ذلك ، فنؤمر بقضاء الصوم ، ولا نؤمر بقضاء الصلاة» «توشی ئه‌مه ده‌هاتین، فه‌رمانمان پێ ده‌كرا به قه‌زاكردنه‌وه‌ى ڕۆژو، به‌ڵام فه‌رمانمان پێ نه‌ده‌كرا به قه‌زاكردنه‌وه‌ى نوێژ»(3).
پرسى شه‌شه‌م: سه‌لماندنی هاتنی مانگی ڕه‌مه‌زان وته‌وابونی:
هاتنی ڕه‌مه‌زان ده‌سه‌لمێت به بینینی مانگ، ئیتر خۆی بیبینێت یان به گه‌واهیدانی جگه له خۆی كه بینیویه‌تی، یا هه‌واڵدانی له‌م باره‌وه، جا كه موسڵمانێكی دادگه‌ر شایه‌تیدا مانگی ڕه‌مه‌زانی بینیوه، به‌و شایه‌تیدانه هاتنی مانگی ڕه‌مه‌زان ده‌سه‌لمێت، له‌به‌ر فه‌رمایشتی: ﴿فمن شهد منكم الشهر فليصمه﴾ [البقرة:185].
هه‌روه‌ها له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «إذا رأيتموه فصوموا» «كه بینیتان به ڕۆژو بن»(4)، وله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر ـ رضي الله عنه ـ : «أخبرت رسول الله صلى الله عليه وسلم أني رأيته ، فصام وأمر الناس بصیامه» «هه‌واڵم دا به په‌یامبه‌ری خوا كه من مانگم بینا، ئه‌وه‌بو ڕۆژوی گرت وفه‌رمانی كرد به خه‌ڵك ڕۆژو بگرن»(5).
جا ئه‌گه‌ر مانگ نه‌بینرا، یا موسڵمانێكی دادگه‌ر شایه‌تی نه‌دا كه بینیویه‌تی، ئه‌وا پێویسته سی ڕۆژه‌كه‌ی شه‌عبان ته‌واو بكه‌ن.
هاتنی ڕه‌مه‌زان به جگه له‌م دوانه ناسه‌لمێت یا بینینی مانگ یا ته‌واوكردنی هه‌ر سی ڕۆژه‌كه‌ی شه‌عبان، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ :
«صُومُوا لِرُؤْيَتِهِ، وَأَفْطِرُوا لِرُؤْيَتِهِ، فَإِنْ غُبِيَ(6) عَلَيْكُمْ فَأَكْمِلُوا عِدَّةَ شَعْبَانَ ثَلَاثِينَ»
«ڕۆژو بگرن به هۆی بینینی مانگی ڕه‌مه‌زانه‌وه، وبیشكێنن به هۆی بینینی مانگی شه‌واله‌وه، جا ئه‌گه‌ر داپۆشرا ووشاراوه بو ئه‌وا هه‌ر سی ڕۆژه‌كه‌ی شه‌عبان ته‌واو بكه‌ن»(7).
وته‌واوبونی ڕه‌مه‌زانیش ده‌سه‌لمێت: به بینینی مانگی شه‌وال، ئه‌مه‌ش به شایه‌تی دانی دو موسڵمانی دادگه‌ر، ئه‌گه‌رنا واجبه هه‌ر سی ڕۆژه‌كه‌ى ڕه‌مه‌زان ته‌واو بكه‌ن.
پرسى حه‌وته‌م: كاتی نیه‌ت له ڕۆژودا وحوكمه‌كه‌ى:
پێویسته له سه‌ر ڕۆژوان نیه‌تی ڕۆژویان هه‌بێت، كه پایه‌یه‌كه له پایه‌كانی وه‌ك ڕابورد، له‌به‌ر فه‌رمایشتی [پێشوتری] په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «كرده‌وه‌كان به نیه‌ته وبۆ هه‌ر كه‌س هه‌یه به گوێره‌ى نیه‌ته‌كه‌ى».
هه‌ر به شه‌ویش ئه‌بێت نیه‌ت بهێنێت بۆ ڕۆژوی پێویست، وه‌ك ڕۆژوی ڕمه‌زان وكه‌فاره‌ت وقه‌زاكردنه‌وه ونه‌زركردن، با پێش سپێده‌ش بێت به یه‌ك خوله‌ك، له‌به‌ر فه‌رمایشتی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «من لم يبيت الصيام من الليل فلا صيام له» «كێ هه‌ر به شه‌و پێش سپێده نیه‌تی ڕۆژوی فه‌رزی نه‌بێت ئه‌وا ڕۆژوی بۆ نیه»(8).
جا هه‌ر كه‌س نیه‌تی ڕۆژوی هه‌بێت له ڕۆژدا، وهیچی نه‌خواردبێت، ناكه‌وێت له سه‌ری مه‌گه‌ر بۆ ڕۆژوی سوننه‌ت، ئه‌مه به نیه‌تی ڕۆژ دروسته ئه‌گه‌ر هیچ شتێكی نه‌كردبو [له تاڵ كه‌ره‌وه‌كان]، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عائیشه رضي الله عنها:
«دَخَلَ عَلَيَّ النَّبِيُّ ـ صلى الله عليه وسلم ـ ذَاتَ يَوْمٍ فَقَالَ: هَلْ عِنْدَكُمْ شَيْءٌ؟ فَقُلْنَا: لَا، قَالَ: فَإِنِّي إِذَنْ صَائِمٌ»
«په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ڕۆژێك هات بۆ لام، فه‌رموی: ئایا هیچتان لایه بۆ خواردن؟ وتمان: نه‌خێر، فه‌رموی: كه‌واته من به ڕۆژوم»(9). سه‌باره‌ت به ڕۆژوی واجب ئه‌وا دانامه‌زرێت به نیه‌تی ڕۆژ، وئه‌بێت شه‌و نیه‌تی هه‌بێت.
ویه‌ك نیه‌ت به‌سه له سه‌ره‌تای ڕه‌مه‌زانه‌وه بۆ سه‌رجه‌م مانگه‌كه، وباشتره «يستحب» هه‌مو ڕۆژێك تازه بكرێته‌وه.
=============
(1) أخرجه البخاري (46)، ومسلم (11) [والزيادة له، واللفظ للبخاري (1891) فَلَفَّقُوا بين الروايتين].
(2) أخرجه البخاري (1901)، ومسلم (760).
(3) أخرجه مسلم (335).
(4) أخرجه البخاري (1900)، ومسلم (1080) – 8.
(5) أخرجه أبو داود (2342)، والحاكم في المستدرك (1/423) وصححه [واللفظ المثبت لأبي داود].
(6) وفي بعض الروايات: «غُمِّي»، وبعضها: «غُمَّ»، والمعنى: غطي وخفي ولم يظهر.
(7) أخرجه البخاري (1909)، ومسلم (1081).
(8) أخرجه الترمذي (733)، والنسائي (4/196) واللفظ له، وابن ماجه (1700)، وصححه الألباني.
(9) أخرجه مسلم (1154) – 170.
دەروازەى دووەم: لەبارەى ئەو عوزرانەى رۆژو نەگرتن حەڵال دەکەن هەروەها پوچەڵکەرەوەکانى رۆژو:
چه‌ند پرسێكی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: ئه‌و بیانوانه‌ی به هۆیه‌وه دروسته به ڕۆژو نه‌بیت:
له ڕه‌مه‌زاندا دروسته ڕۆژو نه‌گیرێت له‌به‌ر ئه‌م عوزرانه‌ى خواره‌وه:
یه‌كه‌م: نه‌خۆشی وبه ته‌مه‌نی: جا دروسته نه‌خۆش ڕۆژو نه‌گرێت، نه‌خۆشیه‌ك قورس بێت له‌گه‌ڵیدا ڕۆژو بگرێت، كه چاك بویه‌وه پێویسته له سه‌ری ئه‌و ڕۆژانه قه‌زا بكاته‌وه كه نه‌یگرتوه، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا : ﴿أياما معدودات فمن كان منكم مريضا أو على سفر فعدة من أيام أخر﴾ [البقرة:184]، «خوا ڕۆژوگرتنی چه‌ند ڕۆژێكی دیاری كراوی له سه‌ر فه‌رز كردون كه ڕۆژانی مانگی ڕه‌مه‌زانه، جا كامتان نه‌خۆش بو قورس بو له سه‌ری یا له‌سه‌فه‌ر بو ئه‌وا بۆی هه‌یه نه‌یگرێت، به‌ڵام له سه‌ریه‌تی به ژماره‌ی ئه‌و ڕۆژانه قه‌زا بكاته‌وه له ڕۆژانی داهاتودا».
له‌به‌ر ﴿فمن شهد منكم الشهر فليصمه ومن كان مريضا أو على سفر فعدة من أيام أخر﴾ [البقرة:185].
ئه‌و نه‌خۆشیه‌شی هێڵراوه به هۆیه‌وه ڕۆژو نه‌گیرێت؛ ئه‌وه‌یه قورس بێت له سه‌ر نه‌خۆش ڕۆژو بگرێت. به‌ڵام نه‌خۆشێك كه ئومێدی چاك بونه‌وه‌ى ناكرێت، یا نه‌توانێت ڕۆژو بگرێت نه‌توانینێكی به‌رده‌وام وه‌ك به ته‌مه‌ن، ئه‌وا بۆی هه‌یه ڕۆژو نه‌گرێت، وپێویست نیه له سه‌ری قه‌زای بكاته‌وه، ته‌نها فیدیه‌ى له سه‌ره به‌وه‌ى بۆ هه‌ر یه‌ك ڕۆژ نانی هه‌ژارێك بدات، چونكه خوا خواردندانی كرده هاوتای ڕۆژوگرتن ئه‌و كاته‌ی سه‌ر پشك بون هه‌بو له نێوانیاندا له سه‌ره‌تای فه‌رزبونی ڕۆژودا، كه‌واته ئه‌بێت جێی بگرێته‌وه له‌كاتی عوزردا.
پێشه‌وا بوخاری ئه‌ڵێ:
«وَأَمَّا الشَّيْخُ الْكَبِيرُ إِذَا لَمْ يُطِقِ الصِّيَامَ فَقَدْ أَطْعَمَ أَنَسٌ بَعْدَمَا كَبِرَ عَامًا أَوْ عَامَيْنِ كُلَّ يَوْمٍ مِسْكِينًا خُبْزًا وَلَحْمًا وَأَفْطَرَ… قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: لَيْسَتْ بِمَنْسُوخَةٍ، هُوَ الشَّيْخُ الْكَبِيرُ، وَالْمَرْأَةُ الْكَبِيرَةُ، لَا يَسْتَطِيعَانِ أَنْ يَصُومَا، فَلْيُطْعِمَانِ مَكَانَ كُلِّ يَوْمٍ مِسْكِينًا»
«سه‌باره‌ت به پیاوی به ته‌مه‌ن ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی ڕۆژو بگرێت؛ ئه‌وا ئه‌نه‌س ـ رضي الله عنه ـ كه چوه ته‌مه‌نه‌وه ساڵێك یا دو ساڵ، بۆ هه‌ر ڕۆژێك نانی هه‌ژاری به‌خشیوه… وئیبن عه‌بباس له باره‌ى ژن وپیاوی به ته‌مه‌ن كه ناتوانن ڕۆژو بگرن وتی: با بۆ هه‌ر ڕۆژێك نانی هه‌ژارێك بدات»(1).
جا ئه‌گه‌ر توانای ڕۆژوی نه‌بو، نه‌توانینێك ئومێدی باشبونه‌وه‌ی ناكرێت، به هۆی نه‌خۆشی یا پیریه‌وه، ئه‌وا بۆ هه‌ر یه‌ك ڕۆژ نانی هه‌ژارێك ده‌دات به نیو مه‌ن گه‌نم یا جۆ یا برزنج وهاوشێوه‌كانی له خواردنی شاره‌كه، ئه‌ندازه‌ى مه‌نێكیش نزیكه‌ى دو كیلۆ وڕوبعێكه «2.25» گرام، كه‌واته خواردندان بۆ هه‌ر ڕۆژێك: نزیكه‌ى كیلۆیه‌ك وسه‌د وبیست وپێنج گرامه «1.125» گرام.
ئه‌گه‌ریش نه‌خۆش ڕۆژوی گرت، ڕۆژوه‌كه‌ى دروسته وله سه‌ری ده‌كه‌وێت.
دووه‌م: سه‌فه‌ركردن: حه‌ڵاڵه ڕێبوار ڕه‌مه‌زان ڕۆژو نه‌گرێت، به‌ڵام پێویسته له سه‌ری قه‌زای بكاته‌وه، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ :
﴿فمن كان منكم مريضا أو على سفر فعدة من أيام أخر﴾ [البقرة:184]. هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ: ﴿فمن شهد منكم الشهر فليصمه ومن كان مريضا أو على سفر فعدة من أيام أخر﴾ [البقرة:185]، هه‌روه‌ها پرسیاریان له په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كرد له باره‌ى ڕۆژو گرتن له سه‌فه‌ردا، فه‌رموی: «إِنْ شِئْتَ فَصُمْ، وإِن شِئتَ فَأَفْطِرْ» «ویستت ڕۆژو بگره، ویستیشت لێ نه بو مه‌یگره»(2).
وله مانگی ڕه‌مه‌زاندا به زوبانی ڕۆژوه‌وه چو بۆ مه‌ككه، كه گه‌یشته «كه‌دید» شكاندی، خه‌ڵكیش شكاندیان(3).
هه‌روه‌ها حه‌ڵاڵه ڕۆژو نه‌گیرێت له هه‌ر سه‌فه‌رێكی درێژدا كه دروسته نوێژی تێدا كورت بكرێته‌وه(4)، كه ئه‌ندازه‌كه‌ى ده‌گاته چل وهه‌شت میل، واته: نزیك هه‌شتا كلم.
ئه‌و سه‌فه‌ره‌شی حه‌ڵاڵه ڕۆژوی تێدا نه‌گیرێت له ڕه‌مه‌زاندا بریتیه له سه‌فه‌ری حه‌ڵاڵ، جا ئه‌گه‌ر سه‌فه‌ری تاوان یا حیله بو بۆ ڕۆژو شكاندن، ئه‌وا حه‌ڵاڵ نیه به هۆیه‌وه نه‌یگرێ.
ئه‌گه‌ر ڕێبوار ڕۆژو بگرێت ئه‌وا ڕۆژوه‌كه‌ى دروست ئه‌بێت وله سه‌ری ئه‌كه‌وێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌نه‌س ـ رضي الله عنه ـ :
«كُنَّا نُسَافِرُ مَعَ النَّبِيِّ ـ صلى الله عليه وسلم ـ فَلَمْ يَعِبِ الصَّائِمُ عَلَى الْمُفْطِرِ، وَلَا الْمُفْطِرُ عَلَى الصَّائِمِ»
«ئێمه له‌گه‌ڵ په‌یامبه‌ردا ـ صلى الله عليه وسلم ـ سه‌فه‌رمان ده‌كرد، جا ڕۆژوگره‌كان ڕۆژو نه‌گره‌كانیان عه‌یب دار نه ده‌كرد، وڕۆژو نه‌گره‌كانیش ڕۆژو گره‌كانیان عه‌یب دار نه ده‌كرد»(5).
به‌ڵام به‌و مه‌رجه‌ى ڕۆژوگرتن له سه‌فه‌ردا قورس نه‌بێت له سه‌ری، جا ئه‌گه‌ر قورس بو له سه‌ری یان زیانی بۆی هه‌بو ئه‌وا بۆ ئه‌و نه‌گرتنی باشتره، ئه‌مه‌ش وه‌كو وه‌رگرتنی ڕوخسه‌ته‌كه، چونكه په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ له سه‌فه‌ردا پیاوێكی بینی به ڕۆژو بو له گه‌رمیدا سێبه‌ریان بۆ كردبو، وخه‌ڵكیش لێی كۆبوبونه‌وه، ئه‌ویش فه‌رموی: «ليس من البر الصيام في السفر» «له چاكه نیه ڕۆژوگرتن له سه‌فه‌ردا»(6).
سێیه‌م: سوڕی مانگانه وزه‌یستانی: جا ئه‌و ئافره‌ته‌ى عاده یا زه‌یستانی بۆ دێت پێویسته له ڕه‌مه‌زاندا به ڕۆژو نه‌بێت، وحه‌رامه ڕۆژو بگرێت، ئه‌گه‌ریش بیگرێت، دروست نابێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشوتری] ئه‌بو سه‌عیدی خودری ـ رضي الله عنه ـ په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: «ئه‌وه نیه كه ده‌كه‌وێته‌وه عاده‌وه نه نوێژ ده‌كات نه ڕۆژو ده‌گرێت؟ وتیان: به‌ڵێ، فه‌رموی: جا ئه‌وه كورتیه له دیندا». هه‌روه‌ها پێویسته له سه‌ریان قه‌زای بكه‌نه‌وه، له‌به‌ر وته‌كه‌ى [پێشوتری] عائیشه رضي الله عنها «ئێمه توشی ئه‌مه ده‌هاتین، جا فه‌رمانمان پێ ده‌كرا به قه‌زاكردنه‌وه‌ى ڕۆژو، به‌ڵام فه‌رمانمان پێ نه‌ده‌كرا به قه‌زاكردنه‌وه‌ى نوێژ».
چواره‌م: دو گیانی وشیردان: جا ئافره‌ت ئه‌گه‌ر دو گیان یا شیرده‌ر بێت، وبه هۆی ڕۆژوه‌وه ترسا له خۆی یا له منداڵه‌كه‌ى ئه‌وا دروسته بۆی نه‌یگرێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌نه‌س ـ رضي الله عنه ـ ، په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی:
«إِنَّ اللهَ عَزَّ وَجَلَّ وَضَعَ لِلْمُسَافِرِ الصَّوْمَ وَشَطْرَ الصَّلَاةِ، وَعَنِ الْحُبْلَى وَالْمُرْضِعِ»
«خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ له سه‌ر موسافیر ڕۆژو ونیوه‌ى نوێژی لاداوه، هه‌روه‌ها له سه‌ر دوگیان وشیرده‌ر»(7).
وەدو گیان وشیرده‌ر له بری ئه‌و ڕۆژانه‌ی نه‌یگرتوه قه‌زای ده‌كاته‌وه ئه‌مه ئه‌گه‌ر ترسیان له خۆیان هه‌بو، خۆ ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌دا دو گیان ترسی كۆرپه‌له‌كه‌شی هه‌بو، وشیرده‌ر ترسی له منداڵه‌كه‌ى هه‌بو، ئه‌وا له‌گه‌ڵ قه‌زاكردنه‌وه بۆ هه‌ر یه‌ك ڕۆژ نانی هه‌ژارێكیش ده‌دات، له‌به‌ر وته‌كه‌ى ئیبن عه‌بباس رضي الله عنه: «وشیرده‌ر ودو گیان ئه‌گه‌ر ترسیان له منداڵه‌كانیان هه‌بو ڕۆژوه‌كه‌یان ده‌شكێنن وخواردن ده‌ده‌ن»(8).
له‌مه‌وه ڕون بویه‌وه ئه‌و هۆكارانه‌ى ڕۆژو نه‌گرتن حه‌ڵاڵ ده‌كه‌ن چواره: سه‌فه‌ر، نه‌خۆشی، سوڕی مانگانه، وزه‌یستانی، وترسان له تیاچون، وه‌ك دو گیان وشیرده‌ر.
پرسى دووه‌م: هه‌ڵوه‌شێنه‌ره‌وه‌كانی ڕۆژو:
ئه‌و شتانه‌یه ڕۆژوی ڕۆژوان به‌تاڵ ده‌كه‌نه‌وه وده‌یشكێنن. وڕۆژوان به كردنی یه‌كێك له‌م شتانه‌ى خواره‌وه ڕۆژوه‌كه‌ى پوچ ده‌بێته‌وه:
یه‌كه‌م: خواردن یا خواردنه‌وه‌ی به ئه‌نقه‌ست: له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا : ﴿وكلوا واشربوا حتى يتبين لكم الخيط الأبيض من الخيط الأسود من الفجر ثم أتموا الصيام إلى الليل﴾ [البقرة: 187]. ئه‌م ئایه‌ته ئه‌وه‌ى ڕونكرده‌وه كه حه‌ڵاڵ نیه ڕۆژوان بخۆن وبخۆنه‌وه له دوای ده‌رچونی سپێده‌وه تا شه‌و (خۆر ئاوابون).
به‌ڵام ئه‌گه‌ر به له بیر چونه‌وه خواردی یا خواردیه‌وه ئه‌وا ڕۆژوه‌كه‌ى دروسته، هه‌ر كه هاته بیری پێویسته له سه‌ری ده‌م بگرێته‌وه، یا بیری خرایه‌وه كه به ڕۆژوه، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ (9): « من نسي – وهو صائم – فأكل أو شرب فليتمّ صومه ، فإنما أطعمه الله وسقاه» «هه‌ر كه‌س به ڕۆژو بو، به هۆی له بیر چونه‌وه، خواردی یان خواردیه‌وه، ئه‌وا با ڕۆژوه‌كه‌ى ته‌واو بكات، چونكه خوا نان وئاوی پێ به‌خشیوه».
هه‌روه‌ها ڕۆژو پوچه‌ڵ ده‌بێته‌وه به سعوتی «بڕنوتی»(10)، وبه هه‌ر شتێك بگاته هه‌ناو، له‌و شتانه‌ى كه حوكمی خواردن وخواردنه‌وه‌ی هه‌یه با له ده‌میشه‌وه نه‌بێت وه‌ك ده‌رزی موغه‌ززی.
دووه‌م: جوتبون: ڕۆژو به جوتبون به‌تاڵ ده‌بێته‌وه، جا هه‌ركه‌س جوت ببێت وبه ڕۆژو بێت ڕۆژوه‌كه‌ى به‌تاڵ بۆته‌وه، وله سه‌ریه‌تی ته‌وبه وداوای لێخۆشبون بكات، وئه‌و ڕۆژه‌ش قه‌زا بكاته‌وه كه تێیدا جوت بوه، هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ قه‌زاكردنه‌وه‌دا ئه‌بێت كه‌فاره‌تیش بدات، كه بریتیه له ئازادكرنی كۆیله‌یه‌ك، ئه‌گه‌ر نه‌بو دو مانگ له سه‌ر یه‌ك به ڕۆژو ده‌بێت، ئه‌گه‌ریش پێی نه‌كرا نانی شه‌ست هه‌ژار ده‌دات، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره ـ رضي الله عنه ـ وتی: له‌و كاته‌ى له خزمه‌تی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بوین، پیاوێك هاته خزمه‌تی وتی: ئه‌ى په‌یامبه‌ری خوا! تیاچوم، فه‌رموی: چیته؟ وتی: له‌گه‌ڵ هاوسه‌ره‌كه‌مدا جوتبوم وبه ڕۆژوش بوم، په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: «ئایا پێت ده‌كرێت كۆیله‌یه‌ك ئازاد بكه‌یت؟» وتی: نه‌خێر، فه‌رموی: «ئه‌ى ئه‌توانی دو مانگ به دوای یه‌كدا به ڕۆژو بیت؟» وتی: نه‌خێر، فه‌رموی: «ئه‌ى ده‌توانی نانی شه‌ست هه‌ژار بده‌یت؟» وتی: نه‌خێر، ئه‌ڵێ: په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ هه‌ندێك مایه‌وه، له‌و كاته‌ى له‌و حاڵه‌ته‌دا بوین زه‌بیل (قه‌وشه‌ر)ێك خورمایان بۆ هێنا، فه‌رموی: «پرسیاركه‌ره‌كه له كوێیه؟» وتی: ئه‌وه‌تام، فه‌رموی: «ئه‌مه ببه وبیبه‌خشه‌وه» كابرا وتی: بیبه‌خشمه له خۆم هه‌ژارتر ئه‌ى په‌یامبه‌ری خوا؟! به خوا له نێوان هه‌ردو به‌رده ڕه‌شه‌كانی مه‌دینه‌دا له من هه‌ژارتری تێدا نیه، ئه‌وه‌بو په‌یامبه‌ر بوبه پێكه‌نیه‌وه تا دانه‌كانی ده‌ركه‌وتن، پاشان فه‌رموی: «بیده به خۆردی خانه‌واده‌كه‌ت»(11).
هه‌ر له‌و شتانه‌ى هاواتای جوتبونه: دابه‌زینی مه‌نی (ئاوی پیاو)ه به ده‌ست، جا كه ڕۆژوان ئاوی هاته‌وه به ویستی خۆی به هۆی ماچكردنه‌وه یا ده‌ست پێوه‌دانه‌وه یان ئاوی خۆ هێنانه‌وه‌وه یا جگه له‌مانه ئه‌وا ڕژوه‌كه‌ى پوچ ده‌بێته‌وه، چونكه ئه‌مه له‌و شه‌هوه‌ته‌یه كه دژی ڕۆژوه، جا له سه‌ریه‌تی قه‌زای بكاته‌وه به بێ كه‌فاره‌ت، چونكه كه‌فاره‌ت پێویست نابێت مه‌گه‌ر ته‌نها به جوتبون، چونكه ده‌قه‌كه به تایبه‌ت له سه‌ر ئه‌وه هاتوه. به‌ڵام ئه‌گه‌ر ڕۆژوان خه‌وت وله‌شی گران بو، یا ئاوی هاته‌وه به بێ ئاره‌زو وه‌ك كه‌سێك نه‌خۆش بێت ئه‌وا ڕۆژوه‌كه‌ى به‌تاڵ نابێته‌وه، چونكه ویستی نیه له‌مه‌دا.
سێیه‌م: خۆ ڕشاندنه‌وه به ئه‌نقه‌ست: بریتیه له ده‌ركردنی ئه‌وه‌ى له گه‌ده‌دایه له خواردن وخواردنه‌وه له ڕێی ده‌مه‌وه به ئه‌نقه‌ست، به‌ڵام ئه‌گه‌ر زۆری بۆ هێنا وده‌رچو به بێ ویستی خۆی، ئه‌وه كاریگه‌ری له سه‌ر ڕۆژوه‌كه‌ى نیه، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «ذرعه القيء فليس عليه قضاء ومن استقاء عمدا فليقض» «كێ ڕشانه‌وه زۆری بۆ هێنا ئه‌وا قه‌زاكردنه‌وه‌ى له سه‌ر نیه، كێش خۆی ڕشانه‌وه ئه‌وا با قه‌زای بكاته‌وه»(12).
چواره‌م: كه‌ڵه‌شاخ: بریتیه له ده‌ركردنی خوێن له پێسته‌وه نه‌ك ده‌ماره‌كان. جا كه‌ى كه‌ڵه‌شاخی كرد ڕۆژوه‌كه‌ى ده‌شكێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى: «أفطر الحاجم والمحجوم» «حیجامه‌كه‌ر وكه‌ڵه شاخ بۆ كراو ڕۆژوه‌كه‌یان شكاوه»(13).
هه‌روه‌ها ڕۆژوی حیجامه‌كه‌ره‌كه‌ش ده‌شكێت مه‌گه‌ر به ئامێرێكی لێكجودا بیكات، وپێویستی به خوێن مژین نه‌بێت، ئه‌وا -خواش زاناتره- ناشكێت. هه‌ر له‌و شتانه‌ى هاواتای كه‌ڵه‌شاخه: ده‌ركردنی خوێنه له ڕێی بڕینی ده‌ماره‌وه «الفصد»، هه‌روه‌ها ده‌ركردنی بۆ به‌خشینه‌وه‌ى.
به‌ڵام ده‌رچونی خوێن به هۆی برین، یا دان هه‌ڵكێشان، یان خوێن لوت به‌ر بون، ئه‌وا زیانی نیه؛ چونكه نه كه‌ڵه‌شاخه ونه هاو واتایه‌تی.
پێنجه‌م: ده‌رچونی خوێنی عاده وزه‌یستانی: جا كه‌ی ئافره‌ت خوێنی سوڕی مانگانه یا زه‌یستانی بینی ڕۆژوه‌كه‌ى شكاوه، وپێویسته له سه‌ری قه‌زای بكاته‌وه، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشوتری] په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «ئه‌وه نیه كه ده‌كه‌وێته‌وه عاده‌وه نه نوێژ ده‌كات ونه ڕۆژو ده‌گرێت».
شه‌شه‌م: نیه‌تی شكاندن: جا هه‌ر كه‌س پێش خۆرئاوابون نیه‌تی شكاندنی هێنا وبه ڕۆژوش بو ئه‌وا ڕۆژوه‌كه‌ى به‌تاڵ بوه‌ته‌وه با هیچ به‌تاڵ كه‌ره‌وه‌یه‌كیش نه‌كات، چونكه نیه‌ت یه‌كێكه له دو پایه‌كه‌ى ڕۆژو، جا كه نیه‌ته‌كه‌ى هه‌ڵوه‌شانده‌وه، به مه‌به‌ستی شكاندنی وبه ئه‌نقه‌سته‌وه ئه‌وا ڕۆژوه‌كه‌ى به‌تاڵ ده‌بێته‌وه.
حه‌وته‌م: هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه: له‌به‌ر ئه‌وه‌ى دژی په‌رستنه، وله‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا : ﴿لئن أشركت ليحبطنّ عملك﴾ [الزمر:65] «ئه‌گه‌ر هاوبه‌ش دابنێیت ئه‌وا بێگومان سوێند بێت كرده‌وه‌كانت هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه».
==============
(1) صحيح البخاري (4505).
(2) صحيح البخاري (1943).
(3) أخرجه البخاري (1944).
(4) انظر: «المغني» (3/34).
(5) أخرجه البخاري (1947).
(6) أخرجه البخاري (1946).
(7) أخرجه الترمذي (715) وحسنه، والنسائي (2/103)، وابن ماجه (1667)، وحسَّنه الألباني «صحيح سنن النسائي» (2145).
(8) أخرجه أبو داود (2317، 2318) [بمعناه] وصححه الألباني «الإرواء» (4/25.18) وروي مثله عن ابن عمر.
(9) أخرجه البخاري (1933)، ومسلم (1155) من حديث أبي هريرة رضي الله عنها.
(10) ده‌رمانێكه ده‌كرێته لوت.
(11) أخرجه البخاري (1936)، ومسلم (1111).
(12) أخرجه أبو داود (2380)، والترمذي (720)، وابن ماجه (1676)، وصححه الألباني «صحيح ابن ماجه» (1368).
(13) أخرجه أبو داود (2367) وابن خزيمة (1983) وصحح الألباني إسناده «التعليق على ابن خزيمة» (3/236).
دەروازەى سێهەم : سوننەتەکانى رۆژو و مەکروهەکانى:
چه‌ند پرسێكی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: سوننه‌ته‌كانی ڕۆژو:
سوننه‌ته ڕۆژوان له ڕۆژوه‌كه‌یدا ڕه‌چاوی ئه‌م خاڵانەى خواره‌وه بكات:
1– پارشێو: له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «تسحروا ؛ فإن في السحور بركة» «پارشێو بكه‌ن، له پارشێو فه‌ڕ وپیت هه‌یه»(1).
به خواردنی زۆر بێت یا كه‌م پارشێو به‌دی دێت، ئه‌گه‌ر به قومه ئاوێكیش بێت.
كاته‌كه‌شی: له نیوه شه‌وه‌وه ده‌ست پێ ده‌كات تا سپێده.
2– دواخستنی پارشێو: له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى زه‌یدی كوڕی سابت ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ:
«مَعَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، ثُمَّ قُمْنَا إِلَى الصَّلَاةِ، قُلْتُ: كَمْ كَانَ قَدْرُ مَا بَيْنَهُمَا؟ قَالَ: خَمْسِينَ آيَةً»
«له‌گه‌ڵ په‌یامبه‌ردا ـ صلى الله عليه وسلم ـ پارشێومان كرد، پاشان هه‌ستاین بۆ نوێژ، وتم: چه‌ندێك له نێوان هه‌ر دوكیان ده‌بو؟ وتی: ئه‌ندازه‌ى په‌نجا ئایه‌ت»(2).
3– زو ده‌مكردنه‌وه: سوننه‌ته ڕۆژوان هه‌ر كه دڵنیا بویه‌وه له خۆر ئاوا بون، په‌له بكات له ڕۆژو شكاندن، وه‌ك له سه‌هلی كوڕی سه‌عده‌وه هاتوه ـ رضي الله عنه ـ ، په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی: «لا يزال الناس بخير ما عجلوا الفطر» «خه‌ڵك به‌رده‌وام له خێردان تا زو ده‌م بكه‌نه‌وه»(3).
4– ده‌مكردنه‌وه له سه‌ر چه‌ند خورمایه‌كی ته‌ڕ: كه ده‌ستی نه‌كه‌وت، به خورمای وشك، وبا تیق بێت، ئه‌گه‌ر نه‌بو به چه‌ند قومێك ئاو، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌نه‌س ـ رضي الله عنه ـ :
«كَانَ رَسُولُ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ يُفْطِرُ عَلَى رُطَبَاتٍ قَبْلَ أَنْ يُصَلِّيَ، فَإِنْ لَمْ تَكُنْ رُطَبَاتٌ فَعَلَى تَمَرَاتٍ، فَإِنْ لَمْ تَكُنْ حَسَا حَسَوَاتٍ مِنْ مَاءٍ»
«په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ پێش نوێژكردن به چه‌ند خورمایه‌كی ته‌ڕ به‌ربانگی ده‌كرده‌وه، نه‌بوایه به چه‌ند خورمایه‌كی وشك، نه‌بوایه به چه‌ند قومێك ئاو»(4). هیچیشی ده‌ست نه‌كه‌وت نیه‌تی شكاندن به دڵی ده‌هێنێ، ئه‌وه به‌سیه‌تی.
5– پاڕانه‌وه له كاتی به‌ر بانگ كردنه‌وه وله میانه‌ى ڕۆژوه‌كه: له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «ثلاثة لا ترد دعوتهم: الصائم حتى يفطر، والإمام العادل، ودعوة المظلوم» «سیان دوعاكانیان ڕه‌د ناكرێته‌وه: ڕۆژوان تا به‌ر بانگ ده‌كاته‌وه، وپێشه‌وای دادگه‌ر، وسته‌م لێكراو»(5).
6– زۆر صه‌ده‌قه‌كردن، وقورئان خوێندن، وخواردن دان به ڕۆژوانان، وسه‌رجه‌م كاره چاكه‌كانی تر: له ئیبن عه‌بباسه‌وه رضي الله عنه ئه‌ڵێ:
«كَانَ رَسُولُ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ أَجْوَدَ النَّاسِ وَكَانَ أَجْوَدُ مَا يَكُونُ فِي رَمَضَانَ حِينَ يَلْقَاهُ جِبْرِيلُ وَكَانَ جِبْرِيلُ يَلْقَاهُ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ مِنْ رَمَضَانَ فَيُدَارِسُهُ الْقُرْآنَ فَلَرَسُولُ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ حِينَ يَلْقَاهُ جِبْرِيلُ أَجْوَدُ بِالْخَيْرِ مِنَ الرِّيحِ الْمُرْسَلَةِ»
«په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ سه‌خیترین كه‌س بو، زیاتر له ڕه‌مه‌زاندا كه جبریل ده‌هات بۆ لای، جا هه‌مو شه‌وێكی ڕه‌مه‌زان ده‌هات بۆ لای ودیراسه‌ی قورئانی پێ ده‌كرد، جا كه په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ جوبریل ده‌هات بۆ لای به خوا بۆ خێر له با به‌خشنده تر بو»(6).
7– تێكۆشان له شه‌و نوێژدا: به تایبه‌ت ده شه‌وی كۆتایی ڕه‌مه‌زان، له عایشه‌وه رضي الله عنها:
«كَانَ النَّبِيُّ ـ صلى الله عليه وسلم ـ إِذَا دَخَلَ الْعَشْرُ شَدَّ مِئْزَرَهُ، وَأَحْيَا لَيْلَهُ، وَأَيْقَظَ أَهْلَهُ»
«په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌گه‌ر ده شه‌وی كۆتایی بهاتبایه، ناوقه‌دی توند ده‌كرد، وشه‌وه‌كه‌ى زیندو ده‌كرده‌وه وخانه‌واده‌كه‌ى هه‌ڵده‌ستان»(7).
وله‌به‌ر گشتێتی فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «من صام رمضان إيمانا واحتسابا غفر له ما تقدم من ذنبه» «هه‌ر كه‌س شه‌و نوێژی ڕه‌مه‌زان ئه‌نجام بدات به بڕوا بون وچاوه‌ڕێی پاداشته‌وه، ئه‌وا خوا له تاوانه‌كانی پێشوی خۆش ده‌بێت»(8).
8– عومرده‌كردن: له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ـصلى الله عليه وسلمـ :«عمرة في رمضان تعدل حجة» «عومره‌یه‌ك له ڕه‌مه‌زاندا یه‌كسانه به حه‌جكردنێك»(9).
9– وتنی: «من به ڕۆژوم» به كه‌سێك جوێنی پێدا، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «وإذا كان يوم صوم أحدكم فلا يرفث ولا يصخب فإن سابه أحد أو قاتله فليقل إني امرؤ صائم» «وئه‌گه‌ر كه‌سێكتان به ڕۆژو بو، با قسه‌ى نا ئه‌خلاقی وقڕه قڕ نه‌كات، ئه‌گه‌ریش كه‌سێك جوێنی پێدا، یا شه‌ڕی له‌گه‌ڵ كرد، با بڵێت: من به ڕۆژوم»(10).
پرسى دووه‌م: مه‌كڕوهه‌كانی ڕۆژو:
هه‌ندێك شت كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه ده‌رهه‌ق ڕۆژوان كه ئه‌بێته مایه‌ی له‌كه‌دار كردن وبرینداركردنی ڕۆژوه‌كه‌ى، وكه‌مكردنه‌وه‌ى پاداشته‌كه‌ى، كه ئه‌مانه‌یه:
1– موباله‌غه‌كردن له ئاو دان به ده‌م ولوتدا: ئه‌مه‌ش له ترسی ئه‌وه‌ى ئاو بڕواته قوڕگیه‌وه، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشتر]: «وزیاده‌ڕه‌وی بكه له ئاو دان به لوتدا مه‌گه‌ر به ڕۆژو بیت».
2– ماچ كردن ئه‌گه‌ر ئاره‌زوی ده‌جوڵا، له نه‌فسی خۆیشی دڵنیا نیه: ئه‌وه كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه ڕۆژوان ماچ هاوسه‌ره‌كه‌ى یا كه‌نیزه‌كه‌كه‌ى بكات، چونكه له‌وانه‌یه بێته مایه‌ی جولآندنی شه‌هوه‌تی وئه‌وه‌ش سه‌ر بكێشێت بۆ پوچه‌ڵ بونه‌وه‌ى ڕۆژوه‌كه‌ى، به‌ڵام ئه‌گه‌ر له خۆی دڵنیا بو ڕۆژوه‌كه‌ى به‌تالأ نابێته‌وه ئه‌وه هیچی تێدا نیه، چونكه په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ماچی ده‌كرد وبه ڕۆژو بو، عائیشه ئه‌ڵێ: «وكان أملككم لإربه» «به‌ڵام له هه‌موتان زیاتر خۆی پێ ده‌گیرا بۆ پێداویستی خۆی»(11).
هه‌روه‌ها له سه‌ریه‌تی خۆی دور بخاته‌وه له هه‌ر شتێك شه‌هوه‌تی ده‌جوڵێنێت، وه‌ك به‌رده‌وام ته‌ماشاكردنی هاوسه‌ر یا كه‌نیزه‌ك، یا بیر كردنه‌وه له بابه‌ته‌كانی جوتبون، چونكه ئه‌بێته مایه‌ی ئاو هاتنه‌وه یا جوتبون.
3– به‌ڵغه‌م قوت دان: چونكه ده‌ڕواته هه‌ناویه‌وه وپێی به‌هێز ده‌بێت، ئه‌مه سه‌رباری ئه‌وه‌ى قیزه‌ونه، زیانیشی لێ ده‌كه‌وێته‌وه.
4– تامكردنی خواردن وپێویستیشی نه‌بێت: جا ئه‌گه‌ر پێویستی پێ بو وه‌ك ئه‌وه‌ى چێشت لێ نه‌ر بو پێویستی به تامكردنی خوێكه وهاوشێوه‌كانیه‌تی ئه‌وه هیچی تێدا نیه له‌گه‌ڵ وریا بون له‌وه‌ى هیچ نه‌گاته قوڕگی.
==============
(1) أخرجه البخاري (1923)، ومسلم (1095).
(2) أخرجه البخاري (575)، ومسلم (1097)، واللفظ لمسلم.
(3) أخرجه البخاري (1957)، ومسلم (1098).
(4) أخرجه أبو داود (2356)، والترمذي (696). وحسنه، والبغوي في شرح السنة (6/266). وصححه الألباني «صحيح الترمذي» (560)، وقوى إسناده الأرناؤوط في التعليق على «شرح السنة».
(5) أخرجه الترمذي (2526) وحسنه، وأخرجه البيهقي (3/345) وغيره عن أنس مرفوعاً بلفظ: «ثلاث دعوات لا ترد: دعوة الوالد، ودعوة الصائم، ودعوة المسافر». وصححه الألباني «الصحيحة» (1797).
(6) أخرجه البخاري (6) [ولفظهم أقرب إلى (3220)]، ومسلم (2308).
(7) أخرجه البخاري (2024)، ومسلم (1174).
(8) أخرجه مسلم (759).
(9) أخرجه البخاري (1782)، ومسلم (1256).
(10) أخرجه البخاري (1904)، ومسلم (1151) واللفظ للبخاري.
(11) أخرجه البخاري (1927)، ومسلم (1106) – 64.
دەروازەى چوارەم : قەزاکردنەوەى رۆژو وە رۆژوى سونەت هەروەها چى کەراهیەتى هەیە و چى حەرامە لەرۆژودا:
چه‌ند پرسێكی تێدایه:
پرسى یه‌كه‌م: قه‌زاكردنه‌وه‌ی ڕۆژو:
ئه‌گه‌ر موسڵمان یه‌ك ڕۆژوی ڕه‌مه‌زانی نه‌گرت به بێ عورز، ئه‌وا واجبه له سه‌ری بگه‌ڕێته‌وه لای خوا وداوای لێ بوردن بكات، چونكه ئه‌مه تاوانێكی گه‌وره‌یه، وخراپه‌یه‌كی مه‌زنه، له‌گه‌ڵ ته‌وبه وداوای لێ خۆشبون پێویسته له سه‌ری دوای ڕه‌مه‌زان قه‌زای ئه‌و ڕۆژانه بكاته‌وه كه نه‌یگرتوه، واجبێتی قه‌زاكردنه‌وه‌ش لێره‌دا له سه‌ر ڕای دروستی زانایان بۆ یه‌كسه‌ر «فوري»یه، چونكه ڕوخسه‌تی پێ نه‌دراوه به ڕۆژو نه‌بێت، وبنه‌ماكه‌ش ئه‌وه‌یه: له كاتی خۆیدا بیگێڕێته‌وه.
به‌ڵام ئه‌گه‌ر نه‌یگرت به هۆی عوزرێكه‌وه وه‌ك عاده یا زه‌یستانی یا نه‌خۆشی یا سه‌فه‌ر وجگه له مانه‌ش له‌و عوزرانه‌ى به هۆیه‌وه حه‌ڵاڵه ڕۆژو نه‌گریت؛ ئه‌وا پێویسته له سه‌ری قه‌زای بكاته‌وه ئه‌وه‌نده نه‌بێت ده‌ست به جێ پێویست نیه، به‌ڵكو ده‌توانێت دوای بخات بۆ ڕه‌مه‌زانه‌كه‌ى تر، به‌ڵام سوننه‌ته وباشتره په‌له بكات له قه‌زاكردنه‌وه‌ى، چونكه په‌له‌كردنی تێدایه بۆ ئه‌ستۆ پاككردنه‌وه، هه‌روه‌ها ئیحتیاتی زیاتریشی تێدایه؛ له‌وانه‌یه ڕێگرێك بێته پێشی وه‌ك: نه‌خۆشی وهاوشێوه‌كانی، ئه‌گه‌ریش دوای خست بۆ ڕه‌مه‌زانی دوه‌م وبیانویه‌كیشی هه‌بو له‌و دواخستنه‌دا، وه‌ك ئه‌وه‌ى عوزره‌كه‌ى درێژه بكێشێت؛ ئه‌وا له سه‌ریه‌تی دوای ڕه‌مه‌زانه‌كه‌ى تر قه‌زای بكاته‌وه. به‌ڵام ئه‌گه‌ر دوای خست بۆ پاش ڕه‌مه‌زانه‌كه‌ى تر به بێ عوزر، ئه‌وا له سه‌ریه‌تی له‌گه‌ڵ قه‌زا كردنه‌وه‌دا، بۆ هه‌ر یه‌ك ڕۆژ نانی هه‌ژارێكیش بدات.
له قه‌زاكردنه‌وه‌شدا مه‌رج نیه به دوای یه‌كتردا بێت، به‌ڵكو به دوای یه‌كتر وپچڕ پچڕیش ده‌بێت، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ : ﴿فمن كان منكم مريضا أو على سفر فعدة من أيام أخر﴾ [البقرة: 184]. خوا له‌م ئایه‌ته‌دا به دوای یه‌كتری به مه‌رج نه‌گرت.
پرسى دووه‌م: ڕۆژوی سوننه‌ت:
له دانایی خوا ـ رضي الله عنه ـ ومیهره‌بانی به به‌نده‌كانی ئه‌وه‌یه: سوننه‌تیشی داناوه كه هاوشێوه‌ى فه‌رزه‌كانن، بۆ زیاتر پاداشتدانه‌وه‌ى به‌نده‌كان، وپڕكردنه‌وه‌ى كه‌لێن وكورتیه‌كان كه له‌وانه‌یه له فه‌رزه‌كه‌دا هه‌بێت، پێشتریش باسی ئه‌وه‌مان كرد كه: فه‌رزه‌كان پڕ ده‌كرێنه‌وه به سوننه‌ته‌كان له ڕۆژی قیامه‌تدا.
ئه‌و ڕۆژانه‌شی سوننه‌ته بگیرێت ئه‌مانه‌یه:
1– ڕۆژوی شه‌شه‌ڵه: له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو ئه‌یوبی ئه‌نساری ـ رضي الله عنه ـ ، له په‌یامبه‌ره‌وه ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «من صام رمضان ثم أتبعه ستا من شوال كان كصيام الدهر» «هه‌ر كه‌س ڕه‌مه‌زانی گرت ئینجا شه‌ش ڕۆژی مانگی شه‌والیشی به دوایدا گرت وه‌كو ئه‌وه وایه ساڵه‌كه به ڕۆژو بو بێت»(1).
2– ڕۆژوی عه‌ره‌فه بۆ جگه له حاجی: له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو قه‌تاده ـ رضي الله عنه ـ ، له په‌یامبه‌ره‌وه ـ صلى الله عليه وسلم ـ : « يوم عرفة إني أحتسب على الله أن يكفر السنة التي قبله والسنة التي بعده » «ڕۆژوی عه‌ره‌فه ئومێدم هه‌یه، خوا بیكاته مایه‌ی سڕینه‌وه‌ى تاوانی ساڵێك پێش وساڵێك پاش»(2).
به‌ڵام ده‌رهه‌قی حاجی سوننه‌ت نیه ڕۆژوی عه‌ره‌فه بگرێت، چونكه په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌و ڕۆژه ڕۆژوه‌كه‌ى شكاند وخه‌ڵكیش ته‌ماشایان ده‌كرد، هه‌روه‌ها هێزی زیاتری تێدایه بۆ حاجی تا په‌رستن بكات وبپاڕێته‌وه له‌و ڕۆژه‌دا.
3– ڕۆژوی عاشورا: پرسیار له په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ كرا له باره‌ى ڕۆژوی عاشوراوه؟ فه‌رموی: «أحتسب على الله أن يكفر السنة التي قبله» «ئومێدم به خوا هه‌یه تاوانی ساڵی پێشو بسڕێته‌وه»(3).
هه‌روه‌ها سوننه‌ته ڕۆژێك پێش ئه‌وه وڕۆژێك پاش ئه‌وه بگیرێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «لئن بقيت إلى قابل لأصومن التاسع» «ئه‌گه‌ر بمێنمه ساڵی داهاتو ئه‌وا نۆیه‌میش ده‌گرم»(4).
هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «صوموا يوم عاشوراء وخالفوا اليهود، صوموا يوما قبله أو يوما بعده» «ڕۆژوی عاشورا بگرن، وپێچه‌وانه‌ى جوله‌كه بكه‌ن؛ ڕۆژێك پێشی وڕۆژێك پاشی بگرن»(5).
4– ڕۆژوی دو شه‌ممه وپێنج شه‌ممه له هه‌مو هه‌فته‌یه‌كدا: له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عائیشه رضي الله عنها: «كان النبي -صلى الله عليه وسلم- يتحرى صوم الاثنين والخميس » «په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ به دوای ڕۆژوی دو شه‌ممه وپێنج شه‌ممه‌دا ده‌گه‌ڕا»(6).
هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ ـ صلى الله عليه وسلم ـ : « تعرض الأعمال يوم الاثنين والخميس فأحب أن يعرض عملي وأنا صائم» «كرده‌وه‌كان ڕۆژانی دو شه‌ممه وپێنج شه‌ممه ده‌خرێنه ڕو، جا پێم خۆشه كه كرده‌وه‌كه‌م خرا ڕو به ڕۆژو بم»(7).
5– ڕۆژوی سێ ڕۆژ له هه‌مو مانگێكدا: له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ عه‌بدوڵای كوڕی عه‌مر: « وصم من الشهر ثلاثة أيام فإن الحسنة بعشر أمثالها وذلك مثل صيام الدهر» «وله هه‌ر مانگێكدا سێ ڕۆژ ڕۆژو بگره، چونكه چاكه به ده قاته، كه‌واته وه‌ك گرتنی ساڵه‌كه وایه»(8).
وله ئه‌بو هوره‌یره‌وه ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «أوصاني خليلي -صلى الله عليه وسلم- بثلاث: صيام ثلاثة أيام من كل شهر، وركعتي الضحى، وأن أوتر قبل أن أنام»(9) «خۆشه‌ویسته‌كه‌م ئامۆژگاری كردم به‌سێ شت: سێ ڕۆژ ڕۆژوگرتن له هه‌مو مانگێكدا، ودو ڕكاتی چێشته‌نگا، وتر بكه‌م پێش خه‌وتن».
هه‌روه‌ها سوننه‌ته له ڕۆژه سپیه‌كاندا بێت كه بریتیه له سیانزه وچوارده وپانزه‌ی مانگ [ی ئیسلامی]، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو زه‌ر ـ رضي الله عنه ـ ، كه په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی: « من كان منكم صائماً من الشهر ثلاثة أيام فليصم الثلاث البيض» «كێ له ئێوه سێ ڕۆژ ڕۆژوی له مانگێكدا گرت با سێ ڕۆژه سپیه‌كه بیگرێت»(10).
6– ڕۆژوی ڕۆژ نه‌ڕۆژ: له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «أفضل الصيام صيام داود علیه السلام : كان يصوم يوما ويفطر يوما» «باشترین ڕۆژو ڕۆژوی داوده، ڕۆژ نه ڕۆژ به ڕۆژو ده‌بو»(11). ئه‌مه‌ش له باشترین جۆره‌كانی سوننه‌ته.
7– ڕۆژوی مانگی موحه‌ڕه‌م: له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو هوره‌یره، په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی: «أفضل الصيام بعد رمضان شهر الله المحرم وأفضل الصلاة بعد الفريضة صلاة الليل» «باشترین ڕۆژو دوای ڕه‌مه‌زان ڕوژوی مانگی موحه‌ڕه‌مه، وباشترین نوێژ دوای فه‌رزه‌كان شه‌و نوێژه»(12).
8– ڕۆژوی نۆمینه‌ى حاجیان: وله یه‌كه‌م ڕۆژی مانگی حاجیانه‌وه ده‌ست پێده‌كات وله نۆیه‌م ڕۆژ كۆتایی پێ دێت، كه بریتیه له ڕۆژی عه‌ره‌فه، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر گشتێتی ئه‌و فه‌رمودانه‌ى له باره‌ی فه‌زڵی كرده‌وه كردن تێیدا هاتون، په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێ: «ما من أيام العمل الصالح فيهن أحب إلى الله من هذه الأيام العشر» «هیچ ڕۆژێك نیه كرده‌وه‌ی چاك تێیدا خۆشه‌ویستر بێت له لای خوا به ئه‌ندازه‌ى ئه‌م ده ڕۆژه»(13). ڕۆژوگرنتیش له كرده‌وه چاكه‌كانه.
پرسى سێیه‌م: ئه‌و ڕۆژوه‌ى كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه وئه‌وه‌شی كه حه‌رامه:
1– كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه مانگی ڕه‌جه‌ب به ته‌نها بگیرێت، چونكه ئه‌مه دروشمی نه‌فامی بوه، ئه‌و مانگه‌یان لا گه‌وره بوه، ئه‌گه‌ر ڕۆژی تری له‌گه‌ڵدا بخات كه‌ڕاهه‌تی تێدا نیه، چونكه ئه‌و كاته تایبه‌ت نه‌كراوه به ڕۆژوه‌وه، ئه‌حمه‌دی كوڕی خه‌ڕه‌شه‌ی كوڕی حوڕ ئه‌گێڕێته‌وه ئه‌ڵێ: عومه‌ری خه‌تابم بینی ئه‌یدا به سه‌ر ده‌ستی ئه‌وانه‌ى له ڕه‌جه‌بدا به ڕۆژو بون تا ده‌ستیان ده‌خسته نێو خواردن، وئه‌یوت: «كلوا فإنما هو شهر كان يُعظمه الجاهلية» «بخۆن، ئه‌مه مانگێكه خه‌ڵكانی سه‌رده‌می نه‌فامی به گه‌وره‌یان ڕاده‌گرت»(14).
2– كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه ڕۆژی هه‌ینی به ته‌نها بگیرێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «لا يصومن أحدكم يوم الجمعة إلا أن يصوم قبله أو يصوم بعده» «كه‌ستان با ڕۆژی هه‌ینی ڕۆژو نه‌گرێت، مه‌گه‌ر ڕۆژێك پێشتر یا ڕۆژێك پاشتر بگرێت»(15). جا ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ ڕۆژی تردا بو هیچی تێدا نیه له‌به‌ر فه‌رموه‌دى پێشو.
3– كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه ڕۆژی شه‌ممه به ته‌نها بگیرێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «لا تصوموا يوم السبت إلا فيما افترض عليكم» «ڕۆژی شه‌ممه ڕۆژو مه‌گرن مه‌گه‌ر ڕۆژویه‌ك فه‌رز كرا بێت له سه‌رتان»(16).
مه‌به‌ستیش: نه‌هیكردنه له ته‌نهاكردنه‌وه‌ی وتایبه‌تكردنی، به‌ڵام ڕۆژی تری له‌گه‌ڵدا بێت هیچی تێدا نیه، چونكه په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه له ڕۆژی هه‌ینیدا سه‌ردانی دایكی ئیمانداران جوه‌یریه‌ی كرد وبه ڕۆژو بو، فه‌رموی: «دوێنێ به ڕۆژو بویت؟ وتی: نه‌خێر، فه‌رموی: ئه‌ته‌وێ سبه‌ى به ڕۆژو بیت؟ وتی: نه‌خێر، فه‌رموی: كه‌واته ڕۆژوه‌كه‌ت بكشێنه»(17).
جا كه فه‌رموی: «ئه‌ته‌وێ سبه‌ى به ڕۆژو بیت؟» به‌ڵگه‌یه له سه‌ر دروستێتی گرتنی ڕۆژوی شه‌ممه له‌گه‌ڵ ڕۆژی تردا. پێشه‌وا تورمزی دوای گێڕانه‌وه‌ى ئه‌م فه‌رموده‌یه ئه‌ڵێ: «وبونی كه‌ڕاهه‌ت له‌مه‌دا: ئه‌وه‌یه كابرا ڕۆژی به ته‌نها بگرێت، چونكه جوله‌كه شه‌ممه به گه‌وره ڕاده‌گرن».
4– گرتنی ڕۆژی جێی گومان «يوم الشك» حه‌رامه، كه بریتیه له سی شه‌عبان، ئه‌گه‌ر ڕێگر هه‌بو له بینینی مانگ، كه ئاسمانیش ساماڵ بێت گومان نامێنێت، به‌ڵگه‌ى حه‌رامێتیه‌كه‌ى فه‌رموده‌كه‌ى عه‌مماره ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «صام اليوم الذي يشك فيه فقد عصى أبا القاسم ـ صلى الله عليه وسلم ـ » «كێ ئه‌و ڕۆژه بگرێت كه جێی گومانه ئه‌و سه‌رپێچی فه‌رمانی باوكی قاسمی كردوه»(18).
وەله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «لايتقدمن أحدكم رمضان بصوم يوم أو يومين إلا أن يكون رجل كان يصوم صومه فليصم ذلك اليوم» «با كه‌س پێش ڕه‌مه‌زان به ڕۆژێك یا دو ڕۆژ به ڕۆژ نه‌بێت، مه‌گه‌ر كه‌سێك ڕۆژوی خۆی هه‌یه وئه‌یگرێت ئه‌وا قه‌یدی نیه، با له‌و ڕۆژه‌دا بیگرێت»(19).
یانی: با كه‌س ڕۆژێك پێش ڕه‌مه‌زان ڕۆژو نه‌گرێت به مه‌به‌ستی ئیحتیاتكردن، چونكه ڕۆژوگرتنی ڕه‌مه‌زان په‌یوه‌سته به بینینی مانگه‌وه، جا پێویست به زۆر له خۆ كردن ناكات، به‌ڵام كه‌سێك ڕۆژویه‌كی سوننه‌تی هه‌بێت وبه‌رده‌وام بیگرێت ئه‌وا هیچی له سه‌ر نیه له‌به‌ر ئه‌وه‌ى پێشوازی كردن نیه له ڕه‌مه‌زان، هه‌روه‌ها قه‌زاكردنه‌وه ونه‌زریش هه‌لآوێر ده‌كرێن چونكه واجبن.
5– حه‌رامه گرتنی ڕۆژی هه‌ر دو جه‌ژنه‌كه، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو سه‌عیدی خودری ـ رضي الله عنه ـ : «په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ نه‌هی كرد له گرتنی ڕۆژی جه‌ژنی قوربان وڕه‌مه‌زان»(20).
وەله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عومه‌ری كوڕی خه‌تتاب ـ رضي الله عنه ـ :
«هَذَانِ يَوْمَانِ نَهَى رَسُولُ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ عَنْ صِيَامِهِمَا: يَوْمُ فِطْرِكُمْ مِنْ صِيَامِكُمْ، وَالْيَوْمُ الْآخَرُ تَأْكُلُونَ فِيهِ مِنْ نُسُكِكُمْ»
«ئه‌م دو ڕۆژه په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ڕێگری كردوه ڕۆژوی تێدا بگیرێت: ڕۆژی كۆتاییهاتن وده‌مكردنه‌وه‌تان له ڕۆژوگرتن، وڕۆژه‌كه‌ى تر كه له قوربانیه‌كه‌تان ده‌خۆن»(21).
6– كه‌ڕاهه‌تی هه‌یه ڕۆژانی دانه‌به‌رخۆر «التشریق» ڕۆژو بگیرێت، كه بریتیه له سێ ڕۆژی دوای جه‌ژنی قوربان: یانزه ودوانزه وسیانزه، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «أيام التشريق أيام أكل وشرب [وذكر لله]» «ڕۆژانی ته‌شریق، ڕۆژانی خواردن وخواردنه‌وه ویادكردنى خوان»(22).
وەله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «یوم عرفة ويوم النحر وأيام التشريق عيدنا أهل الإسلام وهي أيام أكل وشرب» «ڕۆژی عه‌ره‌فه وڕۆژی جه‌ژنی قوربان وڕۆژانی ته‌شریق جه‌ژنی ئێمه‌ى ئه‌هلی ئیسلامه، كه ڕۆژانی خواردن وخواردنه‌وه‌یه»(23).
وڕێگه دراوه به حاجی «متمتع» و«قارن» [كه دواتر له به‌شی حه‌جدا واتاكانیان دێت] به ڕۆژو بن تێیدا ئه‌گه‌ر پاره‌ى قوربانی «الْهَدْي»ان نه‌بو، له‌به‌ر وته‌كه‌ى عائیشه وئیبن عومه‌ر رضي الله عنهم: «لم يرخص في أيام التشريق أن يصمن إلا لمن لم يجد الهدي» «ڕێگه نه‌دراوه له ڕۆژانی ته‌شریقدا ڕۆژو بگرن مه‌گه‌ر بۆ یه‌كێك قوربانی پێ نه‌كرێ»(24).
=============
(1) أخرجه مسلم (1164).
(2) أخرجه مسلم (1162).
(3) أخرجه مسلم (1162). وهو جزء من حديث طويل.
(4) أخرجه مسلم (1133).
(5) [ضعيف مرفوعًا]: أخرجه أحمد (1/241) [هذا لفظه!]، وابن خزيمة (2095) وفي سنده ضعف، لكنه صح عن ابن عباس بنحوه موقوفًا من قوله.
(6) أخرجه أحمد (5/201)، والترمذي (745) [واللفظ له]، وقال الترمذي: «حسن صحيح»، وصححه الألباني «التعليق على ابن خزيمة» (2116).
(7) أخرجه الترمذي (751)، والنسائي (1/322)، وأبو داود (2436) وحسنه الترمذي، وصححه الألباني «صحيح الترمذي» (596).
(8) أخرجه البخاري (1976).
(9) أخرجه البخاري (1981).
(10) أخرجه أحمد (5/152)، والنسائي (4/222)، واللفظ لأحمد. وحسنه الألباني «صحيح سنن النسائي» (2277-2281).
(11) أخرجه البخاري (1976).
(12) أخرجه مسلم (1163).
(13) أخرجه البخاري (969) [واللفظ للترمذي (757)، أما لفظ البخاري: «ما العمل في أيام العشر أفضل من العمل في هذه»].
(14) أخرجه ابن أبي شيبة (3/102)، والطبراني في «الأوسط» (7/327) (7636)، وقال: «صحيح». «الإرواء» (4/113).
(15) أخرجه البخاري (1985)، ومسلم (1144) [هذا لفظه].
(16) أخرجه أبو داود (2421)، والترمذي (744)، وابن ماجه (1726)، والحاكم (1/435). وحسنه الترمذي، وصححه الحاكم على شرط البخاري، وافقه الذهبي. وصححه الألباني «صحيح الترمذي» (594).
(17) أخرجه البخاري (1986).
(18) علَّقه البخاري في صحيحه بصيغة جزم [قبل رقم (1906)] «الفتح» (4/143)… ووصله الترمذي (689) وغيره، وقال: «حديث حسن صحيح». وصححه الألباني «صحيح الترمذي» (553).
(19) أخرجه البخاري (1914).
(20) أخرجه البخاري (1991).
(21) أخرجه البخاري (1990).
(22) أخرجه مسلم (1141) [والزيادة له أيضًا في رواية بعده].
(23) أخرجه الترمذي (777)، وقال: حسن صحيح. وصححه الألباني «صحيح الترمذي» (620).
(24) أخرجه البخاري (1997، 1998).
دەروازەى پێنجەم:مانەوە لە مزگەوت (الإعتکاف):
پرسى یه‌كه‌م: پێناسه‌ى ئیعتیكاف وحوكمه‌كه‌ى:
1– پێناسه‌كه‌ى:
ئیعتیكاف له زماندا بریتیه له: پابه‌ندبون به شتێكه‌وه ومانه‌وه له لای. له شه‌رعیشدا: پابه‌ندبونی موسڵمانێكی جیاكاره به مزگه‌وته‌وه بۆ په‌رستنی خوا .
2– حوكمه‌كه‌ى:
سوننه‌ته ونزیكبونه‌وه‌یه له خوا ، له‌به‌ر فه‌رمایشتی خوا : ﴿أن طهرا بيتي للطائفين والعاكفين والركع السجود﴾ [البقرة:125]. «وه‌حیمان نارد بۆ ئیبراهیم وئیسماعیلی كوڕی: كه ماڵه‌كه‌م پاك بكه‌نه‌وه له هه‌مو پیسیه‌ك بۆ ئه‌وانه‌ى خوا په‌رستی تێدا ده‌كه‌ن به ته‌واف كردن وئیعتیكاف كردن ونوێژ كردن تێیدا». ئه‌م ئایه‌ته‌ش به‌ڵگه‌یه كه له گه‌لانی پێشتریشدا شه‌رعی بوه.
هه‌روه‌ها خوا ئه‌فه‌رموێ: ﴿ولا تباشروهن وأنتم عاكفون في المساجد﴾ [البقرة: 187] «وجوت مه‌بن له‌گه‌ڵ هاوسه‌ره‌كانتاندا یا شتانێك مه‌كه‌ن سه‌رده‌كێشێت بۆ جوتبون ئه‌گه‌ر له مزگه‌وتدا ئیعیكافتان كردبو».
له عائیشه‌وه : «أن النبي – صلى الله عليه وسلم – كان يعتكف العشر الأواخر من رمضان حتى توفاه الله». «په‌یامبه‌ر صلى الله عليه وسلم ده شه‌وی كۆتایی ڕه‌مه‌زان ئیعتیكافی ده‌كرد تا خوا بردیه‌وه لای خۆی»(1).
موسڵمانانیش كۆكن له سه‌ر شه‌رعی بونی، كه سوننه‌ته، واجب نیه مه‌گه‌ر مرۆڤ خۆی له سه‌ر خۆی واجبی بكات وه‌ك ئه‌وه‌ى نه‌زر بكات.
به‌مه‌ش سوننه‌ت بونی ئیعتیكاف سه‌لما به قورئان وفه‌رموده وكۆ ده‌نگی.
پرسى دووه‌م: مه‌رجه‌كانی ئیعتیكاف كردن:
ئیعتیكاف په‌رستنێكه چه‌ند مه‌رجێكی هه‌یه به‌بێ ئه‌وه دروست نابێت، كه بریتیه له:
1– ئه‌بێت ئیعتیكاف كه‌ر موسُڵمانێكی جیاكاری ژیر بێت: جا هی بێ باوه‌ڕ وشێت ومنداڵی ناجیاكار دروست نابێت، پێگه‌یشتن ونێرینه‌ییش مه‌رج نیه، بۆیه پێنه‌گه‌یشتویه‌كی جیاكار بیكات دروست ده‌بێت، مێینه‌ش به هه‌مان شێوه.
2– نیه‌ت هێنان: له‌به‌ر فه‌رموده‌ى [پێشوتر]: «كرده‌وه‌كان به نیه‌ته»، جا كه‌سه‌كه ده‌بێت نیه‌تی مانه‌وه‌ی هه‌بێت له شوێنی ئیعتیكافه‌كه‌ى، وه‌كو په‌رستن ونزیك بونه‌وه‌یه‌ك له خوا.
3– ئه‌بێت ئیعتیكافه‌كه له مزگه‌وتدا بێت: له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا : ﴿وأنتم عاكفون في المساجد﴾ [البقرة:187] وله‌به‌ر كرده‌وه‌ى په‌یامبه‌ر صلى الله عليه وسلم خۆی كه له مزگه‌وتدا ئیعتیكافی ده‌كرد، ولێوه‌ى نه‌هاتوه ئیعتیكافی كردبێت له جگه له‌وه.
4– ئه‌بێت مزگه‌وته‌كه نوێژی كۆمه‌ڵی تێدا بكرێت: ئه‌مه‌ش ئه‌گه‌ر ماوه‌ى ئیعتیكافه‌كه نوێژی فه‌رزی تێده‌كه‌وت، وكه‌سه‌كه‌ش له‌وانه بو كه نوێژی كۆمه‌ڵی له سه‌ر واجبه، چونكه ئیعتیكاف كردن له مزگه‌وتێكدا نوێژی كۆمه‌ڵی تێدا نه‌كرێت ئه‌بێته مایه‌ی نه‌كردنی نوێژی كۆمه‌لأ كه واجبه له سه‌ری، یا ده‌رچونی كه‌سه‌كه له هه‌مو كاتێكدا، ئه‌مه‌ش دژی مه‌به‌ستی ئیعتیكافه. به‌ڵام ئافره‌ت دروسته ئیعتیكاف بكات له هه‌مو مزگه‌وتێك ئیتر جه‌ماعه‌تی تێدا بكرێت یان نا.
ئه‌مه ئه‌گه‌ر له ئیعتیكافكردنی ئافره‌ته‌كه فیتنه‌یه‌ك نه‌ده‌كه‌وته‌وه، ئه‌گه‌رنا ڕێگری لێ ده‌كرێت. باشتریشه ئه‌و مزگه‌وته‌ى ئیعتیكافی تێدا ده‌كرێت نوێژی هه‌ینی تێدا بكرێت، به‌ڵام مه‌رج نیه بۆ ئیعتیكاف.
5– پاكبون له حه‌ده‌سی گه‌وره: جا دروست نیه له‌شگران وئافره‌تی له عاده وزه‌یستانی بو ئیعتیكاف بكات، چونكه ئه‌مانه دروست نیه له مزگه‌وت بمێننه‌وه.
به‌ڵام ڕۆژو گرتن مه‌رج نیه بۆ ئیعتیكاف كردن، له‌به‌ر ڕیوایه‌ته‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر كه عومه‌ر رضي الله عنه وتی: ئه‌ى په‌یامبه‌ر صلى الله عليه وسلم ! من له سه‌رده‌می نه‌فامیدا نه‌زرم كردوه كه شه‌وێك له مزگه‌وتی حه‌رامدا ئیعتیكاف بكه‌م، فه‌رموی: «أُوْفِ بِنَذْرِكَ» «نه‌زره‌كه‌ت به جێ بهێنه»(2).
جا ئه‌گه‌ر ڕۆژوگرتن مه‌رج بوایه ئه‌وا ئیعتیكافه‌كه‌ى به شه‌و دروست نه‌ده‌بو، چونكه ڕۆژو به شه‌و ناگیرێت. هه‌روه‌ها دو په‌رستنی لێك جودان، بۆ ئه‌مه‌كه‌یان بونی ئه‌وه‌كه‌یان ناكرێته مه‌رج.
پرسى سێیه‌م: كاتی ئیعتیكاف وسوننه‌ته‌كانی وئه‌وه‌ى حه‌ڵاڵه بۆ كه‌سه‌كه:
1– ماوه‌ى ئیعتیكاف وكاته‌كه‌ى: مانه‌وه له مزگه‌وت بۆ ماوه‌یه‌كی دیاریكراو پایه‌یه‌كه له ئیعتیكاف، جا ئه‌گه‌ر مانه‌وه له مزگه‌وت ڕو نه‌دات ئیعتیكاف دانه‌مه‌زراوه، سه‌باره‌ت به كه‌مترین ماوه‌ى ئیعتیكافكردنیش جیاوازی هه‌یه له نێوان زانایان. ئه‌وه‌شی ڕاسته -إن شاء الله- لای كه‌می كاتی ئیعتیكافكردن دیاری كراو نیه، بۆیه دروست ئه‌بێت به به‌شێكی كات با كه‌میش بێت، به‌ڵام ئه‌وه‌نده هه‌یه باشتر وایه ئیعتیكافكردنه‌كه له ڕۆژێك یا شه‌وێك كه‌متر نه‌بێت، چونكه له په‌یامبه‌ر صلى الله عليه وسلم وهیچ كام له هاوه‌ڵانی نه‌هاتوه له‌وه كه‌متر ئیعتیكافی كردبێت.
باشترین كاته‌كانی ئیعتیكافكردنیش ده شه‌وی كۆتایی ڕه‌مه‌زانه، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عائیشه‌ی پێشو: «په‌یامبه‌ر صلى الله عليه وسلم ده شه‌وی كۆتایی ڕه‌مه‌زان ئیعتیكافی ده‌كرد تا وه‌فاتی كرد»، ئه‌گه‌ر له جگه له‌م كاته‌ش ئیعتیكافی كرد دروسته بۆی، به‌ڵام پێچه‌وانه‌ى باشترین وچاكترینه.
هه‌ركه‌سیش نیه‌تی ئیعتیكافی ده شه‌وی كۆتایی ڕه‌مه‌زانی هه‌بو، ئه‌وا نوێژی به‌یانی بیست ویه‌كی ڕه‌مه‌زان له‌و مزگه‌وته ده‌كات كه ئیعتیكافی تێدا ده‌كات، پاشان ده‌ڕواته شوێنی ئیعتیكافه‌كه‌یه‌وه وبه ئاوابونی خۆری كۆتا ڕۆژی ڕه‌مه‌زان كۆتایی دێت.
2– سوننه‌ته‌كانی: ئیعتیكاف په‌رستنێكه به‌نده تێیدا له‌گه‌ڵ خوادا ته‌نها ده‌كه‌وێت، وپه‌یوه‌ندیه‌كانی جگه له‌وه‌ى خوا هه‌موی ده‌پچڕێنێت، جا سوننه‌ته كه‌سه‌كه لێ ببڕێت بۆ په‌رستن، جا زۆر ئه‌مانه ده‌كات: نوێژ وزیكر ودوعا وقورئان خوێندن وته‌وبه وداوای لێخۆشبون هاوشێوه‌كانی تری په‌رستنه‌كان كه له خوای نزیك ده‌كه‌نه‌وه.
3– ئه‌وه‌ى حه‌ڵاڵه بۆ ئیعتیكافكه‌ر: حه‌ڵاڵیشه بۆی له مزگه‌وت بڕواته ده‌ره‌وه بۆ شتێك كه ناكرێت نه‌ڕوا، وه‌ك ده‌رچون بۆ خواردن وخواردنه‌وه، ئه‌گه‌ر كه‌س نه‌بو بۆی بهێنێت، وده‌رچون بۆ ئاو ده‌ست، وده‌ست نوێژ گرتن به هۆی ده‌ست نوێژ شكاندنه‌وه، وخۆ شۆردن به هۆی له‌ش گرانیه‌وه.
بۆشی حه‌ڵاڵه بۆ شتی به سود قسه بكات له‌گه‌ڵ خه‌ڵكدا، وهه‌واڵیان بپرسێت، به‌ڵام بۆ شتی بێ سود ونا زه‌رور [وبێ پێویست]، ئه‌وه دژی مه‌به‌ستی ئیعتیكاف وئه‌و ئامانجه‌یه كه له پێناویدا شه‌رع كراوه. هه‌روه‌ها بۆی حه‌ڵاڵه كه‌س ونزیكه‌كانی سه‌ردانی بكه‌ن وماوه‌یه‌ك قسه‌ی له‌گه‌ڵدا بكات وله شوێنی ئیعتیكافه‌كه‌ى بێته ده‌ره‌وه بۆ به ڕێ كردن وماڵ ئاوایی كردنیان، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى صه‌فیه رضي الله عنها ئه‌ڵێ:
«كَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم مُعْتَكِفًا فَأَتَيْتُهُ أَزُورُهُ لَيْلًا فَحَدَّثْتُهُ ثُمَّ قُمْتُ فَانْقَلَبْتُ فَقَامَ مَعِي لِيَقْلِبَنِي»
«په‌یامبه‌ر صلى الله عليه وسلم له ئعتیكافدا بو منیش چوم بۆ سه‌ردانكردنی، قسه‌م له‌گه‌ڵ كرد، پاشان هه‌ستام بگه‌ڕێمه‌وه، ئه‌ویش له‌گه‌ڵمدا هه‌ستا بۆ ڕه‌دكردنه‌وه‌م بۆ ماڵ»(3).
هه‌روه‌ها كه‌سه‌كه ده‌توانێت بخوات وبخواته‌وه وبخه‌وێت له مزگه‌وتدا، له‌گه‌ڵ پارێزگاری كردن له پاك وخوێنی مزگه‌وت.
پرسى چواره‌م: پوچه‌ڵكه‌ره‌وه‌كانی ئیعتیكاف:
ئیعتیكاف به‌مانه‌ى خواره‌وه پوچه‌ڵ ده‌بێته‌وه:
1– ده‌رچونی به ئه‌نقه‌ست له مزگه‌وت بێ هیچ پێویستیه‌ك، با كاتی ده‌رچونه‌كه‌شی كه‌م بێت:
له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عائیشه رضي الله عنها : «وكان لا يدخل البيت إلا لحاجة إذا كان معتكفا» «وپه‌یامبه‌ر صلى الله عليه وسلم ئه‌گه‌ر له ئیعتیكاف بوایه نه‌ده‌هاته‌وه ماڵ مه‌گه‌ر بۆ پێویستی -میز وپیسی وه‌ك زوهری ڕاویه‌كه وا لێكی ده‌داته‌وه-»(4)، چونكه ده‌رچون دژی مانه‌وه‌یه كه پایه‌ی ئیعتیكافه.
2– جوت بون، با به شه‌و یا له ده‌ره‌وه‌ى مزگه‌وتیش بێت: له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا : ﴿ولا تباشروهن وأنتم عاكفون في المساجد﴾ [البقرة: 187].
هه‌روه‌ها له‌و شتانه‌ى حوكمی ئه‌مه‌ى هه‌یه: ئاو هاتنه‌وه به شه‌هوه‌ته‌وه به بێ جوتبون وه‌ك ئاو خۆ هێنانه‌وه، وچونه لای هاوژین با له ده‌ره‌وه‌ی دامێنیش بێت.
3– نه‌مانی عه‌قڵ: جا ئیعتیكاف به‌تاڵ ده‌بێته‌وه به شێتی وسه‌ر خۆشی؛ چونكه شێت وسه‌ر خۆش له ئه‌هلی په‌رستن نین.
4– سوڕی مانگانه وزه‌یستانی: له‌به‌ر ئه‌وه‌ى دروست نیه ئافره‌ت له عاده وزه‌یستانی له مزگه‌وتدا بمێنێته‌وه.
5– هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه: چونكه دژی په‌رستنه، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا ـ رضي الله عنه ـ : ﴿ لئن أشركت ليحبطن عملك﴾ [الزمر: 65].
============
(1) أخرجه البخاري (2020)، ومسلم (1172).
(2) أخرجه البخاري (2032)، ومسلم (1656).
(3) أخرجه البخاري (2035) [ولفظهم أشبه بـ(2175)]، ومسلم (2175).
(4) أخرجه البخاري (2029).
-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-
الفقه الميسر في ضوء الكتاب والسنة : فیقهى ئاسان لەژێر ڕۆشنایى سوننەت و قورئان .
وەرگێران و لەسەر نوسینى : مامۆستا على خان .
