بەشى حەج (کتاب الحج):
ده‌روازه‌ى یه‌كه‌م له باره‌ى پێشه‌كیه‌كانی حه‌جه‌وه
ده‌روازه‌ى دوه‌م : له باره‌ى پایه واجبه‌كانی حه‌جه‌وه
ده‌روازه‌ى سێیه‌م : له باره‌ى قه‌ده‌غه كراوه‌كان وفیدیه دان وقوربانی یه‌وه
ده‌روازه‌ى چواره‌م : له باره‌ى چۆنیه‌تی حه‌ج وعومره كردنه‌وه
ده‌روازه‌ى پێنجه‌م : له باره‌ى ئه‌و شوێنانه‌ى شاری مه‌دینه كه شه‌رعیه سه‌ردان بكرێت
ده‌روازه‌ى شه‌شه‌م : له باره‌ى قوربانی كردنه‌وه «الأضحية»
ده‌روازه‌ى حه‌وته‌م : له باره‌ى گوێزه‌بانه‌وه «العقيقة»
دەروازەى یەکەم: لەبارەى پێشەکیەکانى حەجەوە.
چه‌ند پرسێكی تێدایه:
پرسى یه‌كه‌م: پێناسه‌ی حه‌ج:
حه‌ج له زماندا: بریتیه له مه‌به‌ست.
له شه‌رعیشدا: بریتیه له په‌رستن كردن بۆ خوا له شوێنێكی دیاریكراو له كاتێكی دیاریكراو، وه‌ك له سوننه‌تی په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ هاتوه.
پرسى دوه‌م: حوكمی حه‌ج وفه‌زڵه‌كه‌ى:
1- حوكمی حه‌ج:
حه‌ج پایه‌یه‌كه له پایه‌كانی ئیسلام وفه‌رزه مه‌زنه‌كانی، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا:
﴿وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ﴾ [آل عمران:97]
«وخوای گه‌وره واجبی كردوه له سه‌ر توانادار له هه‌ر شیوێنێك بێت به‌ره‌و ماڵی خوا بڕوات بۆ حه‌ج، هه‌ر كه‌سیش نكوڵی له فه‌رزێتی حه‌ج بكات ئه‌وه كوفری كردوه، خواش بێ نیازه به حه‌جه‌كه‌یی وكرده‌وه‌كانیشی، به‌ڵكو به سه‌رجه‌م دروست كراوه‌كانیشی». هه‌روه‌ها خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێ:
﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ﴾ [البقرة: 196]
«وحه‌ج وعومره به جێ بگه‌یه‌نن به ته‌واوی، به نیه‌تی پاكه‌وه بۆ خوا»، وله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى [پێشتری] ئیبن عومه‌ر رضي الع عنهما به‌رزی ده‌كاته‌وه: «ئیسلام له سه‌ر پێنج پایه دامه‌زراوه»، له‌وانه باسی حه‌ج ده‌كات.
ئوممه‌تیش كۆكن له سه‌ر واجبێتی یه‌كجار له ته‌مه‌ندا حه‌ج كردن بۆ توانادار.
2- فه‌زڵه‌كه‌ى:
له‌باره‌ى فه‌زڵی حه‌جه‌وه زۆر فه‌رموده هاتوه له‌وانه: فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بوهوره‌یره ـ رضي الله عنه ـ به‌رزی ده‌كاته‌وه:
«الْعُمْرَةُ إِلَى الْعُمْرَةِ كَفَّارَةٌ لِمَا بَيْنَهُمَا، وَالْحَجُّ الْمَبْرُورُ لَيْسَ لَهُ جَزَاءٌ إِلَّا الْجَنَّةَ»
«عومره بۆ عومره، سڕێنه‌ره‌وه‌ی تاوانه‌كانی نێوانی هه‌ر دوكیانه، وحه‌جی «دور له تاوان» به‌هه‌شت نه‌بێت هیچ پاداشتێكی تری نیه»(1). هه‌روه‌ها ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌فه‌رموێ:
«مَنْ حَجَّ لِلهِ فَلَمْ يَرْفُثْ وَلَمْ يَفْسُقْ رَجَعَ كَيَوْمِ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ»
«كێ حه‌جی كرد بۆ خوا، جوت نه‌بو، تاوان وشتی نائه‌خلاقی نه‌كرد، ئه‌وا وه‌ك ڕۆژی له دایك بونی ده‌گه‌ڕێته‌وه»(2 ). تا كۆتایی فه‌رموده‌كان.
پرسى سێیه‌م: ئایا حه‌ج پێویسته زیاتر له جارێك بكرێت له ته‌مه‌ندا ؟
حه‌ج له ته‌مه‌ندا واجب نیه یه‌كجار نه‌بێت، زیاتر له‌وه سوننه‌ته، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بوهوره‌یره، په‌یامبه‌ری خوا فه‌رموی:
«أَيُّهَا النَّاسُ! قَدْ فَرَضَ اللهُ عَلَيْكُمُ الْحَجَّ فَحُجُّوا»
«ئه‌ى خه‌ڵكینه! خوا حه‌جی له سه‌ر فه‌رز كردون حه‌ج بكه‌ن» پیاوێك وتی: ئه‌ی په‌یامبه‌ری خوا! هه‌مو ساڵێك؟ ئه‌ڵێ: ئه‌ویش بێده‌نگ بو، تا سێ جار پرسیاری لێ كرده‌وه، پاشان فه‌رموی:
«لَوْ قُلْتُ: نَعَمْ، لَوَجَبَتْ، وَلَمَا اسْتَطَعْتُمْ»
«ئه‌گه‌ر بڵێم: به‌ڵێ، ئه‌وا واجب ده‌بێت، ئه‌و كاته‌ش ناتوانن»(3 ). هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ دوای كۆچكردنه‌كه‌ى بۆ مه‌دینه جارێك زیاتر حه‌جی نه‌كردوه.
زانایانیش كۆكن له سه‌ر ئه‌وه‌ى جارێك زیاتر حه‌ج واجب نیه له سه‌ر توانادار.
كه‌وابو ئه‌بێت ئه‌گه‌ر مه‌رجه‌كانی به‌دی هات په‌له بكات له به جێ گه‌یاندنی، وتاوانی ده‌گات دوای بخات به بێ عوزر، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى:
«تَعَجَّلُوا إِلَى الْحَجِّ -يَعْنِي: الْفَرِيضَةَ- فَإِنَّ أَحَدَكُمْ لَا يَدْرِي مَا يَعْرِضُ لَه»
«په‌له بكه‌ن بۆ حه‌جكردن -مه‌به‌ستی فه‌رزه‌كه‌یه- چونكه نازانن چی دێته پێشتان وتوشی دێن» (4 ).
هه‌روه‌ها گێڕانه‌وه هه‌یه له وته‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، وله وته‌ى هاوه‌ڵه‌كانیشی -ڕیوایه‌ته‌كانیش یه‌كتر به‌هێز ده‌كه‌ن- ئه‌فه‌رمون( 5):
«مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَى الْحَجِّ سَبِيلًا وَلَمْ يَحُجَّ فَلْيَمُتْ إِنْ شَاءَ يَهُودِيًّا وَإِنْ شَاءَ نَصْرَانِيًّا»
«كێ توانای حه‌جی هه‌بێت ونه‌یكات، ئه‌وا با بمرێت به جوله‌كه‌یی ئه‌یه‌وێت یان به گاوریی».
پرسى چواره‌م: مه‌رجه‌كانی حه‌ج:
بۆ واجب بونی حه‌ج ئه‌بێت پێنج مه‌رج هه‌بێت:
1- ئیسلام: جا حه‌ج واجب نیه له سه‌ر بێ باوه‌ڕ وئه‌نجامیشی بدات دروست نابێت، چونكه ئیسلامه‌تی مه‌رجه بۆ ئه‌وه‌ى په‌رستنه‌كه‌ى دروست بێت.
2- ژیری: جا حه‌ج پێویست نیه له سه‌ر شێت وله‌و كاته‌دا ئه‌نجامیشی بدات دروست نابێت، چونكه عه‌قلأ مه‌رجه بۆ ته‌كلیف لێكردن، شێتیش له ته‌كلیف لێكراوان نیه وقه‌ڵه‌میشی له سه‌ر هه‌ڵگیراوه تا هۆشی ده‌ێته‌وه، وه‌ك له فه‌رموده‌كه‌ى [پێشوتری] عه‌لیدا ـ رضي الله عنه ـ هاتبو په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: «قه‌ڵه‌م هه‌ڵگیراوه له سه‌ر سیان: خه‌وتو تا هه‌ڵده‌سێت، ومنداڵ تا پێ ده‌گات، شێتیش تا عاقڵ ده‌بێت».
3- پێگه‌یشتن: جا حه‌ج واجب نیه له سه‌ر منداڵ، چونكه له ته‌كلیف لێكراوان نیه وپێنوسیشی له سه‌ر هه‌ڵگیراوه تا باڵغ ده‌بێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى پێشو: «قه‌ڵه‌م هه‌ڵگیراوه له سه‌ر سیان:…»، به‌ڵام ئه‌گه‌ر حه‌جی كرد حه‌جه‌كه‌ی دروست ئه‌بێت وكار به ده‌سته‌كه‌ى نیه‌تی بۆ ده‌هێنێت ئه‌گه‌ر جیاكار نه‌بو، جێگه‌ى حه‌جه‌كه‌ی ئیسلامیشی بۆ ناگرێته‌وه، به بێ ڕا جیاوازی له نێوان زانایان، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عه‌بباس ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه ئافره‌تێك منداڵێكی به‌رز كردۆته‌وه، وتویه‌تی: ئه‌ی په‌یامبه‌ری خوا! ئه‌مه حه‌جی بۆ هه‌یه؟ وتی: «به‌ڵێ، تۆش پاداشتت ده‌گات»( 6)، وله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ :
«أَيُّمَا صَبِيٍّ حَجَّ ثُمَّ بَلَغَ الْحِنْثَ فَعَلَيْهِ أَنْ يَحُجَّ حَجَّةً أُخْرَى، […] وَأَيُّمَا عَبْدٍ حَجَّ ثُمَّ أُعْتِقَ فَعَلَيْهِ حَجَّةٌ أُخْرَى»
«هه‌ر منداڵێك حه‌جی كرد، دوای كه پێگه‌یشت حه‌جێكی تری له سه‌ره، وهه‌ر كۆیله‌یه‌ك حه‌جی كرد دوای كه ئازاد كرا حه‌جێكی تری له سه‌ره»( 7).
4- ئازادی: جا حه‌ج واجب نیه له سه‌ر كۆیله، چونكه خه‌ڵك خاوه‌نیه‌تی خۆی خاوه‌نی هیچ نیه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر حه‌ج بكات دروست ئه‌بێت ئه‌گه‌ر به هیلآنی خاوه‌نه‌كه‌ى بێت، زانایانیش كۆن له سه‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌گه‌ر به‌نده حه‌جی كرد له كاتی كۆیله‌تیدا، پاشان ئازاد كرا حه‌جێكی تری له سه‌ره ئه‌گه‌ر بۆی لوا، وحه‌جی كاتی كۆیلایه‌تیه‌كه‌ى، حه‌جه فه‌رزه‌كه‌ى له سه‌ر ناخات، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى پێشو: «وهه‌ر كۆیله‌یه‌ك حه‌جی كرد دوای كه ئازاد كرا حه‌جێكی تری له سه‌ره».
5- تواناداری: له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا صلى الله عليه وسلم : ﴿وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا﴾ [آل عمران:97]، جا كه‌سێك توانای: ماددی نه‌بێت وه‌ك ئه‌وه‌ی توێشوی نه‌بێت به‌س بێت بۆ خۆی وخانه‌واده‌كه‌ى، یا سواریه‌كی نه‌بێت بیگه‌یه‌نێت به مه‌ككه وبیگه‌ڕێنێته‌وه، یا توانای جه‌سته‌یی نه‌بێت وه‌ك ئه‌وه‌ی پیرێكی به ته‌مه‌ن، یا نه‌خۆش بێت، وناتوانێت له سه‌ر ئاژه‌ڵ بوه‌ستێت وبه‌رگه‌ى ناڕه‌حه‌تی سه‌فه‌ر بگرێت، یا ڕێگه‌ى حه‌جكردن ئاسایشی تێدا نیه، وه‌ك ئه‌وه‌ى جه‌رده یا په‌تای لێ بێت، جگه له‌مانه‌ش كه حاجی له خۆی وماڵی مه‌ترسی هه‌بێت، ئه‌و كاته حه‌جی له سه‌ر واجب نیه تا ئه‌و كاته‌ى پێی ده‌كرێت، خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت:
﴿لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا﴾ [البقرة: 286] توانا بونیش له‌و «وُسْع»یه خوا باسی ده‌كات.
وله توانابون (الاستطاعة)ی ئافره‌تیش بۆ حه‌جی ئافره‌ت: بونی مه‌حره‌مێكه له‌گه‌ڵیدا بێت، چونكه دروست نیه سه‌فه‌ر بكات به بێ مه‌حره‌م ئیتر بۆ حج بێت یا جگه له حه‌ج، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ :
«لَا يَحِلُّ لِامْرَأَةٍ تُؤْمِنُ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ أَنْ تُسَافِرَ سَفَرًا يَكُونُ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ فَصَاعِدًا إِلَّا وَمَعَهَا أَبُوهَا، أَوِ ابْنُهَا، أَوْ زَوْجُهَا، أَوْ أَخُوهَا، أَوْ ذُو مَحْرَمٍ مِنْهَا»
«حه‌ڵاڵ نیه بۆ ئافره‌تێك باوه‌ڕی به خوا وبه ڕۆژی دوایی هه‌بێت سه‌فه‌رێك بكات سێ ڕۆژ بێت یا به‌ره‌و سه‌ره‌وه مه‌گه‌ر ئه‌بێت باوكی یا كوڕه‌كه‌ى یا مێرده‌كه‌ى یا براكه‌ى یا مه‌حره‌مێكی خۆی له‌گه‌ڵدا بێت»(8 ). هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ى كابرایه‌ك به په‌یامبه‌ری ـ صلى الله عليه وسلم ـ وت: ژنه‌كه‌م ده‌رچوه بۆ حه‌ج ومنیش خۆم ناونوس كردوه له فلان غه‌زا-: «انطلق فحج معها» «بڕۆ له‌گه‌ڵ ئه‌ودا حه‌ج بكه»( 9). ئه‌گه‌ریش حه‌جی كرد به بێ مه‌حره‌م، ئه‌وا حه‌جه‌كه‌ى دروست ئه‌بێت به‌ڵام تاوانباره.
پرسى پێنجه‌م: حوكمی عومره وبه‌ڵگه‌كه‌ى:
عومره له ته‌مه‌ندا یه‌كجار واجبه له سه‌ر توانادار، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا ـ رضي الله عنه ـ :
﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ﴾ [البقرة: 196]
وله‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ عائیشه رضي الله عنها كه پرسیاری لێ كرد: ئایا ئافره‌تان جیهادیان له سه‌ره؟ فه‌رموی:
«نَعَمْ، عَلَيْهِنَّ جِهَادٌ لَا قِتَالَ فِيهِ: الْحَجُّ وَالْعُمْرَةُ» «به‌ڵێ، جیهادێك شه‌ڕی تێدا نیه: حه‌ج وعومره»(10 ).
هه‌روه‌ها له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ ئه‌بو ڕه‌زین ـ رضي الله عنه ـ كاتێك پرسیاری لێ كرد كه: باوكی ناتوانێت نه حه‌ج بكات نه عومره، نه ڕێ بكات یا له سه‌ر ئاژه‌ڵ ڕابوه‌ستێت؟ فه‌رموی: «احجج عن أبيك ، واعتمر» «حه‌ج وعومره بكه له بری باوكت»(11 ).
وپایه‌كانی عومره‌ش سیانه: ئیحرامكردن، ته‌وافكردن، سه‌فا ومه‌ڕواكردن.
پرسى شه‌شه‌م: كات وشوێن «میقات»ـه‌كانی حه‌ج وعومره:
میقات له زماندا: بریتیه له سنور، له شه‌رعیشدا بریتیه له: شوێن یا كاتی په‌رستن، كه‌واته ئه‌بێته دو به‌شه‌وه: میقاتی كاتی، میقاتی شوێنی.
سه‌باره‌ت به میقاتی كاتی حه‌ج وعومره:
عومره: دروسته ئه‌نجام بدرێت له هه‌مو كاتێكی ساڵدا.
حه‌جیش: چه‌ند مانگێكی دیاری كراوی هه‌یه وهیچ كارێكی حه‌ج دروست نابێت مه‌گه‌ر له‌و مانگانه‌دا، له‌به‌ر فه‌رمایشتی خوا صلى الله عليه وسلم : ﴿الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ﴾ [البقرة:197] «كاتی حه‌ج چه‌ند مانگێكی دیاری كراوه». كه بریتیه له مانگی شه‌وال، وزولقه‌عده، وزولحیججه.
سه‌باره‌ت به میقاتی شوێنی حه‌ج وعومره: بریتیه له‌و سنورانه‌ى كه دروست نیه حاجی وعومره‌كار تێی په‌ڕێنێت مه‌گه‌ر به ئیحرامه‌وه، وه‌ك په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ڕونی كردۆته‌وه، ئه‌وه‌تا ئیبن عه‌بباس رضي الله عنهما ئه‌ڵێ:
«إِنَّ النَّبِيَّ ـ صلى الله عليه وسلم ـ وَقَّتَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ ذَا الْحُلَيْفَةِ، وَلِأَهْلِ الشَّأْمِ الْجُحْفَةَ، وَلِأَهْلِ نَجْدٍ قَرْنَ الْمَنَازِلِ، وَلِأَهْلِ الْيَمَنِ يَلَمْلَمَ، هُنَّ لَهُنَّ، وَلِمَنْ أَتَى عَلَيْهِنَّ مِنْ غَيْرِهِنَّ، مِمَّنْ أَرَادَ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ، وَمَنْ كَانَ دُونَ ذَلِكَ فَمِنْ حَيْثُ أَنْشَأَ، حَتَّى أَهْلُ مَكَّةَ مِنْ مَكَّةَ»
«په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ته‌وقیتی كرد: زولحوله‌یفه بۆ خه‌ڵكی مه‌دینه‌یه، جوحفه‌ش بۆ خه‌ڵكی شام، قه‌ڕن ئه‌لمه‌نازلیش بۆ خه‌ڵكی نه‌جد، ویه‌له‌مله‌م بۆ خه‌ڵكی یه‌مه‌ن، ئه‌مانه میقاتن بۆ ئه‌وانه‌ى نیازی حه‌ج وعومره‌یان هه‌یه له خه‌ڵكی ئه‌و شوێنانه هه‌روه‌ها بۆ ئه‌و كه‌سانه‌شی به‌و شوێنانه‌دا دێن وخه‌ڵكی ئه‌وێ نین، كێش له‌وه نزیكتر بو ئه‌وا هه‌ر له شوێنی خۆی ئیحرام ده‌كات، خه‌ڵكی مه‌ككه‌ش هه‌ر له شوێنی خۆیان «مه‌ككه»ه‌وه ئیحرام ده‌كه‌ن»( 12).
جا هه‌ر كه‌س ئه‌م میقاتانه‌ى تێپه‌ڕاند به بێ ئیحرام، واجبه له سه‌ری بگه‌ڕێته‌وه بۆی ئه‌گه‌ر كرا، ئه‌گه‌ریش نه‌كرا فیدیه‌ى له سه‌ره، ئه‌ویش شه‌كێكه له مه‌ككه سه‌ری ده‌بڕێت وبه سه‌ر هه‌ژارانی حه‌ره‌مدا دابه‌شی ده‌كات. ئه‌وه‌شی ماڵه‌كانی نزیكتر بو له میقاته‌كان ئه‌وا له شوێنی خۆیانه‌وه ئیحرام ده‌كه‌ن، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى پێشو: «كێش له‌وه نزیكتر بو میقاته‌كه‌ى ئه‌و شوێنه‌یه ئیحرامی لێ ده‌كات».
=============
( 1) أخرجه مسلم (1349).
(2 ) أخرجه البخاري (1521)، ومسلم (1350).
(3 ) أخرجه مسلم (1337).
( 4) أخرجه أحمد (1/314)، وحسنه الألباني «الإرواء» (990). «ما يعرض له»: أي ما يطرأ ويحدث له.
(5 ) انظر: نيل الأوطار (4/337) [أخرجه بمعناه من طريق عبد الرحمن بن سابط عن أبي أمامة مرفوعًا: الدارميُّ (1826) والبيهقي (8752). وعنه مرسلًا ابن أبي شيبة (14665)، وفي سندهم ضعيفان: ليث بن سليم، وشريك بن عبد الله القاضي. وأخرجه عن علي مرفوعًا: الترمذي (812)، والبزار (863) وأعلاه. وفي سندهما ضعيفان هلال بن عبد الله مولى ربيعة، والحارث بن عبد الله الأعور. أما موقوفًا فأخرج ابن أبي شيبة (14670، 14671) عن عمر، ونسبه ابن كثيرُ (2/ 85) إلى أبي بكرٍ الإسماعيلي أيضًا، وصححه. وانظر: «التلخيص الحبير» (958) فرجح بطرقه أن يكون للحديث أصلٌ ثم وجهه، وكذا فعل الشوكانيٍ].
( 6) أخرجه مسلم (1336).
(7 ) أخرجه الشافعي في «مسنده» (743) ترتيب السندي [وعنده موقوف على ابن عباس]، والبيهقي (5/179) [هذا لفظه]. وصححه الشيخ الألباني في «الإرواء» (986).
( 8) أخرجه مسلم (1340).
( 9) متفق عليه: أخرجه البخاري (1862)، ومسلم (1341).
( 10) أخرجه أحمد (6/165)، وابن ماجه (2901)، والبيهقي (4/350)، وصححه الألباني في «الإرواء» (1185)، و«صحيح سنن ابن ماجه» (2362).
( 11) أخرجه أبو داود (1810)، والنسائي (5/111)، وابن ماجه (2904، 2905)، وأحمد (1/244)، وصححه الألباني «صحيح النسائي» (2473).
(12 ) متفق عليه: أخرجه البخاري (1524)، ومسلم (1181). وفي لفظ: «وَمُهَلُّ أَهْلِ الْعِرَاقِ مِنْ ذَاتِ عِرْقٍ».
دەروازەى دووەم:لەبارەى پایە واجبەکانى حەجەوە.
دو پرسی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: پایه‌كانی حه‌ج:
پایه‌كانی حه‌ج چواره، كه بریتیه له:
1- ئیحرامكردن: واته نیه‌ت ومه‌به‌ستی حه‌ج، چونكه حه‌ج په‌رستنێكی په‌تیه به بێ نیه‌ت دروست نابێت به كۆ ده‌نگی موسڵمانان، به‌ڵگه‌ی ئه‌مه‌ش فه‌رمایشته‌كه‌ى [پێشوتری] په‌یامبه‌ره ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «كرده‌وه‌كان به نیه‌ته». نیه‌تیش شوێنه‌كه‌ى دڵه، به‌ڵام بۆ حه‌ج باشتره به ده‌م بوترێت، وئه‌و عیباده‌ت (نسُك)ه دیاری بكات مه‌به‌ستیه‌تی، چونكه ئه‌مه له كرده‌وه‌ى په‌یامبه‌ره‌وه ـ صلى الله عليه وسلم ـ چه‌سپاوه.
2- مانه‌وه له عه‌ره‌فه «الوقوف بعرفة»: ئه‌مه‌ش پایه‌یه‌كه به كۆ ده‌نگ، به‌ڵگه‌كه‌شی فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ره ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «الحَجُّ عَرَفَةُ» «حه‌ج بریتیه له عه‌ره‌فه»(1)، كاتی مانه‌وه‌ش: له دوای لادانی خۆره‌وه له نێو جه‌رگه‌ى ئاسمان ده‌ست پێده‌كات تا ده‌رچونی سپێده له ڕۆژی جه‌ژنی قوربان.
3- ته‌وافی سه‌ردان «طواف الزيارة»: پێشی ده‌وترێ ته‌وافی «الإفاضة» چونكه دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی فراوانی به قه‌ره‌بارغ دێت له عه‌ره‌فه‌وه، پێشی ده‌وترێت ته‌وافی فه‌رز، ئه‌مه‌ش ڕوكنه به ئیجماع، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا: ﴿ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾ [الحج: 29] «پاشان با حاجیان ئه‌وه‌ی ماوه له نوسوكه‌كان ته‌واوی بكه‌ن وله ئیحرام ته‌واو ببن، ئه‌مه‌ش به لادانی چڵكى لاشه‌یان وگرتنی نینۆكیان وتاشینی موه‌كانیان، وبا ئه‌وه جێ به‌جێ بكه‌ن كه له سه‌ر خۆیان پێویستیان كردوه له حه‌ج وعومره وهه‌دی «قوربانی» وبا بشسوڕێنه‌وه به ده‌وری ماڵه كۆنه ئازادكراوه‌كه‌دا، كه خوا ئازادی كردوه له ده‌ست زۆرداره‌كان كه ئه‌ویش كه‌عبه‌یه».
4- ڕۆیشتن وهاتن له نێوان سه‌فا ومه‌ڕوا دا: ئه‌مه‌ش پایه‌یه‌كه، له‌به‌ر وته‌كه‌ى عائیشه رضي الله عنها: «مَا أَتَمَّ اللهُ حَجَّ امْرِئٍ، وَلَا عُمْرَتَهُ لَمْ يَطُفْ بَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَةِ» «خوا، نه حه‌ج ونه عومره‌ى كه‌سێكی وه‌رنه‌گرتوه نه‌سوڕێته‌وه له نێوان سه‌فا ومه‌روه»(2)، هه‌روه‌ها فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ره ـ صلى الله عليه وسلم ـ كه ئه‌فه‌رموێ: «اسْعَوْا فَإِنَّ اللهَ كَتَبَ عَلَيْكُمُ السَّعْيَ» «سه‌عی وكۆشش بكه‌ن له نێوان صه‌فا ومه‌ڕوادا، چونكه خوا سه‌عی كردنی له سه‌ر نوسیون»(3).
جا به بێ ئه‌م پایانه حه‌ج ته‌واو نابێت، هه‌ر كه‌سیش پایه‌یه‌كی نه‌كات حه‌جه‌كه‌ى ته‌واو نابێت تا ئه‌نجامی ده‌دات.
پرسى دوه‌م: واجبه‌كانی حه‌ج:
1- ئیحرامكردن له‌و میقاته‌وه كه شه‌رع حسابی بۆ كردوه.
2- مانه‌وه له عه‌ره‌فه تا شه‌و بۆ كه‌سێك به ڕۆژ هاتبێت، چونكه په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ تا خۆر ئاوابون مایه‌وه -وه‌ك له چۆنێتی حه‌جه‌كه‌یدا دێت- وفه‌رموی: «خُذُوا عَنِّي مَنَاسِكَكُمْ» «په‌رستنه‌كانی حه‌ج له منه‌وه وه‌ربگرن» [أخرجه مسلم (1297)، واللفظ للبيهقي].
3- مانه‌وه له موزده‌لیفه له شه‌وی جه‌ژنی قورباندا تا نیوه شه‌و، با پێشتریش هاتبێت، چونكه په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وای كردوه.
4- مانه‌وه له مینا له شه‌وانی ته‌شریقدا.
5- شه‌یتان ڕه‌جم كردن به شوێن یه‌كتردا.
6- سه‌ر تاشین یا كورت كردنه‌وه، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا : ﴿مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ﴾ [الفتح: 27] «ئه‌ڕۆنه به‌یته‌وه به سه‌ر تاشراوی یا كورت كراویه‌وه». هه‌روه‌ها په‌یامبه‌ریش ـ صلى الله عليه وسلم ـ وای كردوه وفه‌رمانیشی پێكردوه.
7- ته‌وافی ماڵ ئاوایی، مه‌گه‌ر ئافره‌تێك له سوڕی مانگانه یا له زه‌یستانیدا بێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عه‌بباس رضي الله عنه: «أُمِرَ النَّاسُ أَنْ يَكُونَ آخِرُ عَهْدِهِمْ بِالْبَيْتِ، إِلَّا أَنَّهُ خُفِّفَ عَنِ الْمَرْأَةِ الْحَائِضِ» «فه‌رمانكرا به خه‌ڵك كه كۆتا كار وحاڵیان له‌گه‌ڵ به‌یت بێت، ئه‌وه‌نده نه‌بێت سوك كرا له سه‌ر ئافره‌ت كه له سوڕی مانگانه‌دا بێت»(4).
جا هه‌ر كه‌س واز له واجبێك بهێنێت به ئه‌نقه‌ست بێت یان به بیرچونه‌وه ئه‌وا ئه‌بێت ئاژه‌ڵێك سه‌ر ببڕێت وحه‌جه‌كه‌ى دروست ئه‌بێت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى له عه‌بدوڵای كوڕی عه‌بباسه‌وه چه‌سپاوه رضي الله عنه وتویه‌تی: «مَنْ نَسِيَ مِنْ نُسُكِهِ شَيْئًا أَوْ تَرَكَهُ فَلْيُهْرِقْ دَمًا» «هه‌ر كه‌س په‌رستنێك له‌وانه‌ى حه‌جی له بیر چو یان نه‌یكرد ئه‌وا با ئاژه‌ڵ سه‌ر ببڕێت»(5). جگه له‌م كارانه‌ى باس كرا، سوننه‌ته.
گرنگترین ئه‌و سوننه‌تانه‌ی حه‌جیش:
1- خۆشۆردن بۆ ئیحرامكردن وبۆن له خۆدان وپۆشینی دو پۆشاكی سپی.
2- نینۆك گرتن ولابردنی موی به‌ر وبن بالأ، وشوارب كورت كردنه‌وه وئه‌وه‌ى ئه‌بێت لا ببرێت.
3- ته‌واف كردنی هاتن «القدوم» بۆ كه‌سێك نیه‌تی حه‌جی ته‌نهای هه‌بێ «المُفْرِد» یا نیه‌تی حه‌ج وعومره‌ى پێكه‌وه هه‌بێت به بێ خۆكردنه‌وه له ئیحرام «القَارِن».
4- ڕاكردنی له سه‌ر خۆ «الرَّمَل» تا سێیه‌م سوڕانه‌وه له ته‌وافی هاتن.
5- «الاِضْطِبَاع» كردن له ته‌وافی هاتن، ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌یه: ناوه‌ڕاستی ده‌ست ماڵه‌كه‌ى بخاته ژێر شانی ڕاستی وهه‌ردو دیوه‌كه‌شی بخاته سه‌ر شانی چه‌پی.
6- مانه‌وه له مینا له شه‌وی عه‌ره‌فه‌دا.
7- وتنی «لبيك اللهم لبيك…»: هه‌ر له ئیحرامكردنه‌وه تا شه‌یتان ڕه‌جمی عه‌قه‌به.
8- كۆكردنه‌وه‌ى نێوان نوێژی ئێواره وعیشا له موزده‌لیفه به پێشخستن.
9- مانه‌وه له موزده‌لیفه له ناوچه‌ى مه‌شعه‌ری حه‌رام هه‌ر له سپێده‌وه تا خۆر هه‌ڵاتن ئه‌گه‌ر كرا، ئه‌گه‌رنا موزده‌لیفه هه‌ر هه‌موی دروسته بۆ مانه‌وه.
===============
(1) أخرجه الترمذي (889)، وأبو داود (1949)، والنسائي (5/256)، والحاكم في المستدرك (2/278) وصححه، والألباني في «صحيح النسائي» (2822).
(2) أخرجه مسلم (1277).
(3) أخرجه أحمد (6/421)، وابن خزيمة (2764)، والبيهقي (5/98)، وصححه الألباني.
(4) أخرجه البخاري (١٧٥٥).
(5) أخرجه الدارقطني (2/191) (2512)، والبيهقي (5/152) وغيرهما [كمالك والأولى نسبته إليه لأنه أقدم بل البيهقي رواه عنه ونسب الشك إليه، مع أن الشك عند مالك من أيوب بن أبي تميمة]، وهو ثابت عن ابن عباس من قوله، كما قال ابن عبد البر «الاستذكار» (12/184) والألباني «الإرواء» (4/299).
دەروازەى سێیەم: لەبارەى قەدەغەکراوەکان و فیدیەدان و قوربانى یەوە.
«الْمَحْظُورَاتِ والفِدْيَةِ وَالْهَدْي»
چه‌ند پرسێكی له خۆ گرتوه:
پرسى یه‌كه‌م: قه‌ده‌غه كراوه‌كانی ئیحرام:
كه بریتیه له‌و شتانه‌ى قه‌ده‌غه‌یه له سه‌ر كه‌سێك له ئیحرامدا بیكات:
1- پۆشینی دوراو «الْمَخِيط»: ئه‌وه‌یه پۆشاكه‌كه به گوێره‌ى قه‌د وجه‌سته یا ئه‌ندامه‌كه بڕا بێت «الْمُفَصَّل»، وه‌ك شه‌روالأ وپۆشاك وجگه له‌مانه‌ش مه‌گه‌ر یه‌كێك پشته ماڵ «إزار»ێكی ده‌ست نه‌كه‌وێت ئه‌وا دروسته بۆی شه‌ڕوالأ بپۆشێت، ئه‌م ڕێگری لێ كراوه‌ش تایبه‌ته به پیاوانه‌وه، به‌ڵام ئافره‌ت كام پۆشاكه‌ى بوێت ده‌یپۆشێت جگه له تارا وده‌ستكێش، وه‌ك دواتر دێت.
2- به‌كارهێنانی بۆن بۆ لاشه‌ی وپۆشاكه‌كه‌ی، هه‌روه‌ها به ئه‌نقه‌ست بۆنی هه‌ڵمژێت، به‌ڵام دروسته بۆنی شته بۆنخۆشه‌كان بكات له ڕوه‌كه‌كانی زه‌وی، هه‌روه‌ها چاو ڕه‌شتن به‌و شتانه‌ى بۆنی پێوه نیه.
3- لادانی مو ونینۆك، نێر بێت یان مێ، هه‌روه‌ها بۆی هه‌یه به نه‌رمی سه‌ری بشوات، ئه‌گه‌ریش نینۆكی شكا دروسته برك (فڕێ)ی بدات.
4- داپۆشینی سه‌ری پیاو به شتێك پێوه‌ى بنوسێت، بۆشی هه‌یه بچێته ژێر چادر وهاوشێوه‌كانی وه‌ك دار. هه‌روه‌ها بۆی هه‌یه چه‌تر به‌كار بهێنێت له كاتی پێویستیدا.
ئافره‌تیش ڕێگری لێكراوه ده‌م وچاوی دابپۆشێت به شتێك به گوێره‌ی ده‌م وچاوی بێت وه‌ك تارا وقیناعی ژنانه «البرقع»، وپێویسته له سه‌ری ئه‌گه‌ر پیاوی بێگانه هه‌بو به تارا ده‌م وچاوی دابپۆشێت، هه‌روه‌ها قه‌ده‌غه‌یه ده‌ست كێش له ده‌ست بكات. بۆشی هه‌یه هه‌ر پۆشاكێك بپۆشێت كه بۆی گونجاوه. جا هه‌ر كه‌س بۆنی له خۆیدا یا سه‌ری داپۆشی یا مه‌خیتی له‌به‌ر كرد به نه‌زانی یان له بیر چونه‌وه یان به زۆر، هیچی له سه‌ر نیه، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «إِنَّ اللهَ وَضَعَ عَنْ أُمَّتِي الْخَطَأَ وَالنِّسْيَانَ وَمَا اسْتُكْرِهُوا عَلَيْهِ» «خوای گه‌وره، تاوانی به هه‌ڵه وبه له بیر چونه‌وه وبه زۆر لێكردنی له سه‌ر ئوممه‌ته‌كه‌م لاداوه»(1).
5- گرێ به‌ستی هاوسه‌رێتی بۆ خۆی وجگه له خۆیشی.
6- خستنه دامێن «الوَطء في الفرج»، ئه‌مه‌ش هه‌ڵوه‌شێنه‌ره‌وه‌ی حه‌جه ئه‌گه‌ر پێش خۆكردنه‌وه‌ى یه‌كه‌م بێت له ئیحرام، با دوای وه‌ستانیش بێت له عه‌ره‌فه.
7- چونه لا «المباشَرة» به بێ خستنه دامێن، حه‌جه‌كه هه‌ڵناوه‌شێته‌وه، هه‌روه‌ها ماچكردن وده‌ستبازی ونه‌زه‌ركردن به ئاره‌زوه‌وه.
8- كوشتنی نێچیر وڕاوكردنی، دروستیشه بۆی ئه‌و ئاژه‌ڵه له سنور ده‌رچوانه بكوژێت كه په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمانی كردوه به كوشتنی له حه‌ره‌م وده‌ره‌وه‌ى حه‌ره‌م دا، بۆ كه‌سێك له ئیحرامدا بێت وجگه له‌ویش، كه بریتیه له: قه‌ڵه ڕه‌ش، ومشك، وكولآژدم، وكۆلاره، ومار وسه‌گ وسه‌گی هار. دروستیش نیه یارمه‌تیده‌ر بێت بۆ كوشتنی نێچیر، نه به ئاماژه نه به جگه له‌وه‌ش، هه‌روه‌ها دروست نیه له‌وه بخوات كه له پێناو ئه‌و ڕاو كرا بێت.
9- هه‌روه‌ها دروست نیه نه بۆ كه‌سێك له ئیحرامدا بێت نه بۆ جگه له‌وه‌ش داری حه‌ره‌م یا ڕوه‌كه ته‌ڕه بێ ئازاره‌كانی ببڕێت، به‌ڵام دروسته لقه به ئازاره‌كانی سه‌ر ڕێگا ببڕێت. له داره‌كانی حه‌ره‌میش ته‌نها داری ئیزخه‌ر ومرۆڤ ڕسكه‌كان هه‌لآوێر كراوه به كۆ ده‌نگی.
پرسى دوه‌م: فیدیه‌ى ڕێگری لێ كراوه‌كان:
– سه‌باره‌ت به: موتاشین، ونینۆكگرتن وپۆشینی دوراو، وبۆن له خۆدان، سه‌ر دا پۆشین، ئاو هێنانه‌وه به ته‌ماشاكردن، وچونه‌لا به بێ ئاو هاتنه‌وه: له فیدیه‌دانی ئه‌مانه‌دا سه‌ر پشكه له نێوان ئه‌م سیانه‌دا:
1- سێ ڕۆژ ڕۆژو.
2- یا خواردندان به شه‌ش هه‌ژار.
3- یا سه‌ر بڕینی شه‌كێك.
له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ كه‌عبی كوڕی عوجره كه ئه‌سپێكانی سه‌ری ئازاریان دا(2): «احْلِقْ رَأْسَكَ، وَصُمْ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ، أَوْ أَطْعِمْ سِتَّةَ مَسَاكِينَ، أَوِ انْسُكْ بِشَاةٍ» «سه‌رت بتاشه وسێ ڕۆژ ڕۆژی بگره، یا نانی شه‌ش هه‌ژار بده، یا شه‌كێك سه‌ر ببڕه». كاره‌كانی تریش قیاس كراوه‌ته‌وه سه‌ر ئه‌مه، چونكه به ئیحرامكردن حه‌رام ده‌بێت، وحه‌ج به‌تاڵ ناكاته‌وه.
– سه‌باره‌ت به كوشتنی نێچیر: كه‌سه‌كه سه‌ر پشك ده‌كرێت له نێوان سه‌ر بڕینی هاو وێنه‌یه‌كی ئه‌و ئاژه‌ڵه له مه‌ڕ وماڵات، یان هه‌ڵسه‌نگاندنی هاوشێوه‌كه‌ى به گوێره‌ی شوێنی تیاچونه‌كه، وبه نرخه‌كه‌ى خواردنێك ده‌كڕێت كه له فیدیه‌ى ڕۆژو نه‌گرتندا له سه‌ری ده‌كه‌وێت، به هه‌ر هه‌ژارێك گویلێك له گه‌نم، له غه‌یره گه‌نمیش وه‌ك خورما وجۆ دو گوێل ده‌به‌خشێت، یا له بری ناندانی هه‌ر هه‌ژارێك ڕۆژێك ڕۆژو ده‌گرێت، له‌به‌ر ئایه‌تی: ﴿وَمَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّدًا فَجَزَاءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْيًا بَالِغَ الْكَعْبَةِ أَوْ كَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاكِينَ أَوْ عَدْلُ ذَلِكَ صِيَامًا﴾ [المائدة: 95] «وهه‌ر كه‌س ڕاوی هه‌ر ئاژه‌ڵێكی وشكانی بكات به ئه‌نقه‌ست، ئه‌وا پاداشته‌كه‌ى ئه‌وه‌یه: ئه‌بێت هاوشێوه‌ى ئه‌و نێچیره سه‌ر ببڕێت له مه‌ڕ وماڵات كه ته‌نها وشتر ومانگا ومه‌ڕو بزن ده‌گرێته‌وه، دوای ئه‌وه‌ى دو كه‌سی دادگه‌ر ده‌یخه‌مڵێنن، وئه‌بێت بیبه‌خشێته هه‌ژارانی حه‌ره‌م، یان به نرخى هاوشێوه‌كه‌ى خواردن بكڕێت وبیبه‌خشێته هه‌ژارانی حه‌ره‌م، یان له جیاتی ئه‌مه له بری هه‌ر هه‌ژارێك ڕۆژێك ڕۆژو بگرێت».
– سه‌باره‌ت به خستنه دامێن له حه‌جدا پێش خۆ له ئیحیرام كردنه‌وه‌ى یه‌كه‌م، ئه‌وه حه‌ج به‌تاڵ ده‌كاته‌وه وشترێكیش پێویست ده‌كات، ئیتر به نه‌زانی بێت یا له بیرچونه‌وه یا به زۆر پێی كرا بێ، به‌ڵام ئه‌گه‌ر كه‌وته دوای له ئیحرامكردنه‌وه‌ى یه‌كه‌مه‌وه ئه‌وا حه‌ج پوچه‌ڵ ناكاته‌وه وشه‌كێك پێویست ده‌كات. سه‌باره‌ت به هاتنه‌وه‌ى ئاو به هۆی چونه‌لا یا ئاوخۆهێنانه‌وه یا ده‌ستپێوه‌دان به شه‌هوه‌ته‌وه، یا دوباره‌كردنه‌وه‌ى نه‌زه‌ر: ئه‌وا حه‌رامه، به‌ڵام حه‌ج به‌تاڵ ناكاته‌وه، ئه‌گه‌ریش پێش له ئیحرامكردنه‌وه‌ى یه‌كه‌م ڕویدا خوێنی ده‌كه‌وێته سه‌ر.
– سه‌باره‌ت به گرێ به‌ستی هاوسه‌رێتی: ئه‌وا هیچ فیدیه‌كی له سه‌ر پێویست نابێت، ته‌نها گرێ به‌سته‌كه هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه.
– سه‌باره‌ت به بڕینی داری حه‌ره‌م وئه‌و ڕوه‌كه‌ی كه خواڕسكه: داری بچوك له ڕوی نه‌ریته‌وه به شه‌ك به‌رانێك زه‌مانه‌ت ده‌كرێت، گه‌وره‌تر بو به مانگایه‌ك، به‌ڵام ڕوه‌ك وگه‌ڵا به نرخه‌كه‌ى داده‌نرێت چونكه نرخی هه‌یه «متقوم».
پرسى سێیه‌م: له باره‌ى قوربانی وحوكمه‌كانیه‌وه:
قوربانی «الْهَدْي»: بریتیه له‌وه‌ى به دیاری وهه‌دیه ده‌به‌خشرێته ماڵی خوا له مه‌ڕ وماڵات (وشتر ومانگا ومه‌ڕ وبزن) به مه‌به‌ستی نزیك بونه‌وه له خوا.
جۆره‌كانی قوربانی:
1- قوربانی حه‌جی «التَّمَتُّع» و«القِران»: ئه‌مه‌ش واجبه له سه‌ر هه‌مو كه‌سێك كه نیشته‌جێ خاكی حه‌ره‌م نه‌بێت، كه بریتیه له سه‌ر بڕینی په‌رستن نه‌ك بریتی وته‌عویز، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى په‌روه‌ردگار : ﴿[فَإِذَا أَمِنْتُمْ] فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ﴾ [البقرة: 196]. «ئه‌گه‌ریش له ئاسایش وته‌ندروستیدا بون: كێ حه‌جه‌كه‌ى ته‌مه‌توع بو، دوای ته‌واوبونی عومره‌كه‌ى چێژی وه‌رگرت تا كات حه‌ج، ئه‌مه‌ش به حه‌ڵاڵ بونی ئه‌وه‌ى پێشتر له سه‌ری حه‌رام بوه به هۆی ئیحرامه‌وه، ئه‌وا پێویسته له سه‌ری قوربانیه‌ك بكات به گوێره‌ى بۆ كران». ئه‌گه‌ریش نه قوربانی هه‌بو نه نرخه‌كه‌ى سێ ڕۆژ له حه‌جدا ڕۆژو ده‌گرێت، دروستیشه له ڕۆژانی ته‌شریقدا بیگرێته‌وه، هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ حه‌وت ڕۆژی تردا كه گه‌ڕایه‌وه بۆ ماڵه‌وه. له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ : ﴿فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ﴾ [البقرة: 196] «كێش قوربانیه‌كی نه‌بو سه‌ڕی ببڕێت ئه‌وا له سه‌ریه‌تی سێ ڕۆژ ڕۆژو بگرێت له مانگه‌كانی حه‌جدا، له‌گه‌ڵ حه‌وت ڕۆژی تر ده‌یگرێت دوای ته‌واوبونی په‌رستنه‌كانی حه‌ج وگه‌ڕانه‌وه بۆ شوێنی خۆی».
سوننه‌تیشه حاجی له گۆشتی قوربانی «التمتع» و«القِران» بخوات، له‌به‌ر ئایه‌تی: ﴿فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ﴾ [الحج: 36]. «جا بخۆن له‌و سه‌ر بڕاوانه ولێشی ببه‌خشن به‌و هه‌ژارانه‌ى كه زۆر نه‌دارن».
2- قوربانی قه‌ره‌بو: بریتیه له فیدیه‌ى واجب له‌به‌ر نه‌كردنی واجبێك، یا كردنی قه‌ده‌غه‌كراوێك له قه‌ده‌غه‌كراوه‌كانی ئیحرام، یا به‌هۆی ڕێگری لێكردنه‌وه «الإحصار» ئه‌گه‌ر هۆكاره‌كه‌ى هه‌بو ﴿فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ﴾ [البقرة: 196]، «ئه‌گه‌ر له ئیحرام بون ڕێگری هاته پێشتان له ته‌واوكردنی حه‌ج وعومره وه‌ك دوژمن ونه‌خۆشی، ئه‌وا پێویسته له سه‌رتان ئاژه‌ڵێك سه‌ر ببڕن له وشتر ومانگا ومه‌ڕ وبزن، بۆ ئه‌وه‌ى له ئیحرامه‌كه‌تان ده‌ربچن» وله‌به‌ر وته‌كه‌ى [پێشتری] ئیبن عه‌بباس «هه‌ر كه‌س په‌رستنێكی حه‌جی له بیر چو یان نه‌یكرد ئه‌وا با له جیاتی ئاژه‌ڵ سه‌ر ببڕێت».
ئه‌م جۆره‌ش دروست نیه لێی بخورێت، وده‌به‌خشرێته‌وه به سه‌ر هه‌ژارانی حه‌ره‌مدا.
3- قوربانی سوننه‌ت: ئه‌مه‌ش سوننه‌ته بۆ هه‌مو حاجی وعومه‌ره‌كارێك، وه‌ك شوێنكه‌وتنی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، چونكه ئه‌و سه‌د وشتری كرده قوربانی له حه‌جی ماڵئاوییدا.
سوننه‌تیشه لێی بخورێت، چونكه په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمانی كرد له هه‌ر وشترێك پارچه‌یه‌كی لێ بنرێت، ئه‌وه‌بو لێى خوارد، وله مه‌رگه‌كه‌شی خوارده‌وه(3). ئه‌وانه‌شی له ئیحرامدا نین دروسته هه‌دی وقوربانی بنێرێن بۆ مه‌ككه تا له‌وێ سه‌ر ببڕدرێت، بۆ نزیكبونه‌وه له خوا، وهیچ له‌و شتانه‌ى له سه‌ر قه‌ده‌غه نابێت كه له سه‌ر ئیحرامكه‌ر قه‌ده‌غه‌یه.
4- قوربانی نه‌زر: بریتیه له‌وه‌ى حاجی وه‌كو نه‌زر ده‌یكات له‌لای به‌یت بۆ نزیكبونه‌وه له خوا، وپێویسته ئه‌م نه‌زره به جێ بهێنرێت، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا : ﴿ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ﴾ [الحج: 29].
كاتی سه‌ر بڕینی قوربانی:
قوربانی «التمتع» و«القِرَان»، كاته‌كه‌ى له دوای نوێژی جه‌ژنی ڕۆژی جه‌ژنه‌وه ده‌ست پێده‌كات تا كۆتایی ڕۆژانی ته‌شریق. سه‌باره‌ت به سه‌ر بڕینی فیدیه‌ی بونی ئازار وپۆشین، ئه‌وا له‌گه‌ڵ كردنه‌كه‌یه‌تی، هه‌روه‌ها فیدیه‌ی واجب له‌به‌ر نه‌كردنی واجبێك. به‌ڵام خوێنی ڕێگری لێ كردن «الإحصار» كه‌ى هۆكاره‌كه‌ى به‌دی هات ده‌كرێت، كه یان شه‌كێكه یا حه‌وت وشتر یا حه‌وت مانگا، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا: ﴿فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ﴾ [البقرة: 196].
شوێنی سه‌ر بڕینه‌كه‌ى:
قوربانی ته‌مه‌توع وقیران: سوننه‌ت وایه له مینا سه‌ری ببڕێت، ئه‌گه‌ریش له هه‌ر به‌شێكی حه‌ره‌م سه‌ری ببڕێت له سه‌ری ده‌كه‌وێت.
به هه‌مان شێوه فیدیه‌ى نه‌كردنی واجب وكردنی قه‌ده‌غه كراوه‌كان، سه‌ر نابڕدرێت مه‌گه‌ر له حه‌ره‌مدا، جگه له قوربانی «الإحصار» ئه‌وه له شوێنه‌كه‌ی خۆیدا سه‌ری ده‌بڕێت. به‌ڵام ڕۆژوگرتن له هه‌مو شوێنێك له سه‌ری ده‌كه‌وێت. سوننه‌تیشه سێ ڕۆژ له حه‌ج دا بگرێت وحه‌وتیش كه گه‌ڕایه‌وه بۆ شوێنی خۆی، له‌به‌ر فه‌مایشته‌كه‌ى خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ : ﴿فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ﴾ [البقرة: 196].
سوننه‌تیشه حاجی به ده‌ستی خۆی سه‌ری ببڕێت، ئه‌گه‌ریش كه‌سێكی له جێی خۆی دانا هیچی تێدا نیه، سوننه‌تیشه له كاتی سه‌ر بڕینه‌كه‌دا بڵێت(4): «بسم الله، اللهم هذا منك ولك» «به‌ناوی خوا، خوایه! ئه‌مه له تۆوه‌یه وبۆ تۆشه».
سه‌باره‌ت به مه‌رجه‌كانی هه‌دی كردن: خودی هه‌مان مه‌رجه‌كانی قوربانیه:
1- ئه‌بێت له‌مانه بێت: وشتر ومانگا ومه‌ڕ وبزن.
2- ئه‌بێت ئه‌و عه‌یبانه‌ى تێدا نه‌بێت كه ناهێڵێت له سه‌رت بكه‌وێت وه‌ك نه‌خۆشی وكوێری وشه‌لی وله‌ڕی.
3- ئه‌بێت ته‌مه‌نی ڕێگه‌پێدراو بێت بۆ وشتر پێنج ساڵ، بۆ مانگا دو ساڵ، وبۆ بزن ساڵێك، وبۆ مه‌ڕ شه‌ش مانگ.
==================
(1) أخرجه ابن ماجه (2045) واللفظ له، والحاكم في المستدرك (2/198)، وصححه وأقره الذهبي، وصححه الألباني في «صحيح ابن ماجه».
(2) أخرجه البخاري (1815)، ومسلم (1201).
(3) أخرجه مسلم (1218).
(4) [جزء حديث أخرجه أبو داود (2795)، وابن ماجه (3121)، ابن خزيمة (2899)، والحاكم (1/467) ومن طريقه البيهقي (9/287). والدارمي (1989). وانظر: «الإرواء» (4/350) (1138)].
دەروازەى چوارەم: لەبارەى چۆنیەتى حەج و عومرە کردنەوە.
بنه‌ما لای زانایان له‌مه‌ڕ چۆنێتی حه‌جه‌وه فه‌رموده به‌ناوبانگه‌كه‌ى جابره ـ رضي الله عنه ـأخرجه مسلم (1216).
جا به دواداچون «تَتبّع»مان كرد بۆ سه‌رجه‌م ڕیوایه‌ته صه‌حیحه چه‌سپاوه‌كان له په‌یامبه‌ره‌وه ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، له كۆی هه‌موی ئه‌م شێوازه‌ى خواره‌وه‌مان بۆ پوخت بویه‌وه:
ئه‌وه‌ى مه‌به‌ستی حه‌ج یان عومره (مَنَاسك)ه، كه گه‌یشته میقات سوننه‌ته خۆی بشوات، وئه‌و موانه لا بدات كه پێویستی به لابردنه، له‌وانه‌ى دروسته لا ببرێن، وه‌ك موی بن باڵ وبه‌ر وسمێڵ، ونینۆكیشی ده‌گرێت، وپۆشاكی مه‌خیتیش داده‌كه‌نێت ئه‌گه‌ر پیاو بو، پێش نیه‌ت هێنانی چونه ئیحرامه‌وه بۆن له خۆی ده‌دات، وپیاو ده‌ستماڵ وسه‌رشانێكی خاوێنی سپی ده‌پۆشێت. به‌ڵام ئافره‌ت له هه‌ر پۆشاكێك بیه‌وێت ئیحرام ده‌كات. وپیاو شانه‌كانی به سه‌ر شان (رِدَاء)ه‌كه‌ی دا ده‌پۆشێت، ئیتر ئیحرام ده‌كات به‌و نوسوكه‌ى ده‌یه‌وێت. باشتریشه ئیحرامكردنه‌كه‌ى ئه‌و كاته بێت كه ده‌چێته سه‌ر ئاژه‌ڵه‌كه‌ى. ئه‌گه‌ریش كه‌سه‌كه ترسا ڕێگرێك بێته پێشی نه‌هێڵێ نوسوكه‌كه‌ی ته‌واو بكات وه‌ك نه‌خۆشی وجه‌رده وهاوشێوه‌كانی ئه‌و كاته مه‌رج ده‌گرێت وئه‌ڵێ: «اللَّهُمَّ مَحِلِّي حَيْثُ حَبَسْتَنِي» «خوایه شوێن وكاتی ده‌رچونم له حه‌ج وكه‌وتنه حه‌ڵاڵیه‌وه ئه‌و كات وشوێنه‌یه تۆ نه‌هێڵی وبمگریه‌وه».
باشتریشه «يستحب» له كاتی ئیحرامكردندا ڕو له قیبله بكات وبڵێت: «اللَّهُمَّ هَذِهِ حَجَّةٌ لَا رِيَاءَ فِيهَا وَلَا سُمْعَةَ» وشه‌رعیشه له كاتی له‌ببه‌یك كردندا بڵێ: «لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ، إِنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلْكَ، لَا شَرِيكَ لَكَ» «وه‌ڵامتم دایه‌وه دوای وه‌ڵامدانه‌وه خوایه، وه‌ڵامتم دایه‌وه وبه ده‌م بانگه‌وازه‌كه‌وه هاتم، وه‌ڵامم دایه‌وه وبه‌رده‌وامم له وه‌ڵامدانه‌وه ئه‌ى بێ شه‌ریك وهاوبه‌ش، گوێڕایه‌ڵی فه‌رمانتم، ستایش ونیعمه‌ت وبه‌خش وموڵك وده‌سه‌ڵات هه‌موی هی تۆیه وبۆ تۆیه، هیچ شه‌ریك وهاوبه‌شێكت نیه». هاوه‌ڵانیش له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا ئه‌مه‌شیان ده‌وت: «لَبَّيْكَ ذَا الْمَعَارِجِ وَلَبَّيْكَ ذَا الْفَوَاضِلِ» «وه‌ڵامی به‌رده‌وامتم دایه‌وه ئه‌ى خاوه‌نی به‌رزی ومه‌زنی وشكۆمه‌ندی، وه‌ڵامتم دایه‌وه دوای وه‌ڵامدانه‌وه ئه‌ى خاوه‌ن نیعمه‌ت وبه‌خششه زۆره‌كان».
سوننه‌تیشه له له‌ببه‌یه‌ك كردندا ده‌نگی به‌رز بكاته‌وه. كه گه‌یشته مه‌ككه سوننه‌ته خۆی بشوات، كه ویستیشی ته‌واف بكات ئه‌گه‌ر پیاو بو «اضطباع» ده‌كات به‌وه‌ى شانی ڕاستی بخاته ده‌ر، وشانی چه‌پی به سه‌ر شانه‌كه‌ى دا بپۆشێت. مه‌رجیشه له كاتی ته‌واف كردندا به ده‌ست نوێژ بێت. سوننه‌تیشه ده‌ست بدات به به‌رده ڕه‌شه‌كه‌وه وماچی بكات، ئه‌گه‌ریش پێی نه‌كرا ده‌ستی پێوه ده‌دات وده‌ستى ماچ ده‌كات، ئه‌وه‌شی پێ نه‌كرا به ده‌ست ئاماژه‌ى بۆ ده‌كات وماچی ناكات، ئه‌مه له هه‌مو سوڕاوه‌نه‌وه‌یه‌كدا دوباره ده‌كاته‌وه، هه‌مو سوڕانه‌وه‌یه‌كیش به ته‌كبیر ده‌ست پێده‌كات، ئه‌گه‌ر به «بسم الله» و«الله أكبر»یش ده‌ستی پێ كرد چاكه. كه گه‌یشته سوچه یه‌مه‌نیه‌كه «الركن اليماني» ده‌ستی پێوه ده‌دات وماچی ناكات، ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ى پێ نه‌كرا نه ئاماژه‌ى بۆ ده‌كات نه ته‌كبیر، وله نێوان هه‌ر دو سوچه‌كه‌دا -كه سوچی به‌رده ڕه‌شه‌كه وسوچه یه‌مه‌نیه‌كه‌یه- ئه‌ڵێت: ﴿رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾ [البقرة: 201]، «په‌روه‌ردگارا بێوه‌یی وڕۆزی وزانستی به سود وكرده‌وه‌ی چاك وجگه له‌مانه‌شمان پێ ببه‌خشه له شته دینی وژینیه‌كان، له دواڕۆژیشدا به‌هه‌شتمان پێ كه‌ره‌م بكه، وسزای ئاگرمان لێ دور بخه‌ره‌وه». له باقیه‌كه‌ی دا ده‌پاڕێته‌وه به‌وه‌ى حه‌ز ده‌كات، وسوننه‌تیشه به ورده ڕا (الرَّمَل) -سه‌روی ڕێ كردن وخوار ڕا كردن- سێ سوڕانه‌وه‌ى یه‌كه‌م ئه‌نجام بدات، وچواره‌كه‌ى تریش به ڕێكردن بیكات، كه حه‌وته‌كه‌ى ته‌واو كرد به سه‌ر شانه‌كه‌ى شانی دا ده‌پۆشێته‌وه، پاشان ده‌ڕوات بۆ لای مه‌قامی ئیبراهیم وئه‌مه ده‌خوێنێت: ﴿وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى﴾ [البقرة:125] «وتمان: له مه‌قامی ئیبراهیم دا شوێنێك ته‌رخان بكه‌ن بۆ نوێژ كردن تێیدا، كه بریتیه له‌و به‌رده‌ى ئیبراهیم له سه‌ری ڕاوه‌ستاوه له كاتی بونیاد نانی كه‌عبه دا». ودو ڕكات نوێژ له پشت مه‌قامه‌وه ده‌كات، له ڕكاتی یه‌كه‌م دا سوره‌تی «الكافرون» ده‌خوێنێت وله دوه‌میشدا «الإخلاص»، ئه‌گه‌ریش نه‌یتوانی له‌وێ نوێژ بكات -له‌به‌ر قه‌ره‌باڵغی وهاوشێوه‌كانی- ئه‌وا له هه‌ر شوێنێكی تری مزگه‌وته‌كه بۆی كرا نوێژ ده‌كات، ئه‌م ته‌وافه‌ش بریتیه له: ته‌وافی هاتن (القُدوم) بۆ موفرید وقارین، وته‌وافی عومره بۆ موته‌مه‌تیع. دوای ئه‌وه شه‌رعیه بۆی له ئاوی زه‌مزه‌م بخواته‌وه ولێی بكات به سه‌ریدا، پاشان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ به‌رده ڕه‌شه‌كه ئه‌گه‌ر كرا ده‌ستی پێوه ده‌دات. ئینجا ده‌چێت بۆ سه‌فا ومه‌ڕوه وئه‌م ئایه‌ته ده‌خوێنێت: ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ﴾ [البقرة: 158] «سه‌فا ومه‌ڕوه -كه دو كێوی بچوكن له نزیك كه‌عبه له دیوی ڕۆژهه‌ڵاته‌وه- له دروشمه دیار وئاشكراكانی دینی خوایه كه داوا له خه‌ڵك كراوه سه‌عی بكات له نێوانیاندا»، ئینجا ده‌ڕواته سه‌ر كێوی سه‌فا تا به‌یت ده‌بینێت وڕو ده‌كاته قیبله وده‌سته‌كانی به‌رز ده‌كاته‌وه، وسێ جار ته‌كبیر ده‌كات وئه‌ڵێ: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ، أَنْجَزَ وَعْدَهُ، وَنَصَرَ عَبْدَهُ، وَهَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ» «هیچ په‌رستراوێكی هه‌ق نیه مه‌گه‌ر خوا، تاك وبێ شه‌ریكه، خاوه‌نی موڵك وستایشه، وهه‌ر خۆی توانای هه‌یه به سه‌ر هه‌مو شتێكدا، هیچ په‌رستراوێكی هه‌ق نیه مه‌گه‌ر خوا، تاك وته‌نهایه، به‌ڵێنی خۆی به جێهێنا، وبه‌نده‌كه‌ى خۆی سه‌ر خست، گروپه‌كانی هه‌مو به ته‌نها له ناوبرد» ئه‌مه سێ جار ده‌كات وله نێوان هه‌ر دو جارێكدا دوعای زۆر ده‌كات، پاشان داده‌به‌زێت به پیاده ده‌ڕوات بۆ مه‌ڕوه، وله نێوان هه‌ر دو نیشانه سه‌وزه‌كه‌دا به خێرا ڕا ده‌كات، ئه‌مه‌ش بۆ پیاوانه نه‌ك ئافره‌تان، پاشان ڕێ ده‌كات تا ده‌چێته سه‌ر مه‌ڕوه، ئه‌وه‌ى له سه‌ر سه‌فا كردی لێره‌ش ده‌یكات، ئه‌مه‌ش ئه‌بێته یه‌ك ده‌ست «شوط»، ئینجا له مه‌ڕوه‌وه بۆ سه‌فا شه‌وتێكی تره تا هه‌ر حه‌وت سه‌عیه‌كه كۆتایی پێ دێت، ئه‌مه‌ش بۆ حه‌جی موفرید وقارین سه‌عی حه‌جه وبۆی نیه دوای ئه‌مه خۆی له ئیحرام بكاته‌وه، به‌ڵكو هه‌ر له ئیحرام ده‌مێنێته‌وه، وبۆ حه‌جی ته‌مه‌تتوعیش سه‌عی عومره‌یه.
وحاجی موته‌مه‌تتیع دوای عومره‌كه‌ى، خۆی له ئیحرام ده‌كاته‌وه به كورت كردنه‌وه‌ى قژی، وئیتر جل وبه‌رگه‌كانی خۆی له‌به‌ر ده‌كاته‌وه تا ڕۆژی «التَّرْوِية» -كه ئه‌كاته هه‌شتی زو ئه‌لحیججه-، سه‌باره‌ت به حاجی موته‌مه‌تتیع ئه‌و هه‌ر له شوێنه‌كه‌ی خۆیه‌وه ئیحرام ده‌كات، به هه‌مان شێوه نیشته‌جێیانی مه‌ككه وده‌وربه‌ری. وسوننه‌ته دیسانه‌وه ئه‌وه بكات كه له كاتی میقاتدا كردی له خۆشۆردن وبۆن له خۆدان وخۆپاككردنه‌وه. وسه‌رجه‌م حاجیان به ده‌م له‌ببه‌یك كردنه‌وه به‌ره‌و مینا ده‌كه‌ونه ڕێ، وله مینادا نوێژی نیوه‌ڕۆ وعه‌سر وئێواره وعیشا وبه‌یانی ده‌كه‌ن به كورتكردنه‌وه‌ى چواریه‌كان به بێ كۆكردنه‌وه، پاشان له به‌ره‌به‌یانی ڕۆژی نۆیه‌مدا حاجی ده‌كه‌وێته ڕێ به‌ره وعه‌ره‌فه، ئه‌گه‌ر توانی له «نه‌میره» لا بدات تا لادانی خۆر له جه‌رگه‌ى ئاسمان ئه‌وا چاكه. كه خۆر لایدا پێشه‌وا یا جێگره‌كه‌ى وتارێكی كورت پێشكه‌ش ده‌كات، ئینجا نوێژی نیوه‌ڕۆ وعه‌سر به كۆكردنه‌وه وكورتكردنه‌وه ده‌كات له كاتی نیوه‌ڕۆ، پاشان ده‌ڕواته عه‌ره‌فه‌وه. واجبه له سه‌ر حاجی دڵنیا بێته‌وه له‌وه‌ى له ناو سنوری عه‌ره‌فه‌یه، ڕو ده‌كاته قیبله، وده‌ستی به‌رز ده‌كاته‌وه ده‌پاڕێته‌وه وله‌ببه‌یه‌ك ده‌كات وستایشی خوا ده‌كات، وتێده‌كۆشێت له كڕوزانه‌وه ویاد وپاڕانه‌وه له‌و ڕۆژه مه‌زنه‌دا. وباشترین شتێك له‌و ڕۆژه‌دا بوترێت بریتیه له: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ» «هیچ په‌رستراوێكی هه‌ق نیه مه‌گه‌ر خوا، تاك وبێ شه‌ریكه، خاوه‌نی موڵك وستایشه، وهه‌ر خۆی به سه‌ر هه‌مو شتێكدا به توانایه». له‌و ڕۆژه‌شدا به ڕۆژو نابێت، چونكه توانادارتری ده‌كات بۆ په‌رستن، هه‌روا به به‌رده‌وام به پێوه به كڕوزانه‌وه وملكه‌چی وزه‌لیلیه‌وه ده‌مێنێته‌وه تا خۆر ئاوابون، كه ئاوابو به هێوری وسه‌نگینیه‌وه به ده‌م له‌ببیه‌یك كردنه‌وه له عه‌ره‌فه‌وه ده‌ڕژێت وده‌گه‌ڕێته‌وه به‌ره‌و موزده‌لیفه، له‌وێ نوێژی ئێواره وعیشا ده‌كات به كۆكردنه‌وه، وكورتكردنه‌وه‌ی عیشا. ڕێگه‌ش دراوه به لاوازه‌كان هه‌ر شه‌وه‌كه‌ى له موزده‌لیفه ده‌ر بچن، به‌ڵام به هێز له موزده‌لیفه ده‌مێنێته‌وه تا نوێژ به‌یانی. دوای نوێژ ڕو ده‌كاته قیبله وحه‌مدی خوا ده‌كات وته‌كبیر ده‌كات ولا إله إلا الله ده‌كات تا دونیا زۆر ڕۆشن ده‌بێته‌وه، پێش خۆر ده‌رچون به هێوری وسه‌نگینی وبه ده‌م له‌ببه‌یك كردنه‌وه له موزده‌لیفه‌وه ده‌كه‌وێته ڕێ، وحه‌وت به‌ردی بچوك له ڕێگادا هه‌ڵده‌گرێت، تا ده‌گاته شه‌یتان ڕه‌جمی عه‌قه‌به له‌وێ حه‌وت به‌ردی بچوكی لێ ده‌هاوێژێت وله‌ببه‌یك كردنیش ده‌بڕێت، ئینجا قوربانیه‌كه‌ى سه‌ر ده‌بڕێت، وسوننه‌تیشه لێی بخوات، ئینجا سه‌ری ده‌تاشێت، دوای ئه‌وه ته‌وافی «الإفاضة»، وسه‌عی ده‌كات -سه‌عی سه‌فا ومه‌ڕوه‌ى حه‌ج-ئه‌گه‌ر موته‌مه‌تتیع بو، یا موفرید یا قارین بو وله‌گه‌ڵ ته‌وافی هاتن سه‌عی نه‌كردبو. سوننه‌تیشه ئه‌م كارانه به ڕیز بێت: شه‌یتان ڕه‌جم، ئینجا سه‌ر بڕین، پاشان سه‌ر تاشین یا كورت كردنه‌وه، [دوای ئه‌وه ته‌وافی «الإفاضة»]، جا ئه‌گه‌ر یه‌كێك له‌مانه‌ى پاش وپێش خست هیچی تێدا نیه، ئه‌گه‌ریش دوانی له‌م سێ كاره كرد: شه‌یتان ڕه‌جمی عه‌قه‌به، وسه‌ر تاشین یا كورتكردنه‌وه، وته‌وافكردن له‌گه‌ڵ سه‌عیدا -ئه‌گه‌ر سه‌عی له سه‌ر بو-، ئه‌وا له ئیحرام ده‌رچوه ده‌رچونی یه‌كه‌م، وهه‌مو شتێكی بۆ حه‌ڵاڵ ئه‌بێت كه به ئیحرام لێی حه‌رام بوه جگه له ئافره‌ت، ئه‌گه‌ر هه‌ر سێكیانی كرد ئه‌وه له ئیحرام ده‌رچوه ده‌رچونی گه‌وره، وهه‌مو شتێكیشی بۆ حه‌ڵاڵ ده‌بێت به ئافره‌تیشه‌وه، وله شه‌وی یانزه ودوانزه‌هه‌م واجبه له مینا بمێنێته‌وه، وهه‌ر سێ شه‌یتانه‌كه ڕه‌جم ده‌كات له ڕۆژی یانزه‌هه‌م به بچوكه‌كه ده‌ست پێده‌كات ئینجا مامناوه‌ند وپاشان گه‌وره‌كه، به هه‌مان شێوه ڕۆژی دوانزه‌هه‌میش. كاتی هاویشتنیش له لادانی خۆره‌وه له جه‌رگه‌ى ئاسمان ده‌ست پێده‌كات تا ده‌رچونی سپێده. كه بچوكه‌كه‌ی هاویشت سوننه‌ته تۆزێك بڕواته پێشه‌وه به لای ڕاستدا، به پێوه ڕوه‌و قیبله ده‌وه‌ستێت وده‌سته‌كانی به‌رز ده‌كاته‌وه وده‌پاڕێته‌وه، كه مامناوه‌ندیه‌كه‌شی هاویشت سوننه‌ته بڕواته پێشه‌وه به لای چه‌پدا وڕو ده‌كاته قیبله وزۆر ڕا ده‌وه‌ستێت وده‌پاڕێته‌وه به ده‌ستی به‌رزكراوه‌وه، به‌ڵام دوای گه‌وره «عه‌قه‌به»كه ڕاناوه‌ستێت، ئه‌گه‌ریش ویستی په‌له بكات «أن يتعجل» ئه‌وا واجبه له سه‌ری له ڕۆژی دوانزه‌هه‌مدا پێش ئاوابونی خۆر له مینا ده‌ر بچێت، ئه‌گه‌ر به ویستی خۆی له مینا مایه‌وه تا خۆری له سه‌ر ئاوا بو ئه‌وا واجبه له سه‌ری شه‌وی سیانزه‌ش بمێنێته‌وه. پاشان ئه‌گه‌ر ویستی له مه‌ككه ده‌ر بچێت پێویسته له سه‌ری ته‌وافی ماڵئاوایی بكات، وكۆتا دیداری له‌گه‌ڵ به‌یتدا بێت، ئه‌م ته‌وافه‌ش له سه‌ر ئافره‌ت ده‌كه‌وێت ئه‌گه‌ر له عاده یا زه‌یستانی بێت.
دەروازەى پێنجەم: لەبارەى ئەو شوینانەى شارى مەدینە کە شەرعیە سەردان بکریت.
چه‌ند پرسێكی تێدا باس كراوه:
پرسى یه‌كه‌م: سه‌ردان كردنی مزگه‌وتی په‌یامبه‌ر صلى الله علیه وسلم:
سوننه‌ته سه‌ردانی مزگه‌وتی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بكرێت وكۆڵ وباری بۆ بپێچرێته‌وه له هه‌ر ڕۆژێك له ڕۆژه‌كانی ساڵدا، ئیتر پێش حه‌ج بێت یان دوای حه‌ج، وكاتێكی دیاری كراوی نیه، وپه‌یوه‌ندی به حه‌جه‌وه نیه ونه له مه‌رج ونه له واجبه‌كانیه‌تی، به‌ڵام كه‌سێك هات بۆ حه‌ج ئه‌بێت سه‌ردانی مزگه‌وتی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بكات پێش حه‌ج بێت یا دوای حه‌ج. به تایبه‌ت ئه‌گه‌ر كه‌سێك له سه‌ری قورسه سه‌فه‌ر بۆ ئه‌م شوێنانه بكات. جا ئه‌گه‌ر حاجیان تێپه‌ڕ بن به مزگه‌وتی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ونوێژی تێدا بكه‌ن، ئه‌وا ئاسانتره بۆیان وگه‌وره‌تره بۆ پاداشتیان وكۆكردنه‌وه‌ى هه‌ردو چاكه‌كه‌یه: هه‌م حه‌جه وهه‌م سه‌ردانی مزگه‌وتی په‌یامبه‌ریشه ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ نوێژكردن تێیدا. له كاتێكدا وه‌ك باس كرا ئه‌م سه‌ردانكردنه له ته‌واوكاریه‌كانی حه‌ج نیه وپه‌یوه‌ندیشی پێوه نیه، جا حه‌ج به بێ ئه‌م سه‌ردانه ته‌واوه وكامڵه، وهه‌رگیز هیچ په‌یوه‌ستیه‌ك نیه له نێوان ئه‌م وله نێوان حه‌جدا.
به‌ڵگه‌ش زۆره له سه‌ر شه‌رعی بونی بنكه وبارگه پێچانه‌وه بۆ مزگه‌وته‌كه‌ى ـ صلى الله عليه وسلم ـ ونوێژكردن تێیدا، له‌وانه: فه‌رموده‌ی: «لَا تُشَدُّ الرِّحَالُ إِلَّا إِلَى ثَلَاثَةِ مَسَاجِدَ: الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ، وَمَسْجِدِ الرَّسُولِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، وَمَسْجِدِ الْأَقْصَى» «باره‌گه وبار ناپێچرێته‌وه مه‌گه‌ر بۆ سێ مزگه‌وت نه‌بێت: مزگه‌وتی حه‌رام، مزگه‌وتی په‌یامبه‌ر، ومزگه‌وتی قودس»(1). هه‌روه‌ها فه‌رموده‌كه‌ى په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ (2): «صَلَاةٌ فِي مَسْجِدِي هَذَا خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ صَلَاةٍ فِيمَا سِوَاهُ، إِلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ» «نوێژێك له‌م مزگه‌وته‌م خێردارتره له هه‌زاری نوێژی جگه له‌م مزگه‌وته مه‌گه‌ر مزگه‌وتی كه‌عبه».
ئه‌م ده‌قانه به‌ڵگه‌ن له سه‌ر شه‌رعی بونی سه‌ردان كردنی مزگه‌وتی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بۆ نوێژكردن تێیدا له‌به‌ر فه‌زڵ داریی وچه‌ند قاتی پاداشته‌كه‌ى، هه‌روه‌ها به‌ڵگه‌یه له سه‌ر ئه‌وه‌ی حه‌رامه كۆڵ وبنكه بگوازرێته‌وه بۆ جگه له‌م سێ مزگه‌وته به مه‌به‌ستی په‌رستن، جا سه‌ردانكردن وسه‌فه‌ركردن بۆ هیچ شوێنێكی سه‌ر زه‌وی شه‌رعی نیه مه‌گه‌ر بۆ ئه‌م سیانه. وڕو كردنه مه‌دینه بۆ نوێژكردن له مزگه‌وتی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ده‌رهه‌ق به ژنان وپیاوان شه‌رعیه له‌به‌ر گشتێتی ئه‌و به‌ڵگانه‌ى ڕابورد.
سه‌باره‌ت به چۆنێتی سه‌ردان كردنی: كه ڕێبوار گه‌یشته مزگه‌وت سوننه‌ته به پێی ڕاست بڕواته مزگه‌وته‌وه، ونزا به‌ناوبانگه‌كه‌ی چونه مزگه‌وت بخوێنێت: «بِسْمِ اللَّهِ وَالصَّلاةُ والسَّلاَمُ عَلَى رَسُولُ اللَّهِ، اللَّهم افْتَحْ لِي أَبْوابَ رَحْمَتِك» «به‌ناوی خوا، وصه‌لآت وسه‌لام له سه‌ر په‌یامبه‌ری خوا، خوایه ده‌رگاكانی به‌زه‌یی خۆتم بۆ بكه‌یته‌وه»(3).
ویردێكی تایبه‌تیش نیه به مزگه‌وته‌كه‌یه‌وه ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، دوای ئه‌وه دو ڕكات نوێژ ده‌كات له هه‌ر شوێنێك بێت، ئه‌گه‌ر له ڕه‌وزه‌ش بێت باشتره، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «مَا بَيْنَ بَيْتِي وَمِنْبَرِي رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّةِ» «نێوان ماڵه‌كه‌م ومینبه‌ره‌كه‌م باخێكه له باخه‌كانی به‌هه‌شت»(4).
كێش سه‌ردانی مزگه‌وته‌ی بكات ـ صلى الله عليه وسلم ـ ئه‌بێت پارێزگاری بكات له ئه‌نجامدانی پێنج فه‌رزه‌كه تێیدا، وئه‌بێت زیكر وپاڕانه‌وه ونوێژی سوننه‌تی زۆر له ڕه‌وزه‌دا بكات، به ئومێدی ئه‌جر وپاداشتی گه‌وره. به‌ڵام بۆ نوێژه فه‌رزه‌كان باشتره سه‌ردان كار وجگه له‌ویش زیاتر بڕواته پێشه‌وه وسور بێ به پێی توانا له سه‌ر ڕیزه‌كانی پێشه‌وه كه هانی بۆ لا دراوه، چونكه ڕیزه‌كانی پێشه‌وه ده‌كه‌ونه به‌رده‌م ڕه‌وزه‌وه.
پرسى دوه‌م: سه‌ردانكردنی گۆڕی په‌یامبه‌ر صلى الله علیه وسلم:
ئه‌گه‌ر موسڵمان سه‌ردانی مزگه‌وتی په‌یامبه‌ری ـ صلى الله عليه وسلم ـ كرد باشتره سه‌ردانی گۆڕی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ودو هاوه‌ڵه‌كه‌ى ئه‌بو به‌كر وعومه‌ر رضي الله عنهم بكات، چونكه ئه‌مه‌ش تابعه به‌وه‌ى په‌یامبه‌ره‌وه ـ صلى الله عليه وسلم ـ نه‌ك له بنچینه‌دا مه‌به‌ست بێت. ئه‌مه سه‌ردانی شه‌رعیه، دروستیش نیه بنكه وكۆڵی بۆ بپێچرێته‌وه، به‌ڵكو كۆڵ وبار پێچانه‌وه بۆ سه‌ردانكردنی گۆڕی په‌یامبه‌ر وچاكان وشوێنه‌كانی تر جگه له سێ مزگه‌وته‌كه [كه باس كران] كۆ ده‌نگی زانایان هه‌یه له سه‌ر حه‌رام بونی. كێش بیكات ئه‌وا به نیه‌ت ومه‌به‌سته‌كه‌ى سه‌رپێچی كاره، چونكه دژی ئه‌و تێگه‌یشتنه‌یه كه له فه‌رموده‌ى كۆڵ وبار پێچانه‌وه‌دا هاتوه.
سه‌باره‌ت به چۆنێتی سه‌ردان كردن: له سه‌ر سه‌ردانكه‌ره به ئه‌ده‌ب وده‌نگێكی نزمه‌وه له ئاستی گۆڕه‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ڕابوه‌ستێت، وپاشان سه‌لامی لێ بكات وبڵێ: «السلام عليك يا رسول الله ورحمة الله وبركاته» له‌به‌ر فه‌رموده‌ى: «مَا مِنْ أَحَدٍ يُسَلِّمُ عَلَيَّ إِلَّا رَدَّ اللهُ عَلَيَّ رُوحِي حَتَّى أَرُدَّ عَلَيْهِ السَّلَامَ» «هیچ كه‌سێك نیه سه‌لامم لێ بكات مه‌گه‌ر خوا ڕوحم به به‌ر ده‌كاته‌وه تا وه‌ڵامی سه‌لامه‌كه‌ى بده‌مه‌وه»(5).
هیچیشی تێدا نیه ئه‌گه‌ر سه‌ردانكه‌ر بڵێت: «السَّلامُ عَلَيْكَ يَا خِيرَةَ الله مِنْ خَلْقِه، أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ بَلَّغْتَ الرِّسَالَةَ، وَأَدَّيْتَ الأَمَانةَ، وَنَصَحْتَ الأُمَّةَ، وَجَاهَدْتَ في اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ، اللَّهُمَّ آتِهِ الوَسِيلَةَ وَالْفَضِيلَةَ، وابْعَثْهُ المَقَامَ المَحْمُودَ الَّذِي وَعَدْتَّه، اللَّهُمَّ اجْزِهِ عَنْ أُمَّتِهِ خَيْرَ الجَزَاءِ»(6) «سه‌لامی خوات لێ بێت ئه‌ى هه‌ڵبژێردراوی خوا له سه‌رجه‌م دروستكراوه‌كان، شایه‌تی ده‌ده‌م كه په‌یامه‌كه‌ت ئه‌دا كرد، وئامانه‌ته‌كه‌ت گه‌یاند، وئامۆژگاری ئوممه‌تت كرد، وله پێناوی خوادا تێكۆشایت ته‌واوی تێكۆشان، سا خوایه مه‌نزیله‌تی وه‌سیله وپله‌ی به‌رزی فه‌زیڵه‌تی پێ كه‌ره‌م بكه‌ى، هه‌روه‌ها ئه‌و پایه ستایشكراوه‌ى بۆ كه‌ره‌م فه‌رمو كه به‌ڵێنت پێ داوه، خوایه له سه‌ر ئوممه‌ته‌كه‌ى ئوممه‌ته‌كه‌ى باشترین پاداشتی پێ بفه‌رمه». پاشان سه‌لام له ئه‌بو به‌كر وعومه‌ر رضي الله عنهم ده‌كات ودوعایان بۆ ده‌كات وڕه‌حمه‌تیان بۆ ده‌نێرێت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى له ئیبن عومه‌ره‌وه هاتوه كه سه‌لامی بكردبایه له په‌یامبه‌ر ودو هاوه‌ڵه‌كه‌ى له‌مه زیاتری نه‌ده‌وت: «السلام عليك يا رسول الله، السلام عليك يا أبا بكر، السلام عليك يا أبتاه» «سه‌لامت لێ بێت ئه‌ى په‌یامبه‌ری خوا، سه‌لامت لێ بێت ئه‌ى ئه‌بو به‌كر، سه‌لامت لێ بێت ئه‌ى باوكه»(7)، ئینجا ده‌ڕوات.
وحه‌رامه سه‌ردان كه‌ر وجگه له‌ویش ده‌ست بساوێت به ژوره‌كه‌ی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ یا ماچی بكات یا به ده‌وریدا بسوڕێته‌وه، یا ڕوی لێ بكات له كاتی دوعاكردندا، یا داوای لێ بكات ـ صلى الله عليه وسلم ـ پێویستیه‌كانی بۆ جێبه‌جێ بكات، وناڕه‌حه‌تیه‌كانی له سه‌ر لابدات، وشیفای نه‌خۆشی بۆ بدات وهاوشێوه‌ى ئه‌مانه، چونكه هه‌مو ئه‌مانه ته‌نها بۆ خوایه، وداوا ناكرێت مه‌گه‌ر له خوا. وسه‌ردانكردنی قه‌بری په‌یامبه‌ر ودو هاوه‌ڵه‌كه‌ى واجب نیه، ومه‌رجێكیش نیه بۆ حه‌ج، وه‌ك هه‌ندێك نه‌زان وا تێیگه‌یشتون، به‌ڵكو ئه‌مه سوننه‌ته ده‌رهه‌ق هه‌ر كه‌سێك سه‌ر له مزگه‌وتی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ بدات، وهه‌رگیز هیچ په‌یوه‌ندیه‌ك نیه له نێوان ئه‌مه وله نێوان حه‌جدا. وهه‌مو ئه‌و فه‌رمودانه‌شی له‌م باره‌وه ده‌كرێنه به‌ڵگه بۆ شه‌رعی بونی كۆڵ وبار پێچانه‌وه بۆ قه‌بری په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، وكه ئه‌مه له ته‌واوكاریه‌كانی حه‌جه، هه‌موی فه‌رموده‌ى بێ بنه‌مایه؛ یا لاوازه یا هه‌ڵبه‌ستراوه، وه‌ك فه‌رموده‌ى: «مَنْ حَجَّ وَلَمْ يَزُرْنِي فَقَدْ جَفَانِي»(8) «كێ بێت بۆ حه‌ج وسه‌ردانم نه‌كات ئه‌وا ئه‌وا پشتی لێكردوم»، یا فه‌رموده‌ى: «مَنْ زَارَ قَبْرِي وَجَبَتْ لَه شَفَاعَتِي»(9) «كێ سه‌ر له گۆڕه‌كه‌م بدات ئه‌وا شه‌فاعه‌تمی بۆ حه‌ڵاڵ بوه» جگه له‌م دوانه‌ش زۆره، یه‌ك فه‌رموده‌ى له په‌یامبه‌ره‌وه ـ صلى الله عليه وسلم ـ نه‌چه‌سپاوه، به‌ڵكو هه‌ندێك له زانایان جه‌خت له سه‌ر ئه‌وه ده‌كه‌نه‌وه كه هه‌موی هه‌ڵبه‌ستراو ودرۆیه.
پرسى سێیه‌م: ئه‌و شوێنانه‌ی تری مه‌دینه كه شه‌رعیه سه‌ردان بكرێ:
سوننه‌ته سه‌ردان كار -پیاو بێت یا ئافره‌ت- بچێت بۆ مزگه‌وتی قوبا به ده‌ست نوێژه‌وه ونوێژی تێدا بكات، چونكه په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وای كردوه؛ به پیاده وسواری سه‌ردانی مزگه‌وتی قوبای ده‌كرد ودو ڕكاتی تێدا ده‌كرد(10). وفه‌رمایشته‌كه‌ى ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «مَنْ تَطَهَّرَ فِي بَيْتِهِ ثُمَّ أَتَى مَسْجِدَ قُبَاءَ فَصَلَّى فِيهِ صَلَاةً كَانَ لَهُ كَأَجْرِ عُمْرَةٍ» «هه‌ر كه‌س له ماڵی خۆیدا ده‌ست نوێژ بگرێت پاشان بڕوا بۆ مزگه‌وتی قوبا، ونوێژێكی تێدا بكات، ئه‌وه پاداشتی عومه‌ره‌یه‌كی هه‌یه»(11). وسوننه‌ته ته‌نها ده‌رهه‌ق به پیاوان سه‌ردانی گۆڕستانی به‌قیع وگۆڕی شه‌هیده‌كانی ئوحود بكات وه‌ك گۆڕی حه‌مزه وجگه له‌ویش رضي الله عنهم، وسه‌لامیان لێ بكات ودوعایان بۆ بكات، چونكه په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وای كردوه؛ سه‌ردانی كردون وبۆیان پاڕاوه‌ته‌وه، هه‌روه‌ها له‌به‌ر گشتێتی فه‌رموده‌ى: «زُورُوا الْقُبُورَ، فَإِنَّهَا تُذَكِّرُ الْمَوْتَ» «سه‌ردانی گۆڕستان بكه‌ن، چونكه مردنتان بیر ده‌خاته‌وه»(12). وپه‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ هاوه‌ڵه‌كانی فێر ده‌كرد له كاتی سه‌ردانی گۆڕستاندا بڵێن: «السَّلَامُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الدِّيَارِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ، وَالْمُسْلِمِينَ، وَإِنَّا إِنْ شَاءَ اللهُ لَلَاحِقُونَ، أَسْأَلُ اللهَ لَنَا وَلَكُمُ الْعَافِيَةَ» «سه‌لامتان لێ بێت ئه‌ى خه‌ڵكی گۆڕستان له باوه‌ڕداران وموسڵمانان، ئێمه‌ش به ویستی خوا به دڵنیاییه‌وه پێتان ده‌گه‌ینه‌وه، داوا ده‌كه‌م له خوا ئێمه وئێوه‌ش بێوه‌ى بكات وببورێت»(13).
ئه‌مه ئه‌و شوێنانه‌ی شاری مه‌دینه‌یه كه شه‌رعیه سه‌ردان بكرێت.
به‌ڵام ئه‌و شوێنانه‌ى تر كه هه‌ندێك ڕه‌شۆك وا ده‌زانێت سه‌ردان كردنی شه‌رعیه:
وه‌ك شوێنی یه‌خ كردنی وشتره‌كه (مبرك الناقة)، ومزگه‌وتی هه‌ینی (مسجد الجمعة)، وبیری كلوانه‌كه‌كه (بئر الخاتم)، وبیری عوسمان (بئر عثمان)، وحه‌وت مزگه‌وته‌كه (المساجد السبعة)، ومزگه‌وتی دوو قیبله‌كه (مسجد القبلتين)، ئه‌مانه هیچ بنه‌مایه‌كی نیه، وله په‌یامبه‌ریشه‌وه ـ صلى الله عليه وسلم ـ نه‌چه‌سپاوه سه‌ردانی ئه‌م شوێنانه‌ی كردبێت یان فه‌رمانی به سه‌ردان كردنی كردبێت، له كه‌سیش له پێشینانه‌وه نه‌هاتوه سه‌ردانیان كردبێت، وهیچ مزگه‌وتێك نیه له مه‌دینه فه‌زڵێكی تایبه‌تی هه‌بێت، مه‌گه‌ر مزگه‌وتی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ومزگه‌وتی قوبا، په‌یامبه‌ریش فه‌رمویه‌تی [وه‌ك ڕابورد]: «هه‌ر كارێك بكرێت فه‌رمانی ئێمه‌ى له سه‌ر نه‌بێت ئه‌وا ڕه‌د ده‌كرێته‌وه». جا ئه‌بێت موسڵمان كه سه‌ریدا له مه‌دینه پابه‌ند بێت به سه‌ردانكردنی ئه‌و شوێنانه‌ى كه شه‌رعیه سه‌ردان بكرێت، ودور بكه‌وێته‌وه له‌و شوێنانه‌ى شه‌رعی نیه سه‌ردان بكرێت.
==============
(1) متفق عليه: أخرجه البخاري (1189)، ومسلم (1397) من حديث أبي سعيد الخدري.
(2) أخرجه البخاري (1190)، ومسلم (1394).
(3) [أخرجه أبو داود (465)، وابن ماجه (772). وأخرجه مسلم (713) وغيره بدون لفظ التسليم].
(4) أخرجه البخاري (1196)، ومسلم (1391).
(5) أخرجه أبو داود (2041)، وأحمد (2/527) من حديث أبي هريرة، وصحح النوي إسناده «الأذكار» (349)، وابن القيم «جلاء الأفهام» (32)، وحسَّنه الألباني «صحيح الترغيب» (1666).
(6) [ينظر: «الفتوحات الربانية» (5/34) لابن علان، وعنه: «موسوعة الحافظ ابن حجر الحديثية» (2/332). انظر: تعليق شيخنا العصيمي على: «التحقيق والإيضاح» ص233، ط الصميعي].
(7) [أخرجه عبد الرزاق (6724) -وزاد: «مَا نَعْلَمُ أَحَدًا مِنْ أَصْحَابِ النَّبِيِّ ـ صلى الله عليه وسلم ـ فَعَلَ ذَلِكَ إِلَّا ابْنَ عُمَرَ»-، وابن أبي شيبة (11915)، والبيهقي (10380)، وأورده ابن حجر في «المطالب العالية» (1320/2) ط العاصمة، وصححه موقوفًا، وانظر: في «الفتوحات الربانية» (5/34). وأخرجه مالك (574) وغيره مختصرًا. وصححه شيخ الإسلام في «الإقتضاء» (ص727)].
(8) [موضوع: قاله الذهبي في «ميزان الاعتدال» (4/265)، وابن حجر في «لسان الميزان» (8/285)، والصغاني في «الأحاديث الموضوعة»، والزركشي، وابن الجوزي، والشوكاني «الفوائد المجموعة» (ص 118) وغيرهم. ومما يدل على وضعه أن جفاء النبي ـ صلى الله عليه وسلم ـ من الكبائر إن لم يكن كفرًا فاستلزم أن يكون زياته ـ صلى الله عليه وسلم ـ فرضًا كالحج، وهذا مما لم يقله العلماء. انظر: «الضعيفة» (45)].
(9) [ضعيف جدًا. وقال النوي والصغاني وابن الجوزي والزركشي وغيرهما: موضوع، انظر: «الفوائد المجموعة» (ص 117) (35)، و«الضعيفة» (12/520) (5732). و«الإرواء» (4/335) (1128)].
(10) متفق عليه: أخرجه البخاري (1194)، ومسلم (1399) (516).
(11) أخرجه أحمد (3/487)، وابن ماجه (1412)، والنسائي (2/37) وغيرهم، وصححه الألباني (صحيح الترغيب 1181)، وانظر: الأحاديث الواردة في فضائل المدينة (ص 542).
(12) أخرجه مسلم (976) – 108.
(13) أخرجه مسلم (975).
دەروازەى شەشەم: لەبارەى قوربانى کردنەوە (الاضحیة).
چه‌ند پرسێكی تێدا باس كراوه:
پرسى یه‌كه‌م: پێناسه‌ی قوربانی، وحوكمه‌كه‌ى، وبه‌ڵگه‌كانی شه‌رعی بونی، ومه‌رجه‌كانی:
1- پێناسه‌ی قوربانی:
«الأضحية» له زماندا: بریتیه له سه‌ر بڕینی قوربانی له كاتی «الضحى= چێشته‌نگا». له شه‌رعیشدا: ئه‌و وشتر ومانگا ومه‌ڕ وبزنه‌یه كه له ڕۆژی جه‌ژندا سه‌ر ده‌بڕدرێت بۆ نزیك بونه‌وه له خوا.
2- حوكمه‌كه‌ى وبه‌ڵگه‌كانی شه‌رعی بونی:
قوربانی سوننه‌تێكی ته‌ئكیدكراوه، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا: ﴿فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ﴾ [الكوثر: 2] «نوێژ بۆ په‌روه‌ردگاره‌كه‌ت بكه وسه‌ر بڕینیش هه‌ر بۆ ئه‌و بكه»، وله‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌نه‌س ـ رضي الله عنه ـ : «ضَحَّى النَّبِيُّ ـ صلى الله عليه وسلم ـ بِكَبْشَيْنِ أَمْلَحَيْنِ أَقْرَنَيْنِ، ذَبَحَهُمَا بِيَدِهِ وَسَمَّى وَكَبَّرَ، وضَعَ رِجْلَهُ عَلَى صِفَاحِهِمَا» «په‌یامبه‌ر دو شه‌ك به‌رانی ڕه‌ش وسپی شاخ داری كرده قوربانی، به ده‌ستی خۆی سه‌ڕی بڕی، بسم الله والله أكبری كرد، وقاچیشی خسته سه‌ر ملیان»(1).
3- مه‌رجه‌كانی شه‌رعی بونی قوربانی كردن:
قوربانی كردن ئه‌بێته سوننه‌ت ده‌رهه‌ق هه‌ر كه‌سێك ئه‌م مه‌رجانه‌ى تێدا بێت:
أ. ئیسلامه‌تی: جا واجب نابێت له سه‌ر غه‌یره موسڵمان.
ب. پێگه‌یشتن.
ج. وژیری: جا هه‌ر كه‌س باڵغ وژیر نه‌بێت ئه‌وا ته‌كلیف لێكراو نیه بیكات.
د. تواناداری: به‌وه به‌دی دێت كه بایی قوربانیه‌كه‌ى هه‌بێت جگه له بونی بژێوی خۆی وئه‌وانه‌ى بژێویان له سه‌ریه‌تی له شه‌و وڕۆژی جه‌ژن وڕۆژانی ته‌شریقدا.
پرسى دوه‌م: قوربانی به چی دروسته:
قوربانی دروست نابێت مه‌گه‌ر به:
1- وشتر.
2- یا مانگا.
3- یا مه‌ڕ وبزن.
به به‌ڵگه‌ى ئایه‌تی: ﴿وَلِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ﴾ [الحج: 34] «وبۆ هه‌ر كۆمه‌ڵێكی ئیمانداری پێش ئێوه مه‌ناسكمان بۆیان داناوه له سه‌ر بڕین وخوێن ڕشتنی ئاژه‌ڵان، ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه‌ى ناوی خوا بهێنن له كاتی سه‌ر بڕینی ئه‌وه‌ى خوا به ڕۆزی پێی به‌خشیون له مه‌ڕ وماڵات». ئه‌نعامیش له‌و سێ كۆمه‌ڵه ناڕواته ده‌ره‌وه، وله‌به‌ر ئه‌وه‌ى له په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ وهیچ كام له هاوه‌ڵانیه‌وه نه‌گوازراوه‌ته‌وه قوربانیان كردبێت به جگه له‌مانه.
له قوربانیشدا شه‌كێك له سه‌ر كه‌سێك وخانه‌واده‌كه‌ى ده‌كه‌وێت، وه‌ك له ئه‌بو ئه‌یوبی ئه‌نساریه‌وه ـ رضي الله عنه ـ هاتوه: «كَانَ الرَّجُلُ فِي عَهْدِ النَّبِيِّ ـ صلى الله عليه وسلم ـ يُضَحِّي بِالشَّاةِ عَنْهُ وَعَنْ أَهْلِ بَيْتِهِ، فَيَأْكُلُونَ وَيُطْعِمُونَ» «پیاوێك له سه‌رده‌می په‌یامبه‌ردا ـ صلى الله عليه وسلم ـ شه‌كێكی ده‌كرده قوربانی بۆ خۆی وخێزانه‌كه‌ى، لێیان ده‌خوارد ولێشیان ده‌به‌خشیه‌وه»(2).
دروستیشه وشترێك یا مانگایه‌ك بكرێته قوربانی بۆ حه‌ت كه‌س، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى جابر ـ رضي الله عنه ـ : «نَحَرْنَا مَعَ رَسُولِ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ عَامَ الْحُدَيْبِيَةِ الْبَدَنَةَ عَنْ سَبْعَةٍ وَالْبَقَرَةَ عَنْ سَبْعَةٍ» «له ساڵی حوده‌یبیه‌دا، له‌گه‌ڵ په‌یامبه‌ری خوادا ـ صلى الله عليه وسلم ـ وشترێك ومانگایه‌كمان سه‌ر ده‌بڕی بۆ حه‌وت كه‌س»(3).
پرسى سێیه‌م: ئه‌و مه‌رجانه‌ى ئه‌بێت ڕه‌چاو بكرێت له قوربانیدا:
1- ته‌مه‌ن:
أ. وشتر: مه‌رجه پێنج ساڵی ته‌واو كردبێت.
ب. مانگا: مه‌رجه دو ساڵی ته‌واو كردبێت.
ج. بزن: مه‌رجه ساڵێكی ته‌واو كردبێت. له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى جابر، په‌یامبه‌ری خوا فه‌رمویه‌تی: «لَا تَذْبَحُوا إِلَّا مُسِنَّةً، إِلَّا أَنْ يَعْسُرَ عَلَيْكُمْ فَتَذْبَحُوا جَذَعَةً مِنَ الضَّأْنِ» «موسیننه نه‌بێت سه‌ر مه‌بڕن، مه‌گه‌ر پێتان نه‌كرا، ئه‌وسا جه‌زه‌عه‌یه‌ك له مه‌ڕ سه‌ر ببڕن»(4). موسیننه‌ش له وشتردا ئه‌وه‌یه پێنج ساڵن بێت، وله مانگاش دو ساڵن، له بزنیش سه‌ك ساڵ. پێشی ده‌وترێ: ثــه‌نییه.
د. مه‌ڕ: مه‌رجه جه‌زه‌عه بێت، كه بریتیه له‌وه‌ى شه‌ش مانگی ته‌واو كردبێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عوقبه‌ى كوڕی عامر ئه‌ڵێ: وتم: «يَا رَسُولَ اللهِ! إِنَّهُ أَصَابَنِي جَذَعٌ؟» «ئه‌ى په‌یامبه‌ری خوا، جه‌زه‌عه‌یه‌كم به‌ر كه‌وتوه له ده‌ستكه‌وت»، فه‌رموی: «ضَحِّ بِهِ» «بیكه به قوربانی»(5). هه‌ر له‌وه‌وه، ئه‌ڵێ: «ضَحَّيْنَا مَعَ رَسُولِ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ بِجَذَعٍ مِنَ الضَّأْنِ» «له‌گه‌ڵ په‌یامبه‌ری خوادا ـ صلى الله عليه وسلم ـ جه‌زه‌عه‌مان كرده قوربانی»(6).
2- بێ عه‌یب بون: مه‌رجه وشتر ومانگا ومه‌ڕ وبزن له‌و عه‌یبانه سه‌لامه‌ت بن كه ئه‌بێته مایه‌ی كه‌مكردنه‌وه‌ی گۆشت، جا ئه‌م عه‌یبانه: له‌ڕی بێ مۆخ، وشه‌ل، وكوێر، ونه‌خۆش له‌سه‌ری ناخات، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى به‌ڕاء له په‌یامبه‌ره‌وه ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی(7): «أَرْبَعٌ لَا تُجْزِئُ فِي الْأَضَاحِيِّ: الْعَوْرَاءُ الْبَيِّنُ عَوَرُهَا، وَالْعَرْجَاءُ الْبَيِّنُ عَرَجُهَا، وَالْمَرِيضَةُ الْبَيِّنُ مَرَضُهَا، وَالْعَجْفَاءُ الَّتِي لَا تُنْقِي» «چوار عه‌یب له قوربانیدا هه‌بێت له سه‌رت ناكه‌وێت: كوێرێكی ڕون، شه‌لێكی ڕون، نه‌خۆشێكی ڕون، له‌ڕێك مۆخ له ئێسكه‌كانیدا نه‌بێت به هۆی لاوازیه‌وه». هه‌رچیش هاواتای ئه‌م عه‌یبانه بێت قیاس ده‌كرێته سه‌ری؛ وه‌ك «الهتماء» كه دانه‌كانی پێشه‌وه‌ى نه‌بێت، هه‌روه‌ها «العَضْباء» كه زۆربه‌ى گوێی یا شاخه‌كانی بڕا بێت، هاوشێوه‌ى ئه‌م عه‌یبانه.
پرسى چواره‌م: كاتی سه‌ر بڕینی قوربانی:
كاته‌كه‌ى له دوای نوێژی جه‌ژنه‌وه ده‌ست پێ ده‌كات بۆ كه‌سێك به‌شدار بێت، وله دوای ده‌رچونی خۆره‌وه له ڕۆژی جه‌ژن به ئه‌ندازه‌ى ئه‌وه‌ی دو ڕكات نوێژ بكه‌یت له‌گه‌ڵ دو وتاردا بۆ كه‌سێك به‌شدار نه‌بێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى به‌ڕائی كوڕی عازب ـ رضي الله عنه ـ ، په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: «مَنْ صَلَّى صَلَاتَنَا، وَنَسَكَ نُسُكَنَا، فَقَدْ أَصَابَ النُّسُكَ وَمَنْ ذَبَحَ قَبْلَ أَنْ يُصَلِّيَ فَلْيُعِدْ مَكَانَهَا أُخْرَى، وَمَنْ لَمْ يَذْبَحْ فَلْيَذْبَحْ» «كێ نوێژی وه‌ك نوێژه‌كه‌ی ئێمه كرد، وسه‌ر بڕین وقوربانی وه‌ك ئه‌وه‌ى ئێمه كرد ئه‌وا قوربانیه‌كه‌ى ته‌واوه، كێش سه‌ری بڕی پێش نوێژ ئه‌وه با یه‌كێكی تر سه‌ر ببڕێت، كێش سه‌ری نه‌بڕیوه با سه‌ری ببڕێت»(8). كاته‌كه‌شی درێژه ده‌كێشێت تا ئاوابونی خۆری كۆتا ڕۆژی ته‌شریق، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى جوبه‌یری كوڕی موتعیم ـ رضي الله عنه ـ ، په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رمویه‌تی: «كُلِّ أَيَّامِ التَّشْرِيقِ ذَبْحٌ» «هه‌مو ڕۆژانی ته‌شریق ڕۆژی سه‌ر بڕینه»(9).
باشتریشه دوای لێ بونه‌وه له نوێژ سه‌ر ببڕدرێت، دیسانه‌وه له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى به‌ڕائی كوڕی عازب، په‌یامبه‌ر فه‌رمویه‌تی ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «إِنَّ أَوَّلَ مَا نَبْدَأُ مِنْ يَوْمِنَا هَذَا أَنْ نُصَلِّيَ، ثُمَّ نَرْجِعَ فَنَنْحَرَ، فَمَنْ فَعَلَ هَذَا فَقَدْ أَصَابَ سُنَّتَنَا، وَمَنْ ذَبَحَ قَبْلَ ذَلِكَ فَإِنَّمَا هُوَ لَحْمٌ يُقَدِّمُهُ لِأَهْلِهِ لَيْسَ مِنَ النُّسُكِ فِي شَيْءٍ» «ئه‌مڕۆ یه‌كه‌م شتێك ده‌ست پێ بكه‌ین نوێژه، ئینجا ده‌گه‌ڕێینه‌وه حه‌یوانه‌كه سه‌ر ده‌بڕین، جا هه‌ر كه‌س ئه‌مه بكات ئه‌وا سوننه‌تی ئێمه‌ى پێكاوه، كێش پێش ئه‌وه سه‌ری ببڕی بێت ئه‌وا گۆشتێكه پێشكه‌شی ماڵ ومنداڵی خۆی كردوه وفڕی به قوربانیه‌وه نیه»(10).
پرسى پێنجه‌م: قوربانیه‌كه چی لێ ده‌كرێت، وئه‌گه‌ر نۆمینه هات قوربانی كه‌ر چی ده‌كات؟
1- قوربانی چی لێ ده‌كرێت: سوننه‌ته قوربانی كار له قوربانیه‌كه‌ى بخوات، وبه‌شی خزم ودراوسێ هاوڕێیانی بدات، وبه سه‌ر هه‌ژارانیشدا لێی ببه‌خشێته‌وه، له‌به‌ر فه‌رمایشته‌كه‌ى خوا : ﴿فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ﴾ [الحج:28]. باشتریشه «یستحب» بیكاته سێ به‌شه‌وه: یه‌ك له سێی بۆ خێزانه‌كه‌ى، سێیه‌كیشی بۆ هاوسێ هه‌ژاره‌كانی، یه‌ك له سه‌ر سێشی بكاته دیاری، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عه‌بباس كه باسی شێوازی قوربانیه‌كه‌ى په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ده‌كات: «وَيُطْعِمُ أَهْلَ بَيْتِهِ الثُّلُثَ، وَيُطْعِمُ فُقَرَاءَ جِيرَانِهِ الثُّلُثَ، وَيَتَصَدَّقُ عَلَى السُّؤَّالِ بِالثُّلُثِ» «سێیه‌كی بۆ خێزانه‌كه‌ى داده‌نێت، سێیه‌كیشی بۆ هاوسێ هه‌ژاره‌كانی، وسێیه‌كی ده‌به‌خشێته ئه‌وانه‌ى داوا ده‌كه‌ن»(11).
دروستیشه گۆشتی قوربانی سه‌روی سێ ڕۆژ هه‌ڵبگیرێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى بوره‌یده ـ رضي الله عنه ـ كه په‌یامبه‌ر خوا فه‌رموی: «نَهَيْتُكُمْ عَنْ لُحُومِ الْأَضَاحِيِّ فَوْقَ ثَلَاثٍ، فَأَمْسِكُوا مَا بَدَا لَكُمْ» «ڕێگریم لێ كردن له هه‌ڵگرتنی گۆشتی قوربانی له سه‌روی سێ ڕۆژه‌وه، جا چه‌ند ڕۆژتان حه‌ز لێ بو لێی هه‌ڵبگرن»(12).
2- قوربانی كه‌ر چی له سه‌ره ئه‌گه‌ر نۆمینه هات: كه نۆمینه‌ى حاجیان هات حه‌رامه قوربانی كار هیچ له قژ ونینۆكی بگرێت تا قوربانیه‌كه سه‌ر ده‌بڕێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئوم سه‌له‌مه رضي الله عنها به‌رزی ده‌كاته‌وه: «إِذَا دَخَلَتِ الْعَشْرُ وَأَرَادَ أَحَدُكُمْ أَنْ يُضَحِّيَ، فَلَا يَمَسَّ مِنْ شَعَرِهِ وَبَشَرِهِ شَيْئًا» له ڕیوایه‌تێكی تردا: «وَلَا يَقْلِمَنَّ ظُفُرًا» «ئه‌گه‌ر نۆمینه هات ویه‌كێكتان ویستی قوربانی بكات، ئه‌وا با هیچ له مو وپێسته ونینۆكی نه‌گرێت»(13).
=================
(1) أخرجه البخاري (5553) [بل (5565) بهذا اللفظ]، ومسلم (1966).
(2) أخرجه ابن ماجه (3147) [واللفظ له]، والترمذي وصححه (1505)، «صحيح ابن ماجه» (2563).
(3) أخرجه مسلم (1318).
(4) أخرجه مسلم (1963).
(5) أخرجه البخاري (5557) [بل (5547 و…)]، ومسلم (1965) – 16. واللفظ له.
(6) صحيح: رواه النسائي (7/219)، وقوّى إسناده في «الفتح» (10/15). «صحيح النسائي» (4080).
(7) أخرجه مالك في الموطأ (ص 248)، وأحمد (4/289)، والترمذي (1497) وقال: «حسن صحيح»، وأبو داود (2802)، والنسائي (7/244) وما بعدها [واللفظ له دون الشطر الأول فهو لابن ماجه]، وابن ماجه (3144)، وصححه الألباني «صحيح سنن النسائي» (4073).
(8) أخرجه البخاري (6/238) [(983)]، ومسلم (3/1553) [(1961). والذي بالغامق للبخاري من حديث جندب بن سفيان البجلي (5562)].
(9) أخرجه أحمد (4/82)، والبيهقي (9/295)، وابن حبان (1008)، والدارقطني (4/284)، قال الهيثمي: «ورجال أحمد وغيره ثقات» «مجمع الزوائد» (3/25).
(10) أخرجه البخاري (5560) [واللفظ له والذي بالغامق (976)]، ومسلم (1961).
(11) أخرجه الحافظ أبو موسى في «الوظائف» وحسنه. انظر: «المغني» (8/632) [وفي ط التركي (13/379-380)]. [وانظر لزامًا: الإرواء: (1160) (4/374)]
(12) أخرجه مسلم (3/1564) رقم (1977) [هذا لفظه].
(13) أخرجه مسلم (1977) [وغيرت لفظهم إلى هذا؛ لإيهامه أن الحكم مختص بمن عنده أضحية، وليس كذلك].
دەروازەى حەوتەم: لەبارەى گوێزەبانەوە(العقیقة).
چه‌ند مه‌سه‌له‌یه‌كی تێدایه:
پرسى یه‌كه‌م: پێناسه‌ی حه‌وتم وحوكمه‌كه‌ى وبه‌ڵگه‌كانی وكاته‌كه‌ی:
1- پێناسه‌ی «العقيقة»:
له زماندا له «العَقَّ»ه‌وه وه‌رگیراوه، له بنه‌ڕه‌تدا به‌و قژه ده‌وترێت كه ها به سه‌ر كۆرپه‌له‌وه له كاتی له دایك بونیدا.
له شه‌رعیشدا: بریتیه له‌وه‌ى بۆ تازه له دایك بو له ڕۆژی حه‌وته‌م سه‌ر ده‌بڕدرێت له كاتی سه‌رتاشینیدا. ئه‌مه‌ش مافی منداڵه له سه‌ر دایك وباوكی.
2- حوكمه‌كه‌ى:
گوێزه‌بانه سوننه‌تێكی ته‌ئكید له سه‌ركراوه، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى سه‌لمانی كوڕی عامری ده‌ببی ـ رضي الله عنه ـ ، ئه‌ڵێ: گوێم له په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ بو ئه‌یفه‌رمو: «مَعَ الْغُلَامِ عَقِيقَةٌ، فَأَهْرِيقُوا عَنْهُ دَمًا وَأَمِيطُوا عَنْهُ الْأَذَى» «منداڵ له دایك بو گوێزه‌بانه‌شی له‌گه‌ڵدایه، بۆیه ئاژه‌ڵێكی بۆ سه‌ر ببڕن وئازاریشی له سه‌ر لا بده‌ن»(1). وفه‌رموده‌كه‌ى سه‌موره ـ رضي الله عنه ـ ، په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ فه‌رموی: «كُلُّ غُلَامٍ رَهِينَةٌ بِعَقِيقَتِهِ، يُذْبَحُ عَنْهُ يَوْمَ سَابِعِهِ، وَيُسَمَّى، وَيُحْلَقُ رَأْسُهُ» «هه‌مو منداڵێك بارمته‌ى گوێزه‌بانه‌كه‌یه‌تی، له ڕۆژی حه‌وته‌مدا بۆی سه‌ر ده‌بڕدرێت، وناو ده‌نرێت، وقژیشی ده‌تاشرێت»(2). وفه‌رموده‌كه‌ى عه‌بدوڵای كوڕی عه‌مری كوڕی عاصه ـ رضي الله عنه ـ (3)، كه په‌یامبه‌ری خوا فه‌رموی ـ صلى الله عليه وسلم ـ : «مَنْ وُلِدَ لَهُ وَلَدٌ، فَأَحَبَّ أَنْ يَنْسُكَ عَنْهُ، فَلْيَنْسُكْ» «هه‌ر كه‌س خوا منداڵێكی پێ به‌خشی وپێی خۆش بو ئاژه‌ڵی بۆ سه‌ر ببڕێت، با بۆی سه‌ر ببڕێت».
3- كاتی گوێزه‌بانه: كاتی دروستێتی سه‌ر بڕینی گوێزه‌بانه ده‌ست پێ ده‌كات له به ته‌واوه‌تی ده‌رچونی كۆرپه‌له‌كه له سكی دایكی، وكاتی سوننه‌تێكه‌ى درێژه ده‌كێشێت تا باڵغ بون، به‌ڵام سوننه‌ته ڕۆژی حه‌وته‌می له دایك بونی گوێزه‌بانه‌ى بۆ بكرێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌ى پێشتر: «هه‌مو منداڵێك بارمته‌ى حه‌وتمه‌كه‌یه‌تی، له ڕۆژی حه‌وته‌مدا بۆی سه‌ر ده‌بڕدرێت، وناو ده‌نرێت، وقژی ده‌تاشرێت».
پرسى دوه‌م: ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی سه‌ر ده‌بڕدرێت له گوێزه‌بانه:
سوننه‌ته بۆ كوڕ دو شه‌ك وبۆ كچ شه‌كێك سه‌ر ببڕدرێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئوم كورزی كه‌عبیه رضء الله عنها، ئه‌ڵێ: گوێم له په‌یامبه‌ری خوا ـ صلى الله عليه وسلم ـ بو فه‌رموی: «عَنِ الْغُلَامِ شَاتَانِ مُكَافِئَتَانِ، وَعَنِ الْجَارِيَةِ شَاةٌ» «بۆ كوڕ دو شه‌كی هاوتا ده‌كرێت، وبۆ كچیش شه‌كێك»(4).
پرسى سێیه‌م: ناونانی منداڵ، وسه‌رتاشین، وده‌م شیرین كردن «تحنیك»ی، وبانگ دان به گوێی دا:
1- ناونانی منداڵ: سوننه‌ته له ڕۆژی حه‌وته‌می له دایكبونیدا ناوی منداڵ بنرێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى پێشتری سه‌موره: «هه‌مو منداڵێك بارمته‌ى گوێزه‌بانه‌كه‌یه‌تی، له ڕۆژی حه‌وته‌مدا بۆی سه‌ر ده‌بڕدرێت، وناو ده‌نرێت، وقژی ده‌تاشرێت». سوننه‌تیشه ناوێكی چاكی بۆ هه‌ڵبژێرێت، چونكه په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ چه‌ندین ناوی گه‌نی گۆڕی، فه‌رمانی به‌وه‌ش كردوه(5). چاكترین ناویش: عه‌بدوڵا «به‌نده‌ى الله»، وعه‌بدولڕه‌حمان «به‌نده‌ى ڕه‌حمان»ه، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئیبن عومه‌ر رضي الله عنهم: «إِنَّ أَحَبَّ أَسْمَائِكُمْ إِلَى اللهِ، عَبْدُ اللهِ وَعَبْدُ الرَّحْمَنِ» «خۆشه‌ویستترین ناوتان له لای خوا عه‌بدوڵا وعه‌بدولڕه‌حمانه»(6).
2- سه‌رتاشینی: هه‌روه‌ها سوننه‌ته ڕۆژی حه‌وته‌م دوای سه‌ر بڕینی ئاژه‌ڵه‌كه سه‌ری بتاشرێت -نێر بێت یا مێ- وبه ئه‌ندازه‌ى كێشی قژی زیو ببه‌خشرێت، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ی عه‌لی ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ شه‌كێكی كرده گوێزه‌بانه بۆ حه‌سه‌ن وفه‌رموی: «يَا فَاطِمَةُ احْلِقِي رَأْسَهُ، وَتَصَدَّقِي بِزِنَةِ شَعَرِهِ فِضَّةً» «ئه‌ى فاتیمه سه‌ری بتاشه وبه ئه‌ندازه‌ى كێشی قژی زیو ببه‌خشه‌وه»(7).
3- ده‌مشیرینكردنی كۆرپه‌له: هه‌روه‌ها سوننه‌ته ده‌می كۆرپه‌له -نێر بێت یا مێ-به خورما شیرین بكرێت تا هه‌ندێكی ده‌ڕواته هه‌ناویه‌وه، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو موسا ـ رضي الله عنه ـ ئه‌ڵێ: «منداڵێكمان بو، هێنامه خزمه‌تی په‌یامبه‌ر ـ صلى الله عليه وسلم ـ ، ئه‌وه‌بو ناوی لێنا ئیبراهیم وبه خورما مه‌ڵاشوی شیرینكرد»(8). له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى عائیشه رضي الله عنها كه په‌یامبه‌ری خوا منداڵیان بۆ ده‌هێنا وئه‌ویش مه‌ڵاشوی شیرین ده‌كردن(9).
4- بانگدان به گوێی كۆرپه‌له‌دا: سوننه‌ته له كاتی له دایك بوندا بانگ بدرێت به گوێی كۆرپه‌له‌دا، وتراوه(10): بانگیش ده‌درێت به گوێی ڕاستیدا، وقامه‌ت ده‌كرێت له گوێی چه‌پیدا، له‌به‌ر فه‌رموده‌كه‌ى ئه‌بو ڕافع ـ رضي الله عنه ـ : «رَأَيْتُ رَسُولَ اللهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ أَذَّنَ فِي أُذُنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ حِينَ وَلَدَتْهُ فَاطِمَةُ بِالصَّلَاةِ» «په‌یامبه‌ری خوام بینی كاتێك فاتیمه حه‌سه‌نی كوڕی عه‌لی بو، بانگیی نوێژی دا به گوێیدا».
تێبینى : ئەوەى کە ڕاجح بێ بانگ و قامەت بە گوێی منداڵدا نادرێ چونکە ئەو فەرمودەیە لاوازە و ئیشی پێ ناکرێ . (ستافى وەڵامەکان)
==============
(1) أخرجه البخاري (6/217) [(5471)].
(2) أخرجه أحمد (5/7، 8، 12)، وأبو داود (2837) وما بعدها [واللفظ له (2838)]، والترمذي (1522)، والنسائي (7/166) وما بعدها، وصححه الحاكم، وافقه الذهبي «المستدرك» (4/237)، وصححه الألباني «صحيح النسائي» (3936).
(3) أخرجه أبو داود (2842) وما بعدها [واللفظ له]، والنسائي (7/162)، وأحمد (2/182) وما بعدها، وصححه الألباني «صحيح النسائي» (3928).
(4) أخرجه أحمد (6/381)، وأبو داود (3/257) [واللفظ له]، والنسائي (7/165)، وصححه الألباني «صحيح النسائي» (3931).
(5) انظر: «فتح الباري» (10/577).
(6) أخرجه مسلم (3/1682).
(7) أخرجه أحمد (6/390، 392)، ومالك في الموطأ (ص 259)، والترمذي (1519)، والحاكم (4/237)، والبيهقي (9/304)، وحسنه الشيخ الألباني «صحيح الترمذي» (1226).
(8) أخرجه البخاري (6/216)، ومسلم (2145).
(9) أخرجه مسلم (2147).
(10) [«وتراوه» بۆ شتی لاواز به كار دێت، به‌ڵكو له خودی بانگه‌كه‌شدا ڕاجیاوازی هه‌یه، جا با قامه‌ت نه‌كا].
-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-
الفقه الميسر في ضوء الكتاب والسنة : فیقهى ئاسان لەژێر ڕۆشنایى سوننەت و قورئان .
وەرگێران و لەسەر نوسینى : مامۆستا على خان .
