ئەڵقەی (1)
قەدەغەكردنی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) لە نوسینەوەی فەرموودەكانی
یەكێك لەو گومانانەی نكوڵی كارانی فەرموودە و بەناو قورئانیەكان و عەقلانیەكان دەیوروژێنن ئەوەیە كە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) قەدەغەی كردووە فەرمودەكانی بنوسرێنەوە وەك لەو حەدیثەی كە موسلیم (3004) و ئەحمەد (11085) ریوایەتیان كردووە هاتووە لە ئەبو سەعیدی خودری (خوای لێی رازی بێ) : (لا تكتبوا عني، ومن كتب عني غیر القرآن فلیمحه)
واتا: لە منەوە هیچ مەنوسنەوە، و هەر كەسێك شتێكی لە منەوە نوسیوەتەوە بێجگە لە قورئان با بیسڕێتەوە.
جا ئەو كەسانە بۆ ئەوەی گومان بخەنە سەر فەرمودە دەڵێن كە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) نەهی كردبێ فەرموودەكانی بنوسرێنەوە ئایا ئەو هەموو فەرموودەیە لە كێ هات؟
هەندێك لەزانایان ئەو فەرموودەیەی ئەبو سەعیدیان بە مەوقوف دانایە نەك مەرفوع واتا قسەی ئەبو سەعیدە نەك پێغمبەری خوا (درودی خوای لەسەر بێ) لەوانە ئیمامی بوخاری، ابن حەجەر لەم بارەیەوە دەڵێ: “ومنهم من أعل حديث أبي سعيد وقال الصواب وقفه على أبي سعيد قاله البخاري وغيره” فتح الباري، ابن حجر العسقلاني، طبعة دار المعرفة، 1/208.
بەڵام بەهەر حاڵ با ئێمە ئەو گریمانە وەربگرین كە مەڕفوعە.
بۆ وەڵامدانەوەی ئەو گومانە دەڵێین راستە لێرە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) نەهی كردووە لەنوسینەوەی فەرموودەكانی كە تەنها یەك فەرموودەیە بەڵام لە هەمان كاتدا چەندین فەرموودەی تر هەیە كە ئیزنی داوە بە نوسینەوە؛ وەك:
1- عن عبد الله بن عمرو، قال: كنت أكتب كل شيء أسمعه من رسول الله صلى الله عليه وسلم أريد حفظه، فنهتني قريش وقالوا: أتكتب كل شيء تسمعه ورسول الله صلى الله عليه وسلم بشر يتكلم في الغضب والرضا، فأمسكت عن الكتاب، فذكرت ذلك لرسول الله صلى الله عليه وسلم، فأومأ بأصبعه إلى فيه، فقال: «اكتب فوالذي نفسي بيده ما يخرج منه إلا حق» أبو داود (3646) شعیب الأرنؤوط كە موحەدیثێكی گەوەرەیە لە تەحقیقی سونەنی ئەبو داود دەڵێ: إسناده صحیح واتا سەنەدەكەی راستە.
هەروەها ئیمامی ئەحمەد بە ژمارەی (6510) ریوایەتی كردووه لەوێشدا ئەرنەئوط دەڵێ: سەنەدەكەی راستە و پیاوەكانی پیاوی بوخاری و موسلیمن تەنها وەلیدی كوڕی عبدالله نەبێ كە ئەویش جێی متمانەیە. هەروەها چەندین زانای تر ریوایەتیان كردووە وەك حاكم و دارمی و الخطیب البغدادي لە كتێبی (تقیید العلم) و ابن عبد البر لە (جامع بیان العلم)
واتایەكەی: عبدالله ی كوڕی عەمری كوڕی عاص دەڵێ: هەموو شتێكم دەنوسیەوە كە لە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) گوێم لێ دەبوو بۆ ئەوەی لەبەری بكەم، بەڵام قوڕەیش لێیان قەدەغە كردم و وتیان تۆ چۆن هەموو شتێك دەنوسیەوە لە كاتێكدا پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) مرۆڤە و لە كاتی توڕەیی و لە كاتی رازیبوندا قسە دەكا.
عبدالله دەڵێ: منیش وازم لە نوسینەوە هێنا، و پاشان ئەمەم باس كرد بۆ پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) ئەویش ئاماژەی بۆ دەمی خۆی كرد و وتی: (بنوسە؛ سوێند بەو كەسەی گیانی منی بەدەستە بێجگە لە حەق هیچی تری لێ نایەتە دەر).
2- لە فەرمودەیەك كە دووپاتی ئەوەی عبدالله ی كوڕی عەمر دەكاتەوە ئیمامی بوخاری بە سەنەدی خۆی لە ئەبو هوڕەیڕە (رەزای خوای لەسەر بێ) دەگێڕێتەوە كە فەرموویەتی: «ما من أصحاب النبی صلی الله علیه وسلم أحد أكثر حدیثاً عنه مني، إلا ما كان من عبد الله بن عمرو، فإنه كان یكتب ولا أكتب» البخاری (113).
واتا : كەس لە هاوەڵەكانی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) فەرمودەی لە من زیاتر لا نەبوو تەنها عبدالله ی كوری عەمڕ نەبێ كە ئەو دەینوسیەوە من نەمدەنوسیەوە.
3- لە فەرمودەیەكی تردا كە بوخاری (2434) و موسلیم (1355) ریوایەتیان كردووە دوای رزگار كردنی مەكە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) وتارێك بۆ هاوەڵەكان دەدا باسی رێز و حوڕمەتی شاری مەكەی تیا دەكا و لە كۆتایی حەدیثەكەدا هاتووە: فقام أبو شاه – رجل من أهل الیمن – فقال: اكتبوا لی یا رسول الله، فقال رسول الله صلی الله علیه وسلم: «اكتبوا لأبي شاه»
واتا: پیاوێك كە خەڵكی یەمەن بوو بە ناوی باوكی شاه هەستاوە سەر پێ و وتی: بۆم بنوسنەوە ئەی پێغەمبەری خوا، پێغەمبەری خوا (درودی خوای لەسەر بێ) فەرمووی: بنوسنەوە بۆ باوكی شاه. واتا وتارەكەی بۆ بنوسنەوە وەك ئیمامی ئەوزاعی یەكێك لە راویەكانی حەدیثەكە دەڵێ.
4- عن أبي جحیفة، قال: قلت لعلي بن أبی طالب: هل عندكم كتاب؟ قال: ” لا، إلا كتاب الله، أو فهم أعطیه رجل مسلم، أو ما فی هذه الصحیفة. قال: قلت: فما فی هذه الصحیفة؟ قال: العقل، وفكاك الأسیر، ولا یقتل مسلم بكافر” البخاري (111)
لەو فەرمودەیەدا كە ئیمامی بوخاری ریوایەتی كردووە ئەبو جوحەیفە دەڵێ: بە عەلی كوڕی ئەبو تالیبم (خوا لێی رازیبێ) وت: هیچ نوسراوێكتان لایە (لە ریوایەتێكی تر دەڵێ هیچ شتێكتان لایە له سروش (وەحی) بێجگە لە كتێبی خوا)؟ وتی: نەخێر، تەنها كتێبی خوا نەبێ، یا تێگەیشتنێك كە پیاوێكی موسڵمان پێی گەیشتبێ، یا ئەوەی لەو پەڕەیە دایە. وتم: چ لەو پەڕەیەدا هەیە؟
وتی: تۆڵەی خوێن، و ئازاد كردنی دیل، و موسڵمان بە كافر ناكوژرێتەوە، (واتا ئیمامی عەلی پەڕەیەكی لا بووە كە فەرموودەی پێغەمبەری تیا نوسراوەتەوە لەسەر ئەو سێ بابەتە).
ئەوە بەشێكن لەو فەرموودانەی كە رێگە بە نوسینەوە دەدەن، جا زانایان دەڵێن كە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) قەدەغەی كردووە فەرموودە بنوسرێتەوە ئەوە سەرەتا بووە بۆ ئەوەی حەدیث لەگەڵ قورئان تێكەڵ نەبێ، بەڵام دواتر كە هاوەڵەكان شارەزای شێوازی قورئان و شێوازی حەدیث بوون و ترسی تێكەڵ بوون نەما ئەوا پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) رێی پێدا كە فەرموودە بنوسرێتەوە، واتا حوكمی ئەو فەرموودەیە سڕاوەتەوە كە قەدەغەی نوسینەوە دەكا و ئەو فەرموودانەی تر كە رێ بە نوسینەوە دەدەن حوكمەكەیان ماوەتەوە و مەسەلەكە دەچێتە ناو بابەتی ناسخ و مەنسوخ، كە ئەوە هاوشێوەی تری هەیە لە ژیانی پێغەمبەردا وەك ئەوەی سەرەتا قەدەغەی كردبوو سەردانی گۆڕستان بكرێ بەڵام دواتر رێی پێدا، یا سەرەتا قەدەغەی كردبوو گۆشتی قوربانی هەڵبگیرێ و دواتر رێی پێدا.
لێرەدا هەڵوێستی ئەوانەی حەدیث رەت دەكەنەوە بەرامبەر ئەو فەرموودانە ئەوەیە كە دەڵێن فەرمودەكانی رێپێدانی نوسینەوە سەرەتا بوون و حوكمەكەیان سڕاوەتەوە واتا (منسوخ)ن و ئەو فەرمودەیەی كە ئیمامی موسلیم ریوایەتی كردووە و قەدەغەی نوسینەوە دەكا ئەویان دواتر هاتووە و حوكمەكەی ماوەتەوە واتا (ناسخ)ە كە ئەو رایە محمد رشید رضا باسی دەكا.
بەڵام ئەو فەرموودەیەی كە بوخاری و موسلیم ریوایەتیان كردووە و باسی وتارەكەی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) دەكا لەسەر مەكە كە پیاوێك بە ناوی باوكی شاه داوای كرد بۆی بنوسرێتەوە لە دوای فەتح كردنی شاری مەكە بوو واتا لە كۆتاییەكانی ژیانی پێغەمبەر بوو لە ساڵی 8ی كۆچی.
هەروەها ئەو فەرموودەیەی ئیمامی عەلی كە پەڕەكەی لەلا بوو و باوكی جوحەیفە پرسیاری لێ كرد بێگومان دوای وەفاتی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) بوو جا ئەگەر فەرموودەی قەدەغەی كردنی نوسینەوە دواتر بێ و نەسخی حوكمی فەرمودەكانی رێپێدانی نوسینەوەی كردبێ ئایا چۆن ئیمامی عەلی شتێك دەكا كە پێغەمبەر قەدەغەی كردووە؟!
فەرموودەی ئەبو هوڕەیڕەش لە كۆتاییەكانی ژیانی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) بووە بە لەبەر ئەوەی مەعلومە موسڵمانبوونی ئەبو هوڕەیڕە دواكەوتووە.
هەروەها عبدالله ی كوڕی عەمڕ پەرەیەكی هەبوو بە ناوی پەڕەی راستگۆ (الصحیفة الصادقة) ئەو فەرموودانەی تیا نوسیبوەوە كە لە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) گوێی لێبوو بوو وك وتمان كە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) رێی پێدا بینوسێتەوە و ئەو پەڕەیە بۆ نەوەكانی عبدالله مایەوە تا ئیمامی ئەحمەد لە موسنەدەكەیدا زۆرێك لە فەرموودەكانی ئەو پەڕەیەی نوسیوەتەوە، جا ئەگەر قەدەغە كردنی نوسینەوە دواتر بێ دووبارە عبدالله چۆن ئەو پەڕەیەی لا ما بوو و چۆن شتێك دەكا كە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) قەدەغەی كردووە؟
جا سەیر لەوەدایە ئەوانەی ئینكاری فەرموودە دەكەن چاویان دەنوقێنن لەو فەرموودانە و تەنها دەست بەفەرموودەكەی ئەبو سەعید دەگرن لەكاتێكدا خۆیان ئەصڵەن باوەڕیان بە فەرموودە نیە!
ئەڵقەی (۲)
۱ــــ۳
دواكەوتنی نوسینەوەی (تەدوین) فەرموودە.
خاڵێكی تری ئەوانەی گومان دەخەنە سەر فەرموودەكانی پێغەمبەر (ﷺ)ئەوەیە كە دەڵێن فەرموودە دوای نزیكەی 100 لە كۆچی دوایی پێغەمبەر ( ﷺ) نوسراوەتەوە كاتێك خەلیفەی ئومەوی عومەری كوڕی عبدالعزیز فەرمانی دا بەنوسینەوەی لە كۆتاییەكانی سەدەی یەكەمی كۆچی و محمد ی كوڕی شیهابی زوهری بەو كارە هەستا، بەڵكو هەندێكیان زیادەڕەوی دەكەن و دەڵێن زیاتر لە 200 ساڵ دوای وەفاتی پێغەمبەر (ﷺ)نوسراوەتەوە و لای ئەوان مێژووی نوسینەوە بە كتێبەكانی ئیمامی بوخاری و موسلیم و ئەوانی تر دەستپێدەكا كە لە دوای ساڵی 200ی كۆچی نوسراونەتەوە، ئەوەش لەبەر ئەوەی كتێبەكان و موسنەدەكانی – موسنەد واتا كۆكردنەوەی فەرمودەكانی هەر هاوەڵێك بە جیا و بێ پابەند بوون بە بابەتی فەرمودەكە – پێش ئەوان پاشماوەی نەماوە حیسابی بۆ ناكەن.
وە لە درێژەی ئەو گومانە ئەو كەسانە دەڵێن هاوەڵەكانی پێغەمبەر ( ﷺ ) فەرموودەیان نەنوسیوەتەوە بەڵكو قەدەغەی نوسینەوەیان كردووە بە تایبەتی پێشەوا عومەری كوڕی خەتاب (خوای لێی رازی بێ)، هەروەها شوێنكەوتەكانیان (تابعون) بە هەمان شێوە فەرمودەیان نەنوسیوەتەوە و زۆرێكیان قەدەغەی نوسینەوەیان كردووە و پاشانیش كە نوسراوەتەوە بە فەرمانی ئەمیرەكان بووە.
جا بۆ گەیشتن بە مەرامەكەیان ئەو كەسانە دەڵێن كە فەرمودە بە دەیان ساڵ دوای وەفاتی خاوەنەكەی نوسرابێتەوە ئایا چۆن جێی متمانەیە و چۆن هەموو فەرموودەیەك وەربگرین بە بوخاری و موسلیمیشەوە؟!
بۆ رەواندنەوەی ئەو گومانە پێویستە بگەڕێینەوە سەر مێژووی نوسینەوەی فەرموودە بۆ ئەوەی بۆمان روون بێتەوە كە ئایا راستە تەدوین ئەوەندە ساڵە دواكەتووە و لەسەردەمی صەحابە و تابعین فەرمودە نەنوسراوەتەوە؟ لەبەر گرنگی ئەو بابەتە بە یارمەتی خوا لە سێ ئەڵقە وەڵامی ئەو گومانە دەدەینەوە.
سەرەتا دەبێ بڵێین هەر لەسەردەمی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) بە جۆرێك لە جۆرەكان فەرموودە نوسراوەتەوە و لە ئەڵقەی يەكەم چەند نمونەیەكمان باسمان كرد وەك ئەوەی پێشەوا عبدالله ی كوڕی عەمڕ كە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) رێی پێدا فەرموودەكانی بنوسێتەوە و ئەوەی نوسیبوویەوە لە پەڕاوێكدا لەلای پارێزرابوو كە ناوی نابوو پەڕاوی راستگۆ (الصحیفة الصادقة)، وفەرموودەی عەلی كوڕی ئەبو تالبیشمان باسكرد كە پەڕەیەكی لابوو باسی تۆڵەی خوێن و ئازادكردنی دیل و نەكوشتنەوەی موسڵمان بە كافری تیا بوو، هەروەها فەرمان كردنی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) بە نوسینەوەی وتارەكەی بۆ باوكی شاە كە پیاوێكی خەڵكی یەمەن بوو. بێجگە لەمانە چەندین پەڕوای تر كە بەفەرمانی خودی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) نوسرابۆوە وەك نامەكانی بۆ پاشا و ئەمیرەكانی ئەو سەردەمە كە تیایدا بانگیان دەكا بۆ ئیسلام و نامەكانی بۆ نێردراوەكانی كە بۆ دەرەوەی مەدینە دەیناردن و ئەو پەیەماننامانەی كە لەگەڵ قوڕەیش و هۆزە عەرەبیەكانی مۆر دەكرد و دەستوری مەدینە و ..هتد كە ئەوانە بێ گومان بەشێكن لە فەرمودە و سوننەی نەبەوی كە لەو سەردەمەدا نوسراوەتەوە.
ئەگەر بێینە سەردەمی هاوەڵەكان (خوا لێیان رازی بێ) و هەڵوێستیان لەسەر نوسینەوەی فەرموودە ئەوا چەندین نمونە هەیە كە هاوەڵەكان فەرموودەیان نوسیوەتەوە و بۆ یەكتریان ناردووە و پەڕاویان هەبووە و رێیان بە قوتابیەكانیان داوە كە فەرموودە بنوسنەوە.
لەوانە:
۱- خەلیفەی یەكەم پێشەوا ئەبو بەكری صدیق (خوا لێی رازی بێ) كاتێك ئەنەسی كوڕی مالك دەنێرێ بۆ بەحڕەین كتێبێكی بۆ دەنوسێ كە بە تێروتەسەلی باسی زەكاتی ئاژەڵ دەكا و لەسەرەتاكەی هاتووە: (بسم الله الرحمن الرحيم هذه فريضة الصدقة التي فرض رسول الله صلى الله عليه وسلم على المسلمين…) فەرموودەكە فەرمودەیەكی دوورودرێژە بوخاری ریوایەتی كردووە بە ژمارەی (1454) هەروەها ئەبو داود ریوایەتی كردووە بە ژەمارەی (1567) وئەوەی بۆ زیاد كردووە (وعلیه خاتم رسول الله صلی الله علیه وسلم) واتا مۆری پێغەمبەری (درودی خوای لەسەر بێ) لەسەر بووە.
لە فەرموودەی ژمارە (1570)ی ئەبو داود هاتووە كە ئەو كتێبە دوای ئەبو بەكر كەوتە لای عومەری كوڕی خەتاب و پاشان محمد بن شهاب الزهری كە فەرموودەی كۆكردەوە ئەو نوسخەیەی لە سالمی كوڕی عبدالله ی كوڕی عومەری كوڕی خەتاب وەرگرتووە و نوسیوەتیەوە.
۲- لە فەرموودەیەكدا لە پێشەوا ابو هریرة هاتووە:.:
وجدنا في كتاب سعد أن النبي صلى الله عليه وسلم قضى باليمين مع الشاهد قال وفي الباب عن علي وجابر وابن عباس وسرق قال أبو عيسى حديث أبي هريرة أن النبي صلى الله عليه وسلم قضى باليمين مع الشاهد الواحد , رواه الترمذي وقال حديث حسن غريب1343.
وروى ابن أبي حاتم في العلل عن أبيه أنه صحيح وقال ابن رسلان في شرح السنن : إنه صحح حديث الشاهد واليمين الحافظان أبو زرعة وأبو حاتم من حديث أبي هريرة وزيد بن ثابت .واتا: پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) دادوەری كردووە بە سوێند لەگەڵ یەك شایەت.
رەبیعە كە یەكێكە لە زنجیرەی راویەكانی ئەو فەرمودەیە دەڵێ: كوڕێكی سەعدی كوڕی عوبادە پێی راگەیاندم و وتی: لە كتێبەكەی سەعد بینیمان كە پێغەمبەر ( ﷺ ) دادوەری كردووە بە سوێند لەگەڵ یەك شایەت.
بەڵگەكە لێرە ئەوەیە پێشەوا سەعدی كوڕی عوبادە (خوا لێی رازی بێ) و جەندین هاوەڵێ بەڕێزی پێغەمبەر كتێبیان هەبووە فەرموودەكانی پێغەمبەری ( ﷺ) تیا نوسیەوەتەوە.
بۆ نموونە پێشەوایان ابو بکر و علی بن ابی طالب و وعبد الله بن عمرو و عبد الله بن اوفی و ابو موسی الاشعر و جابر بن عبد الله و سمرة بن جندب و انس بن مالك.
وجەند هاوەڵی تر لەڕێگەی نامە فەرموودەی پێغەمبەری خوایان ﷺ نووسیووتەوە پێشەوایان عمر بن الخطاب واسيد بن حضير الانصاري و جابربن سمرة وزيد بن ارقم وزيد بن ثابت وسمرة بن جندب وعبدالله بن ابي اوفي.
ـــ صُحُف الصحابة الحديثيَّة:
(۱) صحيفة أبي بكر الصديق رضي الله عنه، فيها فرائض الصَّدَقة:روى البخاري بسنده إلى أنس بن مالك أن أبا بكر رضي الله عنه، كتب له هذا الكتاب لما وجَّهَه إلى البحرين……. سەیری خەڵی یەکەم بکە ؛ [البخاري (1454)].
(۲)صحيفة علي بن أبي طالب رضي الله عنه:فقد أخرج البخاري ومسلم من عدة طُرُق عن علي بن أبي طالب أنه خطب الناس، فقال: على منْبر من آجر وعليه سيف فيه صحيفة معلقة، فقال: والله ما عندنا من كتابٍ يُقْرأ إلا كتاب الله، وما في هذه الصحيفة، فنَشَرَها، فإذا فيها أسنانُ الإبل، وإذا فيها: «المدينةُ حَرَمٌ من عَيْرٍ إلى كذا، فمن أحْدَث فيها حَدَثًا، فعليه لعنةُ اللهِ والملائكةِ والناسِ أجمعين، لا يقبَلُ اللهُ منه صَرْفًا ولا عَدْلًا»، وإذا فيها: ((ذِمَّة المسلمين واحدةٌ، يسعى بها أدْناهُمْ، فمن أخْفَرَ مُسْلِمًا فعليه لعنةُ الله والملائكةِ والناسِ أجمعين، لا يقبَلُ الله منه صَرْفًا ولا عَدْلًا))، وإذا فيها: «مَنْ وَالَى قومًا بغير إذْنِ مَوَالِيه، فعليه لعنةُ اللهِ والملائكةِ والناسِ أجمعين، لا يقبَل الله منه صَرْفًا ولا عَدْلًا))”؛ [البخاري (7300)، ومسلم (1370)]، وبوَّب البخاري: باب كتابة العلم.
(۳) صحيفة عبدالله بن عمرو بن العاص، المعروفة بالصحيفة الصادقة:فأخرج الدارمي والخطيب البغدادي كلٌّ بسنده عن مجاهد قال: “أتيتُ عبدالله بن عمرو، فتناولت صحيفة مِن تحت مفرشه، فمنعي، قلت: ما كنت تمنعني شيئًا، قال: هذه الصادقة، هذه ما سمِعْتُ من رسول الله صلى الله عليه وسلم ليس بيني وبينه أحدٌ”؛ [الدارمي في سننه (513)، وتقييد العلم للخطيب البغدادي ص 84].
(٤) صحيفة عبدالله بن أبي أوفى، ذكرها الإمام البخاري في كتاب الجهاد من “صحيحه”، باب الصبر عند القتال (28333).
(٥) صحيفة أبي موسى الأشعري:ذكرها الدكتور أكرم العمري في كتابه “بحوث في تاريخ السنة المشرَّفة”، ص: 228، وذكَر أنها موجودة في مكتبة شهيد علي بتركيا.
(٦) منسك جابر بن عبدالله في صفة حَجة النبي صلى الله عليه وسلم، وقد أخرجَه مسلم في صحيحه.
(۷) صحيفة سَمُرة بن جُنْدُب (60هـ)، كان قد جمع أحاديثَ كثيرة في نسخة كبيرة، ورِثَها ابنُه سليمانُ ورواها عنه، وهي التي يقول فيها ابن سيرين: في رسالة سَمُرة إلى بنيه عِلْمٌ كثيرٌ.
وأخرج خبرَها أبو داود في سُنَنِه (975) بإسناد ضعيف عن سليمان بن سمرة، عن سَمُرة بن جُنْدُب، أما بعد، فأمرنا رسول الله صلى الله عليه وسلم إذا كان في وسط الصلاة، أو حين انقضائها، فابدؤوا قبل التسليم؛ فقولوا: ((التحيَّات الطيِّبات، والصلوات، والملك لله، ثم سلِّمُوا على اليمين، ثم سلِّمُوا على قارئكم، وعلى أنفسِكم)).وأخرج النسائي في الكبرى (6913): أخبرنا نصر بن علي، قال: حدَّثنا خالد، قال: حدَّثنا سعيدٌ، عن قتادة، عن الحَسَن، عن سَمُرة، عن النبي صلى الله عليه وسلم، قال: ((مَنْ قَتَل عَبْدَه قَتَلْناه، ومَنْ جَدَعَ عَبْدَه جَدَعْناه)).
قال أبو عبدالرحمن: الحسن، عن سمرة، قيل: إنه من الصحيفة غير مسموعة إلَّا حديث العقيقة، فإنه قيل للحسن: ممَّن سمِعْتَ حديث العقيقة؟ قال: من سَمُرة، وليس كل أهل العلم يُصَحِّح هذه الرِّواية، قوله: قلت للحسن: ممَّن سمِعت حديث العقيقة؟ ا هـ.
وقال أبو داود في سُنَنِه (1 /256): «دلَّتْ هذه الصحيفة على أن الحَسَن سمِعَ من سَمُرة».
قلت: والذي يعنينا إثبات صحيفة سَمُرة بن جُنْدُب رضي الله عنه.
(۸) صحيفة أنس بن مالك:
فقد أخرج البيهقي بسنده في المدخل (7577) إلى هبيرة بن عبدالرحمن، عن أنس بن مالك، قال: كان أنسٌ إذا حدَّث – فكَثَرَ الناسُ عليه الحديثَ – جاء بمجال له، فألقاها إليهم، ثم قال: «هذه أحاديثُ سمِعتُها وكتبْتُها عن رسول الله صلى الله عليه وسلم، ثم عرضتُها عليه».
والمجال؛ أي: صحيفة، وهي ما يُطلَق عليه في عصرنا مجلة.
كتب الصحابة ورسائلهم بالحديث:
كتب بألسنة الصحابة بعضهم إلى بعض، ومن أمثلة ذلك ما يلي:
(۱) كتب عمر بن الخطاب رضي الله عنه لعتبة بن فرقد بعض السنن؛ [أخرجه البخاري ومسلم].
(۲) كتب أسيد بن حضير الأنصاري رضي الله عنه بعضَ الأحاديث النبوية، وقضاء أبي بكر وعمر وعثمان، وأرسله إلى مروان بن الحكم؛ [انظر: مسند الإمام أحمد 4 / 226].
(۳) كتب جابرُ بن سَمُرة رضي الله عنه بعضَ أحاديث رسول الله صلى الله عليه وسلم، وبعث بها إلى عامر بن سعد بن أبي وقَّاص بِناءً على طلبه ذلك منه؛ [أخرج ذلك الإمام مسلم في صحيحه، كتاب الإمارة ح 10 برقم (1822)، والإمام أحمد في المسند 5 / 89].
(٤) كتب زيد بن أرقم رضي الله عنه بعض الأحاديث النبوية، وأرسل بها إلى أنس بن مالك رضي الله عنه؛ [انظر: مسند الإمام أحمد 4 / 370، 374، وتهذيب التهذيب لابن حجر 3 / 394].
(٥) كتب زيد بن ثابت في أمر الجدِّ إلى عمر بن الخطاب رضي الله عنه، وذلك بِناءً على طَلَب عمر نفسه [سنن الدارقطني 4 /93 – 944].
(٦) جمع سَمُرة بن جُنْدُب ما عنده من حديث رسول الله صلى الله عليه وسلم، وبعث به إلى ابنه سليمان، وقد أثنى الإمام محمد بن سيرين على هذه الرسالة، فقال: “في رسالة سَمُرة إلى ابنه عِلْمٌ كثير”؛ [أُسْد الغابة في معرفة الصحابة؛ لابن الأثير (ج2/ 355)].
(۷) كتب عبدالله بن أبي أوْفَى بأحاديث رسول الله صلى الله عليه وسلم إلى عمر بن عبيدالله؛ [أخرجه البخاري في كتاب الجهاد من صحيحه، الباب 22، ومسلم في الجهاد أيضًا ح 20].
۳ـــ نووسینی دستووری مدینە کاتێک پێغەمبەر ﷺکۆچی کرد بۆ مەدینە…
٤ـــ وهاوەڵی بەڕێز پێشەوا سعد کوڕی عبادة: کتێبێکی هەبووە فەرموودەی تیانووسیووتەوە( لَهُ أَحَادِيْثُ يسيرة، وهي عشرون بالمكرر).
راجع ترجمته في طبقات ابن سعد “3/ 613-617″، التاريخ الكبير للبخاري “2/ ق2/ 44″، الجرح والتعديل “2/ ق1/ 88″، تهذيب التهذيب “3/ 475″، الإصابة “2/ ترجمة 3173″، تهذيب التهذيب “3/ 475″، خلاصة الخزرجي “1/ ترجمة 2388”.
وجەندین بەڵگەی تر کە پێغەمبەر ﷺ نامەی نووسیووە بۆ هرقل وخەڵکی حضرموت و اهل اليمن جەندین فەرموودەی پێغەمبەری خوای تیابووەﷺ.
٥ــ قال سيدنا عمر رضي الله عنه: “قيدوا العلم بالكتاب”. ( رواه الدارمي ، وابن أبي شيبة في المصنف ، والرامهرمزي في المُحدّثِ الفاصل ، والحاكم في المستدرك وصححه ، وابن عبد البر في جامع بيان العلم ، والبيهقي في المدخل إلى السنن الكبرى)
٦ــ هاوڵان بۆفەرموودەکانی پێغەمبەری خوا ﷺ پشتیان بە دوو شت ئەبەست
یەکەم: لەبەرکردن دووەم: نووسین.
دواكەوتنی نوسینەوەی (تەدوین) فەرموودە
۲ــــ۳
3- عَنْ أُسَيْدِ بْنِ حُضَيْرٍ الْأَنْصَارِيِّ – ثُمَّ أَحَدِ بَنِي حَارِثَةَ – أَنَّهُ أَخْبَرَهُ أَنَّهُ كَانَ عَامِلًا عَلَى الْيَمَامَةِ، وَأَنَّ مَرْوَانَ كَتَبَ إِلَيْهِ : أَنَّ مُعَاوِيَةَ كَتَبَ إِلَيْهِ : أَيُّمَا رَجُلٍ سُرِقَ مِنْهُ سَرِقَةٌ فَهُوَ أَحَقُّ بِهَا بِالثَّمَنِ حَيْثُ وَجَدَهَا. قَالَ : فَكَتَبْتُ إِلَى مَرْوَانَ : أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَضَى أَنَّهُ إِذَا كَانَ الَّذِي ابْتَاعَهَا مِنَ الَّذِي سَرَقَهَا غَيْرَ مُتَّهَمٍ، خُيِّرَ سَيِّدُهَا، فَإِنْ شَاءَ أَخَذَ الَّذِي سُرِقَ مِنْهُ بِالثَّمَنِ، وَإِنْ شَاءَ اتَّبَعَ سَارِقَهُ. قَالَ : وَقَضَى بِذَلِكَ أَبُو بَكْرٍ، وَعُمَرُ، وَعُثْمَانُ رَضِيَ اللَّهُ تَعَالَى عَنْهُمْ.رواه احمد وقال شعيب الٲرنؤوط ٳسناده صحيح ،والنسائي
پێشەوا ئەحمەد لە موسنەد ژمارە (17986) لە ئوسەیدی كوڕی حوزەیر (خوا لێی رازی بێ) ئەگێڕێتەوە پێشەوا النسائی 4680 لە پێشەوا اسید بن ظهيرئەگڕێتەوە كە نامەیەكی بۆ مەڕوانی كوڕی حەكەم ناردووە و فەرمودەیەكی پێغەمبەری تیا نوسیوەتەوە لەسەر چۆنیەتی دادوەری كردن لەسەر دزیكردن……. شعیب الأرنؤوط لە تەحقیقی موسنەد لەسەر ئەو فەرمودەیە دەڵێ: إسناده صحیح.
4- ئیمامی موسلیم لە عامری كوڕی سەعدی كوڕی ئەبی وەقاص دەگێڕێتەوە بە ژمارەی (1822) و (2305) كە وتویەتی: بۆ جابری كوڕی سەموڕە م نوسی لە رێی نافعی خزمەتكارەكەم شتێكم پێ رابگەیەنە كە لە پێغەمبەری خوا گوێت لێبووە، ئەویش بۆی نوسیم: گوێم لە پێغەمبەری خوا بوو وتی …
دەقە عەرەبیەكەی: عن عامر بن سعد بن أبی وقاص، قال: كتبت إلی جابر بن سمُرة مع غلامي نافع، أن أخبرنی بشيء سمعته من رسول الله صلی الله علیه وسلم، قال: فكتب إلي، سمعت رسول الله صلی الله علیه وسلم یوم جمعة عشیة رجم الأسلمي یقول …… مسلم (1822).
عن عامر بن سعد بن أبی وقاص، قال: كتبت إلی جابر بن سمرة مع غلامي نافع، أخبرني بشيء سمعته من رسول الله صلی الله علیه وسلم قال: فكتب إلي إني سمعته یقول … مسلم (2305).
لەو فەرمودەیەدا جابری كوڕی سەموڕە چەند فەرمودەیەكی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) بۆ عامر دەنوسێتەوە كە چەند مەسەلەیەكی تیایە وەك لە تەواوكەری فەرمودەكەدا هاتووە ژمارەی خەلیفەكانی دوای خۆی و رزگار كردنی كۆشكی كیسڕا و ئەو درۆزنانەی پێش رۆژی دوایی داوای پێغەمبەرایەتی دەكەن و باسی حەوزی كەوسەر.
5- تەنانەت ئەبو سەعیدی خودری (خوا لێی رازی بێ) كە ئەو فەرمودەی قەدەغە كردنی نوسینەوەی لە پێغەمبەرەوە گێڕاوەتەوە كە دەفەرمێ: (لا تكتبوا عني، ومن كتب عني غیر القرآن فلیمحه) دەڵێ: (كنا لا نكتب شیئا إلا القرآن والتشهد) مصنف ابن أبي شیبة (3008) شركة دار القبلة ومؤسسة علوم القران، تحقیق محمد عوامة، 3/37. تقیید العلم، الخطیب البغدادي، دار الاستقامة، ص118.
واتا: لەسەردەمي پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) بێجگە لە قورئان و تەحیات هیچی ترمان نەدەنوسیەوە. لە ریوایەتێكی تری ابن أبی شیبە لەسەر زمانی ابن مسعود هاتووە: (ما كنا نكتب فی عهد رسول الله صلی الله علیه وسلم من الأحادیث إلا الاستخارة والتشهد) مصنف ابن أبی شیبة (3023) واتا: لەسەردەمی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) لە فەرمودەكان بێجگە لە دوعای ئیستیخاڕە و تەحیات هیچی ترمان نەدەنوسیەوە.
الخطیب البغدادی لە كتێبی (تقیید العلم) پاش ئەوەی بە سەنەدی خۆی ئەو فەرمودەیە دەگێڕێتەوە دەڵێ: جیاوازی نیە لە نێوان ئەوەی چ تەحیات و چ زانستەكانی تر قورئان نین. واتا مەبەستی ئەوەیە كە هاوەڵەكان پێیان ئاسایی بێ تەحیات یا ئیستخاڕە بنوسنەوە ئەوا بابەتەكانی تریش ئاساییە.
6- لە فەرموودەی ژمارە (2818) ئیمامی بوخاری هاتووە: ..عن سالم أبی النضر مولی عمر بن عبید الله – وكان كاتبه – قال: كتب إلیه عبد الله بن أبي أوفی رضی الله عنهما: أن رسول الله صلی الله علیه وسلم قال: «واعلموا أن الجنة تحت ظلال السیوف»، واتا: سالم باوكی نەزڕ كە خزمەتكار و نوسەری عومەری كوڕی عبیدالله بوو وتی: عبدالله بن أبی أوفی (خوای لێی رازی بێ) بۆ عومەری نوسی: بزانن كە بەهەشت لەژێر سایەی شمشێردایە.
بەڵگەكە لێرە ئەوەیە عبدالله بن أبی أوفی كە هاوەڵێكی پێغەمبەرە فەرموودە دەنوسێتەوە بۆ عومەری كوڕی عبیدالله.
7- موسلیم بە ژمارە (33) لە ئەنەسی كوڕی مالیكەوە فەرمودەیەك دەگێڕێتەوە ئەویش لە محمود بن الربیع لە عتبان بن مالك (كە هاوەڵێكی پێغەمبەرە) لە فەرمودەكە عتبان باسی ئەوە دەكا كە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) لەگەڵ چەند هاوەڵێك هاتووەتە ماڵەكەی كاتێك چاوی ئازاری هەبووە وپاشان باسی كەسێكیان كردووە بە ناوی مالك بن دخشم و پاشان پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) بەرگری لێكردووە و وتویەتی: (لا یشهد أحد أن لا إله إلا الله،
وأني رسول الله، فیدخل النار، أو تطعمه) جا ئەنەس دەڵێ: (فأعجبني هذا الحدیث، فقلت لابني: اكتبه فكتبه) واتا: سەرسام بووم بەو فەرمودەیە و بەكوڕەكەمم وت بینوسەوە ئەویش نوسیەوە.
ئەڵقەی (٤)
دواكەوتنی نوسینەوەی فەرموودە
3 – 3
ئەو نمونانەی لە ئەڵقەی سێيەم باسمان كرد بەڵگەن لەسەر ئەوەی كە هاوەڵەكانی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) بەجۆرێك لە جۆرەكان نوسینەوەی فەرموودە لەناویاندا هەبووە. راستە هەندێك لە هاوەڵان توند بوونە لە وەرگرتنی ریوایەتەكانی فەرموودە و بە ئاسانی هەموو ریواتێكیان وەرنەگرتووە بەڵام مەسەلەكە تەنها لە پەرۆشیان بووە بۆ راست و دروستی فەرموودە و بەڵكو دەتوانین بڵێین ئەو هاوەڵانە لەسەرووی هەمویانەوە عومەری كوڕی خەتاب (خوا لێی رازی بێ) پێشەنگ بوونە لە دانانی مەنهەجێكی زانستی لە مەسەلەی وەرگرتن یا رەتكردنەوەی فەرموودە كە بووە هەوێنێك بۆ زانستی بریندار كردن و راستكردنەوە (جەڕح و تەعدیل).
ئەوانەی گومان دروست دەكەن لەسەر فەرموودە پشت بە چەند ریوایەتێك دەبەستن لەسەر ئەوەی هاوەڵەكان لەگەڵ نوسینەوەی فەرموودە نەبوون، یەكێك لەوانە حاكم لە عائیشەوە (خوا لێی رازی بێ) دەگێڕێتەوە كە باوكی واتا ئەبو بەكر (خوا لێی رازی بێ) فەرموودەكانی پێغەمبەری كۆكردۆتەوە كە گەیشتۆتە 500 فەرموودە و پاشان شەو خەوی لێنەكەوتووە و بیری لێكردۆتەوە وبەیانی بە عائیشەی وتووە ئەو فەرموودانە بهێنە و داوای ئاگری كرد و فەرموودەكانی سوتاند، عائیشە لێی دەپرسێ: بۆچی سوتاندت؟ لە وەڵامدا ئەبو بەكر وتی: دەترسم بمرم و ئەو فەرموودانە لەلام بن و فەرموودەیەكی تیا بێ لە پیاوێك كە متمانەم پێی هەبووە بەڵام دواتر ئەو فەرموودەیە بەو شێوەیە نەبێ كە ئەو پێی وتووم.
(تذكرة الحفاظ) الذهبي، طبعة دار الكتب العلمیة ص1/10، 11. ئیمامی زەهەبی كاتێك ئەو ریوایەتە دەهێنێتەوە بە راستی دانانێ و دەڵێ: فهذا لا یصح والله أعلم.
تەنانەت ئەگەر راستیش بێ ئەوە بەڵگە نیە لەسەر ئەوەی ئەبو بەكر باوەڕی بە نوسینەوەی فەرموودە نەبووە بەڵكو بە پێچەوانەوە كە سەرەتا فەرموودەكانی نوسیوەتەوە واتا باوەڕی هەبووە بە نوسینەوە و بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) لە دوا جاردا لەگەڵ رێپێدان بووە بە نوسینەوەی فەرموودەكانی ئەگەر نا ئەبو بەكر چۆن شتێك دەكا كە پێغەمبەر قەدەغەی كردبێ، پاشانيش كه فەرموودەكانی سوتاندووە لەبەر ئەوە نەبووە كە نوسینەوە رێگەپێنەدراو بووە بەڵكو لەبەر ئەوەی ترسی هەبووە نەوەك فەرموودەكان وەك خۆی نەنوسرابێتەوە.
ریوایەتێكی تر عوڕوەی كوڕی زوبێر لە عومەری كوڕی خەتابەوە (خوا لێی رازی بێ) دەگێڕێتەوە كە عومەر نیازی هەبووە فەرموودە كۆبكاتەوە و بیاننوسێتەوە و پرسی بە هاوەڵەكانی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) كرد و ئەوانیش رەزامەندیان نيشاندا كە بینوسێتەوە، بەڵام عومەر مانگێك راوەستا و ئیستیخاڕەی كرد وپاشان بەیانیەك هەڵسا و وتی: من دەمویست فەرموودەكان بنوسمەوە بەڵام به بیرمدا هات كە نەتەوەكانی پێش ئێوە كتێبیان نوسی و روویان تێكرد و وازیان لە كتێبی خوا هێنا، سوێند بە خوا هیچ شتێكی تر تێكەڵی كتێبی خوا ناكەم. (ابن عبد البر “جامع بیان العلم وفضله” (343) 1/274 دار ابن الجوزي، 1994. الخطیب البغدادي (تقیید العلم) ص49، دار الاستقامة.
ئەو ریوایەتە كە ابن عبد البر و خەتیبی بەغدادی ریوایەتیان كردووە لەگەڵ ئەوەی قسەی لەسەرە كە لاواز بێ و عوڕوە ئیمامی عومەری نەبینیوە بەڵام ئەگەر راستیش بێ ئەوە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە عومەر قەناعەتی هەبووە بەنوسینەوەی فەرموودە و هاوەڵەكانیش پێیان باش بووە كە بنوسرێتەوە و رای هاوەڵەكان لێرە بێگومان ئیعتیباری خۆی هەیە، بەڵام عومەر دواتر كە گەیشتە ئەو رایە بەنەنوسینەوەی فەرموودە مەبەستی ئەوە بووە تا موسڵمانان زیاتر بایەخ بە قورئان بدەن.
ئەگەر بێینە سەر تابیعیەكان ئەوا چەندین ریوایەت هەیە كە ئەوانیش فەرموودەیان نوسیوەتەوە و هاوەڵەكان رێیان پێداون بە نوسینەوەی فەرموودە، هەندێك لەو نمونانە:
– لە ریوایەتێكی صەحیحدا بەشیری كوڕی نەهیك دەڵێ: كتێبێكم لە ئەبو هوڕەیڕەوە نوسیەوە، كاتێ ویستم لێی جیا ببمەوە پێیم وت: ئەی باوكی هوڕەیڕە من كتێبێكم لە تۆ نوسیوەتەوە، ئایا بیگێڕمەوە لە تۆوە؟ وتی: بەڵێ بیگێڕەوە. الخطیب البغدادي (تقیید العلم) ص 129، سنن الدارمي (511) 1/435 ، دار المغني للنشر والتوزیع، مصنف ابن أبی شیبة (26432).
– كەثیر كوڕی ئەفلەح دەڵێ: لەلای زەیدی كوڕی ثابت دەماننوسیەوە. (تقیید العلم) ص130.
– چەند ریوایەتێك هەیە لە سەعیدی كوڕی جوبەیر كە قوتابی عبدالله ی كوڕی عباس بوو باسی ئەوە دەكا كە فەرموودەی لە ابن عباس نوسیوەتەوە تا پەڕەكەی پڕ كردۆتەوە تا لە دەستی و لەسەر پێشەوەی وشترەكەی نوسیویەتیەوە. (تقیید العلم) ص 130 – 132.
– عبدالله ی كوڕی حەنەش دەڵێ: بینیم لەلای بەڕا‌ء (واتا بەڕائی كوڕی مالك) بە قەمیش دەیاننوسیەوە. (تقیید العلم) ص 134.
– تابیعیەك بە ناوی حەسان دەڵێ: لەگەڵ وەفدێكدا لە خەڵكی ئەنبار چووینە لای حەجاج تا شكات بكەین لە ئەمیرەكەمان ابن الرفیل، كە چوومە دیوانی حەجاج بینیم شێخێك خەڵك لە دەوری كۆبۆتەوە و دەنوسنەوە، پرسیم ئەوە كێیە؟ وتیان ئەنەسی كوڕی مالیكە. (الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، دار الغرب الاسلامي، 2002، 9/171.
– لە بارەی تابیعیەك بە ناوی سلیمان الیشكري هاتووە: (كان سلیمان الیشكري جاور بمكة سنة جاور جابر بن عبدالله، وكتب عنه صحیفة، ومات قدیما وبقیت الصحیفة عند أهله) دراسات فی الحدیث النبوي وتاریخ تدوینه، محمد مصطفی الأعظمي، المكتب الاسلامي، 1980، ص105. واتا: سلیمان الیشكری ساڵێك لەشاری مەكە مایەوە لەلای جابری كوڕی عبدالله و پەڕاوێكی نوسیەوە لەجابرەوە، له زووەوە وەفاتی كردووە و پەڕاوەكەی لەلای كەس وكارەكەی مایەوە.
– عوڕوەی كوڕی زوبێر دەڵێ: عائیشە (خوا لێی رازی بێ) پێی وتم: كوڕەكەم بیستوومە كە تۆ فەرموودە لەمن دەبیستی دەینوسیەوە و پاشان جارێكی تر دەینوسیەوە، وتم: گوێم لێ دەبێ لە تۆ لەسەر بابەتێك پاشان لەسەر بابەتێكی تر هەمان فەرموودەم گوێ لێ دەبێ دووبارە دەینوسمەوە، وتی: هیچ جیاوازیەكت لەواتاكەی گوێ لێدەبێ؟ وتم: نەخێر، وتی: ئاساییە بینوسەوە. (الخطیب البغدادي، الكفایة فی معرفة أصول علم الروایة، دار ابن الجوزي، 1432هـ، 1/442.
ئەمانە و چەندین ریوایەتی تر هەن – سەیری كتێیبەكانی (تقیید العلم) (جامع بیان العلم وفضله) (دراسات فی الحدیث النبوي) (السنة قبل التدوین محمد عجاج الخطیب) بكە بۆ زیاتر ئاگادار بوون – لەسەر ئەوەی كە شوێنكەوتەكان فەرموودەیان نوسیوەتەوە و هاوەڵەكان خۆیان رێیان پێداون كە بنوسنەوە و راست نیە كە بووترێ كۆكردنەوە و نوسینەوەی فەرموودە تەنها لەسەردەمی عومەری كوڕی عبدالعزیز بووە كە لە ساڵی 99ی كۆچی تا 101 خەلیفە بوو، ئەوەی كە عومەر كردی ئەوە بوو داوای كرد ئەو پەڕاوانەی كە هەبوون لەلای تابیعیەكان كۆ بكرێنەوە و لە یەك كتێبدا بنووسرێنەوە بۆ ئەوەی لەناو نەچن.
ئەڵقەی (5)
دادپەروەری هاوەڵەكان (عدالة الصحابة)
یەكێكی تر لە گومانەكانی سەر فەرموودەكانی پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەر بێ) قسە كردنە لەسەر هاوەڵەكانی پێغەمبەر (خوا لێیان رازی بێ) كە ئەوان یەكەم زنجیرەی گێڕانەوەی فەرموودەن و تانەدان لە هاوەڵەكان و متمانە نەكردن پێیان واتا تانەدان لە فەرموودە، جا ئەو كەسانەی گومان درووست دەكەن لەسەر فەرموودە بۆ گەیشتن بە مەبەستە گڵاوەكەیان دەڵێن كە هاوەڵەكان هەموویان جێی متمانە نین و بە رەهایی دادپەروەر نین وتیایاندا هەبووە دووڕوو (منافق) بووە و بەڵگەی ئەو ئایەتە دەهێننەوە كە باس لەوە دەكا لە خەڵكی مەدینە هەیانە دووڕوویی دەكەن و لەسەری بەردەوامن و تۆ ئەی محمد نایانناسی ئێمە دەیانناسین:[وممن حولكم من الأعراب منافقون ومن أهل المدينة مردوا على النفاق لا تعلمهم نحن نعلمهم سنعذبهم مرتين ثم يردون إلى عذاب عظيم] التوبة/101.
هەروەها ئەو كەسانە ئەو فەرموودەیە بە بەڵگە دەهێننەوە كە لە بوخاری و موسلیم و چەند كتێبێكی تریش هاتووە بە چەند شێوازێك لەوانە: (یرد علی یوم القیامة رهط من أصحابي، فیحلئون عن الحوض، فأقول: یا رب أصحابي، فیقول: إنك لا علم لك بما أحدثوا بعدك، إنهم ارتدوا علی أدبارهم القهقری) البخاري (6585).
واتا: لە رۆژی دواییدا كۆمەڵێك لە هاوەڵەكانم دێن بۆ لام و قەدەغە دەكرێن بێنە سەر حەوزی كەوسەر، منیش دەڵێم: خوایە هاوەڵەكانم، خوای گەورە دەڵێ: تۆ نازانی چیان كرد دوای تۆ، ئەوان لە دین هەڵگەڕانەوە.
سەبارەت بە دووڕووەكان و مەسەلەی نەناسینیان لەلایەن پێغەمبەرەوە (درودی خوای لەسەر بێ) كە لە ئایەتەكەدا ئاماژەی پێدراوە، سەرەتا ئایەتەكە دەڵێ: (ومن أهل المدینة) (مِنْ) لە زمانی عەرەبی حەرفی جەڕە بۆ تەبعیض بەكاردێ واتا هەندێك لە دانیشتووانی مەدینە كە هەندێك را دەڵێ (بعض) 3 تا 9 كەس دەگرێتەوە ئەو ژمارە كەمەش هی ئەوە نیە بە هۆیەوە ئەو قسە گەورەیە بوترێ گوایە لەناو هاوەڵەكان دووڕوو هەبووە.
پاشان راستە كە خاوەنی زانستی تەواو خوای گەورەیە بەڵام لە هەمان كاتیشدا دووڕووەكان زۆر سیفاتیان هەبوو كە پێی دەناسرانەوەو لە قورئاندا باسكراوە، تەنانەت لە ئاوازی قسەكردنیشیان دووڕووەكان دەناسرانەوە وەك خوای گەورە دەفەرمێ:(ولتعرفنهم في لحن القول) محمد/47.
بەڵگەش لەسەر ئەوەی كە دووڕووەكان ناسرابوون رووداوی دواكەوتنی سێ هاوەڵەكەی غەزای تەبوكە كە فەرموودەكە بوخاری و موسلیم ریوایەتیان كردووە و یەكێك لە هاوەڵە دواكەوتووەكان كەعبی كوڕى مالیك بوو و لە گێڕانەوەكەیدا دەڵێ:
(فكنت إذا خرجت فی الناس بعد خروج رسول الله صلی الله علیه وسلم فطفت فیهم، أحزنني أنی لا أری إلا رجلا مغموصا علیه النفاق، أو رجلا ممن عذر الله من الضعفا‌ء) البخاري (4418) مسلم (2769).
واتا: كاتێك دەچوومە دەرەوە دوای دەرچوونی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) لە مەدینە و لەناو خەڵكدا دەگەڕام خەمم دەخوارد كە كەسم نەدەبینی تەنها پیاوێكی تۆمەتبار بە دووڕوویی یا پیاوێك لەوانەی خوا عوزری داونەتێ لە بێ دەسەڵاتەكان.
كەواتە دووڕووەكان ناسراو بوون لەناو كۆمەڵگای مەدینە.
سەبارەت بەو فەرموودانەش كە دەفەرمێ كەسانێك لە هاوەڵەكانم قەدەغە دەكرێن لە هاتن بۆ سەر حەوزی كەوسەر، لێرەشدا فەرموودەكە دەڵێ (رهط) كە بە واتای 3 تا 10 كەس دێت، و لە ریوایەتێكی تری فەرموودەكە دەڵێ (أُصیحابی) كە ئەوە لە زمانی عەرەبی پێی دەوترێ (أسلوب التصغیر) واتا بە بچووككراوەیی وشەی هاوەڵەكانم بەكار دەهێنێ كە ئەوەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی ئەو كەسانە ژمارەیان كەمە و هی ئەوە نیە گەورە بكرێ و بووترێ هاوەڵەكان لەدوای پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) هەڵگەڕاونەتەوە. ئەوانەی ئەو فەرموودەیە دەیانگرێتەوە بێ گومان لە كۆچكەران و پشتیوانان (المهاجرون والأنصار) نین چونكە ئەوان وەك دواتر باس دەكەین خوای گەورە لەچەندین ئایەت شایەتیان بۆ دەدات و لێیان خۆش بووە، بەڵكو ئەوانە هەندێك لە ئەعڕابەكان و دووڕووەكانن كە لە دوای پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) هەڵگەڕانەوە و وشەی (أصحابی) لێرە تەنها بە مانا زمانەوانیەكەی بەكار هاتووە، بەڵگەش بۆ ئەوە كاتێك عومەر ئیزن لە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) دەخوازێ بە كوشتنی سەركردەی دووڕووەكان عبدالله كوڕی ئوبەی بەڵام پێغەمبەر پێی دەڵێ: (دعه، لا یتحدث الناس أن محمدا یقتل أصحابه) البخاری (4905) مسلم (2584).
واتا: لێیگەڕێ با خەڵك نەڵێ محمد هاوەڵەكانی خۆی دەكوژێ. كە دیارە عبدالله هاوەڵ نیە بەڵام بەكارهێنانی وشەی (أصحاب) لێرە تەنها لایەنە زمانەوانیەكەی دەگرێتەوە.
ئێستاش هەندێك لەو ئایەتانە دەهێنینەوە كە خوای گەورە شایەتی ئیمان و لێخۆشبوون و بەهەشت دەدات بۆ هاوەڵەكان (وكفی بالله شهیدا) خوای گەورە بەسە شاهێد بێ و لەدوای ئەو كەس بۆی نیە هاوەڵەكان بهێنێتە ناو بابەتی جەڕح و تەعدیل و هەر كەسێك تانەی لێیاندا ئەوا با بە ئیمانی خۆیدا بچێتەوە، بێگومان ئەوەش مانای ئەوە نیە كە هاوەڵەكان هەڵەیان نەبووەو مەعصوم بوون، چونكە هەموو كەسێك قابیلی هەڵەیە تەنها پێغەمبەری خوا نەبێ (درودی خوای لەسەر)، بەڵام مەبەستەكە لێرە ئەوەیە كە هاوەڵەكان هەموویان جێی متمانەن بۆ گێڕانەوەی فەرموودەو بە هیچ شێوەیەك چاوەڕێی ئەوەیان لێناكرێ درۆ بكەن بەدەم پێغەمبەرەوە.
۱- [محمد رسول الله والذين معه أشداء على الكفار رحماء بينهم تراهم ركعا سجدا يبتغون فضلا من الله ورضوانا سيماهم في وجوههم من أثر السجود ذلك مثلهم في التوراة ومثلهم في الإنجيل كزرع أخرج شطأه فآزره فاستغلظ فاستوى على سوقه يعجب الزراع ليغيظ بهم الكفار وعد الله الذين آمنوا وعملوا الصالحات منهم مغفرة وأجرا عظيما] الفتح: 29
💠 سوره الفتح آیه 29🔹 محمد پێغه‌مبه‌ری خوایه وه ئه‌و صه‌حابه به‌ڕێزانه‌ى له‌گه‌ڵی بوون سه‌خت‌و توندن له‌گه‌ڵ كافراندا، وه له نێوان خۆیاندا زۆر به‌ڕه‌حم و سۆزو به‌زه‌یی و میهره‌بانن، كه ده‌بێت مرۆڤـى باوه‌ڕدار وا بێت ئه‌یانبینی هه‌میشه له ڕكوع و سجوددان‌و نوێژ ئه‌كه‌ن بۆ خوای گه‌وره مه‌به‌ست‌و نیه‌تیان ده‌ستخستنی فه‌زڵو چاكه‌و ڕه‌زامه‌ندی خوای گه‌وره‌یه، (خواى گه‌وره نیه‌تى پاكى صه‌حابه ده‌رده‌خات‌و شایه‌تى نیازپاكیان بۆ ده‌دات، چۆن ده‌بێت له پاش ئه‌م شایه‌تییه‌ى خواى گه‌وره بۆیان خه‌ڵكى قسه‌یان پێ بڵێت‌و جوێنیان پێ بدات‌و تۆمه‌تباریان بكات؟!!)
نیشانه‌ى خشوع‌و خۆبه‌كه‌مزانین‌و شێوه‌و ره‌وشت جوانی‌و دره‌وشاوه‌ی له ڕوویاندا دیاره به‌هۆی زۆرى شوێنه‌واری سوجده بردن‌و نوێژ كردنیان، (هه‌ركه‌سێك به‌شه‌و شه‌ونوێژ بكات به رۆژ رووى جوان ده‌بێت‌و پێوه‌ى دیار ده‌بێت)
له ته‌ورات و ئینجیلیشدا وه‌سفی ئه‌م صه‌حابه به‌ڕێزانه به‌و شێوازه كراوه نموونه‌ی ئه‌م صه‌حابه به‌ڕێزانه وه‌كو نموونه‌ی ڕووه‌كێك وایه كه سه‌ره‌تا لاوازه‌و دواتر به‌هێز ئه‌بێت‌و پێ ئه‌گات‌و گه‌وره ئه‌بێت وه له پاش ئه‌وه‌ی كه ته‌نك‌و ناسكه دواتر ئه‌ستوورو به‌هێزو درێژ ئه‌بێت ئه‌و كاته له‌سه‌ر پئی خۆی له‌سه‌ر داره‌كه‌ی خۆی ڕائه‌وه‌ستێ جووتیاره‌كه زۆر پئی سه‌رسام ئه‌بێت، كه ئه‌مه‌یش نموونه‌ی صه‌حابه به‌ڕێزه‌كانه كه سه‌ره‌تا لاوازو بێ هێزو كه‌م بوون دواتر خوای گه‌وره به‌هێزی كردن‌و زۆری كردن تا ببێته خه‌فه‌ت خواردن بۆ كافران‌و كافران كه ده‌یانبینن خه‌فه‌تیان پێ بخۆن‌و رقیان لئیان بێت، (ئیمامى مالیك‌و كۆمه‌ڵێك له زانایان لهم ئایه‌ته‌وه ئه‌و حوكمه‌یان وه‌رگرتووه كه هه‌ر كه‌سێك رقى له صه‌حابه بێت ئه‌وه كافر ده‌بێت) خوای گه‌وره به‌ڵێنی داوه به‌و باوه‌ڕدارانه‌ى كه كرده‌وه‌ی چاكیان كردووه به لێخۆشبوون‌و ئه‌جرو پاداشتێكی زۆر گه‌وره كه به‌هه‌شته، (كرده‌وه‌ى چاك ئه‌وه‌یه بۆ خوا بێتو بۆ ریا نه‌بێت، وه له‌سه‌ر سوننه‌ت بێتو بیدعه نه‌بێت، وه ئه‌م ئایه‌ته موژده‌دانه به صه‌حابه به به‌هه‌شت) والله أعلم .
– [للفقراء المهاجرين الذين أخرجوا من ديارهم وأموالهم يبتغون فضلا من الله ورضوانا وينصرون الله ورسوله أولئك هم الصادقون ، والذين تبوءوا الدار والإيمان من قبلهم يحبون من هاجر إليهم ولا يجدون في صدورهم حاجة مما أوتوا ويؤثرون على أنفسهم ولو كان بهم خصاصة ومن يوق شح نفسه فأولئك هم المفلحون] الحشر: 8،9
💠 سوره الحشر آیه 8🔹 ئه‌و فه‌قیره كۆچكه‌رانه كه له مه‌ككه‌وه له شوێن‌و ماڵو سامانى خۆیان ده‌ركران له‌لایه‌ن كافرانه‌وه مه‌به‌ستیان ده‌ستكه‌وتنی فه‌زڵی خوای گه‌وره بووه به‌وه‌ی كه خوای گه‌وره ڕزقیان بدات له دونیا, وه مه‌به‌ستیان ڕه‌زامه‌ندی خوای گه‌وره بووه له قیامه‌تدا ده‌ستیان بكه‌وێ‌و خوا لئیان ڕازی بێ، (ئه‌م ئایه‌ته شایه‌تیدانى خواى گه‌وره‌یه بۆ صه‌حابه كۆچكه‌ره‌كان كه مه‌به‌ستیان ره‌زامه‌ندى خواى گه‌وره‌یه) وه خواو پێغه‌مبه‌ری خوایان سه‌رئه‌خست به‌وه‌ی كه جیهادیان ئه‌كردو به‌رگریان له دینی خوای گه‌وره ئه‌كرد به‌ڕاستی ڕاستگۆی ته‌واو و ڕاسته‌قینه ئه‌مانه‌ن
💠 سوره الحشر آية۹🔹 وه ئه‌نصاریه‌كان كه جێگیرو نیشته‌جێ بوونه له مه‌دینه پێش موهاجیره‌كان، وه ئیمانیان هێناوه به خواو پێغه‌مبه‌ری خوا ئه‌و موسڵمانانه‌یان خۆش ئه‌وێ كه له مه‌ككه‌وه كۆچیان كردووه‌و هاتوونه بۆ لای ئه‌مان وه چاكه‌یان له‌گه‌ڵدا ئه‌كه‌ن وه ئه‌وه‌یشی كه موهاجیران پێیان به‌خشراوه له پله‌و پایه‌و رێزو غه‌نیمه‌ت و ئه‌و شتانه ئه‌مان حه‌سوودیان پێ نابه‌ن، له فه‌یێدا ته‌نها موهاجیران به‌شیان دراو ئه‌نصارییه‌كان به‌شیان نه‌درا ته‌نها دوو كه‌سی فه‌قیر نه‌بێ له ئه‌نصاریه‌كان كه زۆر پێویست بوون پێغه‌مبه‌ر پئی دان, كه (سه‌هلى كوڕى حونه‌یف‌و ئه‌بو دوجانه سه‌مماكى كوڕى خرشه) بوون، جا ئه‌مان حه‌سوودی نابه‌ن به موهاجیران كه ئه‌و ماڵه‌یان ده‌ست ئه‌كه‌وێ وه ئه‌نصارییه‌كان موهاجیران پێش خۆیان ئه‌خه‌ن له شتی دونیاییدا ئه‌گه‌ر خۆیشیان زۆر پێویستیان پێ بێت و زۆر فه‌قیر بن، وه‌كو ئه‌و كه‌سه‌ی كه میوانی پێغه‌مبه‌ری خوا بوو كه پێغه‌مبه‌رى خوا كه‌سێكى نارد بۆ لاى خێزانه‌كانى ئه‌وان وتیان جگه له ئاو هیچ شتێكمان نیه بیده‌ینێ، پێغه‌مبه‌رى خوا فه‌رمووی: (ره‌حمه‌تى خوا له كه‌سێك بێت ئه‌مشه‌و ئه‌م میوانه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا ئه‌باته‌وه‌و میوانداری بۆ ئه‌كات)، (ئه‌بو ته‌ڵحه‌ی ئه‌نصاری) بردیه‌وه‌و به‌خێزانه‌كه‌ى وت: میوانى پێغه‌مبه‌رى خوایه هیچ شتێك هه‌ڵمه‌گره‌و چى هه‌یه بیهێنه، ئه‌ویش وتى: سوێند به خوا ته‌نها خواردنی منداڵه‌كانه، وتى: ئه‌گه‌ر منداڵه‌كان داواى خواردنیان كرد بیانخه‌وێنه‌و بیده به میوانه‌كه‌و چراكه ده‌كوژێنینه‌وه‌و خۆمان هیچ ناخۆین، وایان كرد، به‌یانى كه چوو بۆ لاى پێغه‌مبه‌رى خوا ، پێغه‌مبه‌رى خوا پێى فه‌رموو: خواى گه‌وره سه‌رسام بوو بهم ژن‌و پیاوه‌و خوای گه‌وره ئه‌م ئایه‌ته‌ی له‌سه‌ریان دابه‌زاند وه هه‌ر كه‌سێك له ڕه‌زیلی‌و چروكى‌و ڕژدی نه‌فسی، خۆی بپارێزێ‌و خۆی پاك بكاته‌وه ئه‌و كه‌سانه به‌ڕاستی سه‌رفرازو سه‌ركه‌وتوون، به‌وه‌ی كه زه‌كاتی ماڵه‌كه‌ی بدات یان حه‌قی تری تیابێ بیدات
– [والسابقون الأولون من المهاجرين والأنصار والذين اتبعوهم بإحسان رضي الله عنهم ورضوا عنه وأعد لهم جنات تجري تحتها الأنهار خالدين فيها أبدا ذلك الفوز العظيم] سورة التوبة: 100
💠 سوره التوبة آیه 100🔹 پێشه‌نگه سه‌ره‌تاكان له كۆچكه‌ره‌كان‌و پشتیوانان ئه‌وانه‌ى كه له حوده‌یبیه به‌شدارى به‌یعه‌ى ریزوانیان كردووه، یان ئه‌وانه‌ى له‌گه‌ڵا پێغه‌مبه‌ری خوا نوێژیان كردووه رووه‌و هه‌ردوو قیبله‌كه وه ئه‌وانه‌یش كه له دوای ئه‌وان هاتوونه‌و شوێنیان كه‌وتوونه به چاكه خوای گه‌وره لئیان ڕازی بووه (ئیتر چۆن ده‌بێت توانج‌و جوێن‌و قسه‌ى ناشیرین به‌صه‌حابه بوترێت كه خواى گه‌وره لئیان رازى بووه، وه به‌هه‌شتى بۆیان ئاماده‌كردووه؟!) وه ئه‌وانیش به‌و نیعمه‌ت و فه‌زڵه‌ی خوای گه‌وره پئی به‌خشیوون ڕازین وه خوای گه‌وره باخ و باخاتی له به‌هه‌شتدا بۆ ئاماده كردوون كه جۆگه‌له ئاو به‌ژێر داره‌كان‌و ماڵه‌كانیاندا ئه‌ڕوات‌و به‌نه‌مری‌و به‌هه‌میشه‌یی تیایدا ئه‌مێننه‌وه (ئه‌م ئایه‌ته به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كه ئێــستا به‌هه‌شت دروستكراوه‌و ئاماده‌كراوه) ئا ئه‌مه بردنه‌وه‌ی هه‌ره گه‌وره‌یه
– […..لا يستوي منكم من أنفق من قبل الفتح وقاتل أولئك أعظم درجة من الذين أنفقوا من بعد وقاتلوا وكلا وعد الله الحسنى والله بما تعملون خبير] سورة الحديد: ۱۰
💠 سوره الحديد آیه 10🔹 ئه‌وه ئێــوه چیتانه‌و چی ڕێگریتان لێ ئه‌كات‌و چ بیانوویه‌كتان هه‌یه له‌وه‌ی كه نابه‌خشن له پێناو خوای گه‌وره له كاتێكدا هه‌رچی له ئاسمانه‌كان و زه‌وی هه‌یه هه‌مووی موڵكی خوای گه‌وره‌یه، واته: ببه‌خشن‌و ترسى هه‌ژاریتان نه‌بێت‌و خوای گه‌وره پێتان ئه‌به‌خشێ له پێش صوڵحی (حوده‌یبیه)، یاخود له پێش فه‌تحی مه‌ككه‌دا ئه‌وه‌ی كه له پێناو خوای گه‌وره‌دا ماڵی خۆی به‌خشیوه‌و له پێناو خوای گه‌وره‌دا كوشتاری كردووه وه‌ك ئه‌و كه‌سانه نین كه له دوای فه‌تحی مه‌ككه‌وه كوشتاریان كردووه‌و به‌خشیویانه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له پێش فه‌تحی مه‌ككه‌دا زیاتر موسڵمانان پێویستیان به به‌خشین بووه له پێناو دینه‌كه‌ی خوای گه‌وره‌و له پێناو خوای گه‌وره, وه زیاتر پێویستیان به‌وه بوو كه پشتیوانی بكرێن، (ئه‌بو به‌كرى صدیق له هه‌موو كه‌س زیاتر ئه‌م ئایه‌ته ده‌یگرێته‌وه چونكه هه‌موو ماڵه‌كه‌ى له پێناو خواى گه‌وره‌دا به‌خشى) ئه‌وانه‌ی له پێش فه‌تحی مه‌ككه به‌خشیویانه‌و كوشتاریان كردووه ئه‌وانه ئه‌جرو پاداشتیان یه‌كجار گه‌وره‌تره له‌و كه‌سانه‌ی كه
له دوای فه‌تحی مه‌ككه‌دا به‌خشیویانه‌و كوشتاریان كردووه له پێناو خوای گه‌وره به‌‌ڵام خوای گه‌وره به‌ڵێنی به‌هه‌شتی به‌هه‌ردوولایان داوه هه‌ر چه‌نده پله‌یشیان جیاوازه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پله‌كانی به‌هه‌شتیش جیاوازه، (ئه‌م ئایه‌ته به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر فه‌زڵاو پله‌و پایه‌ى صه‌حابه، چونكه خواى گه‌وره موژده‌ى به‌هه‌شتى به هه‌موویان داوه، ئیتر چۆن ده‌بێت قسه به كه‌سانێكى ئاوا بكرێت كه خواى گه‌وره مژده‌ى به‌هه‌شتى پێداون؟!!) وه خوای گه‌وره زۆر زانیاری وردی هه‌یه سه‌باره‌ت به كرده‌وه‌كانی ئێــوه وه هیچ شتێك له خوای گه‌وره ناشاردرێته‌وه
– [لقد رضي الله عن المؤمنين إذ يبايعونك تحت الشجرة فعلم ما في قلوبهم فأنزل السكينة عليهم وأثابهم فتحا قريبا] سورة الفتح: 18
💠 سوره الفتح آیه 18🔹 ئه‌ى پێغه‌مبه‌ری خوا به دڵنیایی خوای گه‌وره ڕازی بوو له‌و باوه‌ڕدارانه‌ی كه له ژێر ئه‌و داره‌دا به‌یعه‌ت به تۆ ئه‌ده‌ن له حوده‌یبیه كه ژماره‌یان هه‌زارو چوار سه‌د یان هه‌زارو پێنج سه‌د كه‌س بوو، پێغه‌مبه‌ری خوا فه‌رمووى: (ئه‌وانه‌ى له ژێر ئه‌و داره به‌یعه‌تیاندا هیچ كه‌سێكیان ناچنه دۆزه‌خه‌وه) به‌یعه‌ته‌كه بۆ تۆڵه سه‌ندن بوو بۆ خوێنى ئیمامى عوسمان كه پڕوپاگه‌نده ب‌ڵاو بوه‌وه كه كوژراوه، كه پێغه‌مبه‌ری خوا ناردى بۆ مه‌ككه بۆ ئه‌وه‌ى گفتوگۆ له‌گه‌ڵا قوڕه‌یش بكات تا رێگایان بده‌ن بچنه مه‌ككه‌وه‌و عومره بكه‌ن، به‌‌ڵام ئه‌وان رێگایان نه‌داو دواتر رێككه‌وتننامه‌ى (حوده‌یبیه) كرا، پێغه‌مبه‌ری خوا ده‌ستێكى خسته ناو ده‌سته‌كه‌ى ترى‌و فه‌رمووى: (خوایه عوسمان بۆ پێویستى خواو پێغه‌مبه‌ری خوا رۆیشتووه) ده‌ستى پێغه‌مبه‌ری خوا بۆ عوسمان باشتر بوو له ده‌ستى ئه‌وان بۆ خۆیان، (سه‌عیدى كوڕى موسه‌ییب) ده‌فه‌رمێت: باوكم له‌و كه‌سانه بوو كه له ژێر ئه‌و داره به‌یعه‌تى به پێغه‌مبه‌ری خوادا ، باوكم فه‌رمووى: ساڵى دواتر رۆیشتینه‌وه بۆ حوده‌یبیه له بیرمان كرد‌و نه‌مانزانى كام داره بوو.
سه‌عید فه‌رمووى: هاوه‌‌ڵانى پێغه‌مبه‌ری خوا له یادیان چوو نه‌یانزانى كام داره‌یه ئێــستا ئێــوه ده‌یزانن!؟ (خواى گه‌وره له بیرى بردنه‌وه بۆ ئه‌وه‌ى كه خه‌ڵكى نه‌چنه سه‌رى‌و نه‌یپه‌رستن، كه ئه‌و داره دروست نه‌بێت بپه‌رسترێت‌و بچیته سه‌رى دارو به‌ردى تر چۆن دروسته!!؟) خوای گه‌وره زانی چی له دڵیاندا هه‌یه له ڕاستگۆیی‌و به ئه‌مه‌كى‌و گوێڕایه‌ڵى‌و دامه‌زراوی خوای گه‌وره‌ش هێمنی و ئارامی دابه‌زانده سه‌ر دڵیان وه دواتریش پاداشتی دانه‌وه به فه‌تحێكی نزیك كه فه‌تحی خه‌یبه‌رو فه‌تحی مه‌ككه‌و شوێنه‌كانى تر بوو
– [لقد تاب الله على النبي والمهاجرين والأنصار الذين اتبعوه في ساعة العسرة من بعد ما كاد يزيغ قلوب فريق منهم ثم تاب عليهم إنه بهم رءوف رحيم] سورة التوبة: 117
💠 سوره التوبة آیه 117🔹 خوای گه‌وره له پێغه‌مبه‌ری خوا خۆشبوو له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پێشتر ئیزنی مونافیقانی دا كه دواكه‌ون و نه‌یه‌ن بۆ غه‌زا، یاخود له‌به‌ر ئه‌وه‌ی داوای لێخۆشبوونی بۆ (ئه‌بو تاڵیب)ی مامه‌ی كرد، وه له موهاجیرو ئه‌نصاره‌كان خۆش بوو له هه‌ر تاوانێك كه كردبێتیان ئه‌وانه‌ی كه شوێن پێغه‌مبه‌ری خوا كه‌وتن له غه‌زای (ته‌بووك)دا له كاتی ته‌نگانه‌دا كه كاتێكی یه‌كجار گه‌رم بوو، وه خواردنیان زۆر كه‌م پێبوو تا خورمایه‌كیان ده‌كرده دوو له‌ته‌وه بۆ دووكه‌س، وه ئاو نه‌بوو زۆر تینوو بوون، وه دوژمن زۆر به‌هێز بوو كه نزیك بوو دڵی هه‌ندێك له موسڵمانان بگۆڕێت به‌وه‌ی كه دوابكه‌ون له غه‌زاكه‌دا پاشان خوای گه‌وره له‌وانیش خۆشبوو به‌راستى خوای گه‌وره زۆر به‌ڕه‌ێفه‌ت‌و ڕه‌حمه‌ت‌و سۆزو به‌زه‌یی‌و میهره‌بانه له‌گه‌ڵیان
گومانەكانی سەر پێشەوا ئەبو هوڕەیڕە (خوا لێی ڕازی بێت)
دژایەتی كردنی پێشەوا ئەبو هوڕیڕە (خوا لێی رازی بێ) هی ئەو سەردەم نییەبەڵكو هەر لە كۆنەوە ئەو هاوەڵە ناحەزی هەبووە بە تایبەتی موعتزیلەكان و لەسەرووی هەموویانەوە (ابراهیم بن سیار النظّام) كە زۆرێك لە زانایانی ئەهلی سوننە وجەماعە بە زندیق و لە دین هەڵگەڕاوە وەسفیان كردووە لەبەر را شازەكانی، ئەو سەركردەیەی موعتزیلەكان زۆر دژایەتی ئەبو هوڕەیڕەی كردووە و درۆی زۆری بۆ هەڵبەستووە و یەكێك لەو زانایانەی كە وەڵامی درۆ و بوختانەكانی داوەتەوە ابن قتیبة الدینوري لە كتێبی (تأویل مختلف الحدیث).
لەو سەردەمەشدا زۆرێك لە رۆژهەڵاتناسەكان ئاڵای دژایەتی كردنی ئەبو هوڕەیڕەیان هەڵكرد وەك بەشێك لە پلانەكانیان بۆ گومان دروست كردن لەسەر فەرموودەكانی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ)، لەسەرووی هەموویانەوە (گۆلد زیهەر) كە رۆژهەڵاتناسێكی جولەكەی هەنگاریە و ساڵی 1921 مردووە و لە چەندین كتێب و لێكۆڵینەوەیدا گومان لەسەر فەرموودە دروست دەكا و تانە لە ئەبو هوڕیڕە دەدا بە تیابەتی لە وتارێكیدا لە ئینسكلۆپیدیای ئیسلامی بەریتانی.
دوای ئەو هەندێك كەس لەوانەی بەناو موسڵمانن درێژەیان دا بە دژایەتی كردنی ئەبو هوڕەیڕە لەوانە نوسەری مصری أحمد أمین لە كتێبی (فجر الاسلام) و هەروەها یەكێك لە شیعە رافیزیەكان بەناوی عبد الحسین شرف الدین الموسوی كتێبێكی دانا بەناوی (أبو هریرة) و رق و كینەی خۆی تیادا هەڵڕشت بەرامبەر ئەو هاوەڵە، بەڵام ئەوەی لە هەموویان زیاتر سنوری ئەدەبی بەزاند و خراپتر لە موعتزیلەكان و شیعە و رۆژهەڵاتناسەكان هێرشی كردە سەر ئەبو هوڕەیڕە نوسەرێكی مصری بوو بەناوی محمود أبو ریة كە كتێبێكی دانا لەژێر ناونیشانی (أضوا‌ء علی السنة النبویة) و بەشێكی زۆری تەرخان كرد بۆ سوكایەتی كردن بە ئەبو هوڕەیڕە و تانەدان لێی، هەروەها كتێبێكی تری هەیە بەناوی (أبوهریرە شیخ المضیرة) كە هەر لە ناونیشانەكەیدا سوكایەتی و گاڵتە كردنی پێوە دیارە بە ئەبو هوڕەیڕە (خوا لێی رازی بێ) چونكە (المضیرة) جۆرێكە لە خواردن گوایە پێشەوا ئەبو هوڕەیڕە حەزی لەم خواردنە بووە.
كورتەیەك لە ژیانی ئەبو هوڕەیڕە:
ناوی عبدالله یا عبدالرحمن یا عومەیر كوڕی عامر، جیاوازی لە ناوی هەیە كە هەندێك را دەیگەیننە زیاتر لە 30 ناو بەڵام ابن حجر لە كتێبی (الإصابة فی تمییز الصحابة) هەمووی دەگەڕێنێتەوە بۆ ئەو سێ ناوەی سەرەوە و زۆری ناوەكانی زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ تەحریف و هەڵەكردن.
پێی دەوترێ ئەبو هوڕەیڕە واتا باوكی پشیلە لەبەر ئەوەی پشیلەیەكی هەبووە بەخێوی كردووە، لە هۆزی (دەوس)ـە و لە ساڵی 7 كۆچی موسڵمان بووە لەسەر دەستی (الطفیل بن عمرو الدوسي) و كە هاتە مەدینە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) لە خەیبەر بوو و لەگەڵ وەفدێك لە دەوسیەكان چوو بۆ خەیبەر و گەیشت بە پێغەمبەری خوا (درودی خوای لەسەر بێ).
كە لە خەیبەر گەڕایەوە بووە هاوەڵێكی نزیكی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) و ماوەی سێ تا چوار ساڵ بەردەوام لەگەڵیدابوو چ لە مەدینەدا و چ لە سەفەرەكانیدا و تەنانەت لەگەڵیدا دەچووە ماڵەكانی لەبەر ئەوەی یەكێك بوو لە هاوەڵە هەژارەكان لە (صُفة) دەمایەوە كە شوێنێك بوو لە مزگەوتی پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) تەرخان كرابوو بۆ ئەوانەی بێ لانە و هەژار بوون و هەر ئەوەش یەكێك لە هۆكارەكانە بۆ زۆری ئەو فەرموودانەی گێڕاویەتیەوە چونكە لە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) نزیك بووە.
پاش ئەوەی خۆی موسڵمان دەبێ لە فەرموودەیەكدا كە موسلیم و ئەحمەد و حاكم ریوایەتیان كردووە باس لە هەوڵدانی دەكا لەگەڵ دایكی تا موسڵمان ببێ بەڵام دایكی سوڕ دەبێ لەسەر ئاینەكەی خۆی، تا ئەبو هوڕەیڕە بە گریانەوە دەچێتە لای پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) شكاتی حاڵی خۆی دەكا لەگەڵ دایكی كە رازی نیە موسڵمان ببێ و قسە بە پێغەمبەری خوا دەڵێ، پێغەمبەریش (درودی خوای لەسەر بێ) دوعا دەكا دەڵێ: خوایە هیدایەتی دایكی ئەبو هوڕەیڕە بدەی. كە ئەبو هوڕەیڕە دەگەڕێتەوە ماڵەوە دەبینێ دایكی خەریكی خۆشوشتنە كە دێتە دەرەوە بەرامبەر ئەبو هوڕەیڕە شایەتی حەق دەدات و موسڵمان دەبێ.
لە فەرموودەیەكدا كە بوخاری بە ژمارەی (2350) بە سەنەدی خۆی ریوایەتی كردووە ئەبو هوڕەیڕە فەرموویەتی: دەڵێن ئەبو هوڕەیڕە زۆر فەرموودە دەگێڕێتەوە، خوا شاهیدە و بەیەكگەیشتنەوەمان لای ئەوە، و دەڵێن بۆ كۆچبەرەكان و پشتیوانەكان وەك ئەو فەرموودە ناگێڕنەوە؟ برا كۆچبەرەكانم بە بازاڕ خەریك بوون و برا پشتیوانەكانم بە كارەكانیان خەریك بوون بەڵام من كەسێكی هەژار بووم بەردەوام لەگەل پێغەمبەری خوا (درودی خوای لەسەر بێ) بووم بۆ ئەوەی برسی نەبم و سكم تێر بێ لەبەر ئەوە من هەردەم حازر بووم لە كاتێكدا ئەوان لەوێ نەبوون و تێدەگەیشتم لە كاتێكدا ئەوان لەبیریان دەكرد، رۆژێكیان پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) فەرمووی: “هەر كەسێكتان جل وبەرگەكەی دابنێ تا من قسەكەم تەواو دەكەم پاشان بیخاتەوە سەر سنگی ئەوا هیچ لە قسەكانی من لەبیر ناكا” منیش عەبایەكی خەت خەتم لەبەردا بوو دامنا تا پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێ) لەقسەكانی تەواو بوو و خستمەوە سەر سنگم، سوێند بەو كەسەی ئەوی بە حەق ناردووە هیچ لە وتەكانیم لەبیر نەكردووە تاوەكو ئەمڕۆ.
كەواتە زۆری ئەو فەرموودانەی ئەبو هوڕەیڕە دەیگێڕێتەوە خۆی هۆكارەكەی لەم فەرموودەیەدا باس دەكا و ئەوەی گوێشی لێبووە لەبیری نەكردووە بە بەرەكەتی دوعای پێغەمبەری خوا.
ئەوانەی كە فەرموودەیان لێ گوێ بووە و ریوایەتیان كردووە زۆر بوون چ لە هاوەڵەكان چ لە شوێنكەوتەكان كە ژمارەیان دەگاتە نزیكەی 800 كەس.
لەسەردەمی خیلافەتیدا ئیمامی عومەر ئەبو هوڕەیڕە دەكاتە ئەمیر لەسەر بەحڕەین و پاشان لایدەبا كەجارێكی تر داوای لێدەكا ببێتەوە ئەمیر ئەو رازی نابێ، لە ساڵی 57 یا 58ی كۆچی ئەبو هوڕەیڕە وەفاتی كرد خوای گەورە لێی رازی بێ و پاداشتی خێری بداتەوە لەسەر ئەو ئومەتە بۆ ئەو خزمەتە زۆرەی كردی بۆ فەرموودەكانی سەروەرمان (درودی خوای لەسەر بێ).
( أنّ الأحاديث في الكتبِ التسعة المنسوبةِ إلى أبي هريرة رضي الله عنه هي (٨٩٦٠ حديثا) منها (٨٥١٠) بسند متّصل، و(٤٥٠ حديثا) بسند منقطِع، وبعد التّدقيقِ انتهينا إلى أنّ الأحاديث التي رواها أبو هريرة في كل هذه الكتب التسعة بعد حذفِ المُكرّر هي (١٤٧٥ حديثا) وقد اشترك في روايتِها معَه عددٌ من الصحابة)
(وعندما حذِفت الأحاديث التي روِيَت عن طريق صحابةٍ آخرين، وصلنا إلى حقيقةٍ مهمّة وهي أنّ ما أتى به أبو هريرةَ مع المُكرَّرات في كتب الحديث التّسعة هي (٢٥٣ حديثا).)
(ثم إنّ الأحاديث التي انفرد بها أبو هريرة بدون تكرار ولم يروِيها أحدٌ غيره في الكتب التسعة هي: (٤٢ حديثا) وما زلنا نواصِلُ البحث، ولكن هذه الأمور وهذه الحقائق أزالت كل تلك الشّبه والتهم العَقيمة والمُغرضة التي كانت تلصق بأبي هريرة ويتهمونه فيها بالإكثار ويقولونَ عنه رضي الله عنه أنه روى (٨٠٠٠ حديث) بمفرده، وبعضهم يقول أنه روى (٥٠٠٠ حديث) بمفرده، هكذا دون رَويّةٍ أو تدقيق أو تَمحيص》. انظر مقالة اتقوا الله في أبي هريرة د.محمد اليماني
(ئەوفەرموودانەی لە (كتب التسعة)لەکتوبو تیسعە هاتونە کەپڵ ئەدرێن بۆلای پێشەوا ئەبو هوڕەیڕە (٨٩٦٠ )فەرموودەن لەوانە (٨٥١٠) فەرموودە بەسەنەدی متصل بێ پچڕان هاتوون وە(٤٥٠) فەرموودەیان بەسەنەدی منقطع هاتوون پچڕان لەسەنەدەکەیان هەیە لەدوای پشکینێکی وردو قۆڵ بۆمان دەرکەوت ئەو فەرموودانەی پێشەوا ئەبوهوڕەیڕە ئەیگێڕێتەوە لەپێغەمبەری خواوە کە لە(كتب التسعة) لە کتبو تیسعە دا هاتون بەبێ دوبارە بونە (١٤٧٥) فەرموودەن وەکۆمەڵێك هاوەڵی پێغەمبەری خوا هاوبەشن لەگەڵی لەگێڕانەوەی فەرموودەکان وەئەگەر بێتو ئەو هاوڵانەی لەگەڵ ئەبو هوڕەیڕەدا فەرمووداکانیان گێڕاوەتەوە لای بەرین بیسڕینە ئەگەین بەئەوەی ئەو فەرموودانەی هاتوون لەوەوە لەکتبو تیسعە دا بەدووبارە بونەوە( ٢٥٣) فەرموودەن وەلەدواییدا ئەگەر بێتو تەنها ئەو فەرموودانەی ئەبو هوڕەیڕە بەتەنها ئەگێڕێتەوەو بەبێ دوبارەبوەنە کەلە کتبوی تیسعە داهاتوە ژمارەیان( ٤٢) فەرموودەن تخوا ئەمەکەی زۆر وجێگەی گومانە لە کۆتایی ئەگەین بەئەوەی ئەو گومانانەی ئەیخەنە سەر پێشەوا ئەبو هوڕەیڕە هەموو قسەی پڕوپوچو بێمانان یان ئەڵێن بەتەنها (٨٠٠٠) فەرموودە یان (٥٠٠٠ )فەرموودەی بەتەنها گێڕاوەتەوە ئەم گومانەش دوورە لەڕاستی هیچی ڕاستو دروستی لەسەر نەهاتوە)ەو ژمارەیەش بە هیچ شێوەیەك زۆر نیە بۆ هاوەڵێكی وەك ئەبو هوڕەیڕە كە بەردەوام لەگەڵ پێغەمبەردا (درودی خوای لەسەر بێ) بووە كەلەوانەیە هەر رۆژێكی ژیانی یەك فەرموودە و نیو یا دوو فەرموودەی بەربكەوێ
وروى حماد بن زيد قال: حدثني عمرو بن عبيد الأنصاري قال: حدثني أبو الزعيزعة كاتب مروان: أن مروان أرسل إلى أبي هريرة، فجعل يسأله، وأجلسني خلف السرير، وأنا أكتب، حتى إذا كان رأس الحول، دعا به، فأقعده من وراء الحجاب، فجعل يسأله عن ذلك الكتاب، فما زاد ولا نقص، ولا قدَّم ولا أخَّر!!الٳصيابة في تمييز الصحابة/ابن حجر العسقلاني/٤۳۳/۷/
کاتبی مەڕوان بوو مەروان بەدوای ئەبو هوڕەیڕەی نارد کۆمەڵێک پرسیاری لێکرد وەفەرمانی پێ کردم دابنیشم لەپشت پەردە قسەکان هەموو قسەکان بنوسمەوە تا ساڵێك تێپەڕی بەسەر ئەمەدا دوبارە لەدوای ئەبو هوڕەیڕەی ناردەوە فەرمانی پێ کردم بچم بۆ پشت پەردە پێی گوتم سەیری ئەو نوسینە بکە کەپار ساڵ لەئەبو هوڕەیڕەم کرد بزانە بیری ماوە ئەفەرموێ پرسیاری لێکرد لەبارری ئەو پرسیارانەی پار ساڵ پێشەوا ئەبو هوڕەیڕە نە وشەیەکی زیاد کرد نەکەمی کرد نە پێشی خست نەدوای خست
بەشی (۷)حەوتام:
دوژمنانی ونەیاران وناحەزانی سونەتی پێغەمبەری خوا(ﷺ) لە هەوڵ پیلانگێڕی دان بۆ دژایەتی کردنی فەرمودەکانی سەروەرمان ﷺ یەکێکی تر لە لەگومانەژەهراویەکانیان بۆ سەر سونەتی پێغەمبەری خوا (ﷺ) هێنانەوەی فەرموودە یەکی ناراستەوهەڵبەستراوە بۆدەرزدان وداڕمانی قەڵای بەرزی فەرموودەکانی سەروەرمان (ﷺ)
(ٲحمد امین)دەڵێ: قوتابخانەی ڕائی گێڕاویەتییەوە کە پێغەمبەر ﷺفەرموویەتی : ((انكم ستختلفون من بعدي فما جاءكم عني فاعرضوه على كتاب الله فما وافقه فعني وما خالفه فليس عني))
((هەر شتێکتان لە منەوە پێگەیشت ئەوا لەگەڵ قورئاندا بەراوردی بکەن ، ئەوەی لەگەڵیدا گونجاو بوو ئەوا من وتومە و وەری بگرن ، ئەگەر ناڕتیکەنەوە ،من چۆن شتێك دەڵێم پێچەوانەی قورئان بێت لەکاتێکدا هیدایەتی داوم)).
محمد حسێن هەیکەل دەڵێ : (لای ئێمە باشترین پێوەر کە فەرموودەکانی پێغەمبەرﷺ پێ پێوانە بکەین ، ئەو فەرموودەیە کە ئەفەرمووێ:
(انكم ستختلفون من بعدي فما جاءكم عني فاعرضوه على كتاب الله فما وافقه فعني وما خالفه فليس عني))
حوکم وبۆچوونی زانایان دەربارەی ئەوفەرموودەیەی کە کردویانەتە بەڵگە:لێرەدا بەیارمەتی خوای پەروەردگار ئەوگومانە گلاوەیان پوجەڵ ئەکەینەوە.
۱ـــ لەپێشەوا شافیعیان پرسی دەربارەی ئەو فەرموودەیە ، فەرمووی:هیـــــــچ کەســــیك ئەو فـــــەرموودەیـــــەی نەگێـــڕاوەتەوە ،، تەنانەت یــــەك فــــە رموودەی ڕاســــــتیشی هـــــەبــێـــــت.(الرسالة:للٳما الشافعي:ص ۲۲٤)
۲ـــ پێشەوا خەتابی ئەفەرمووێ: فەرموودەیەکی درۆ وهەڵبەستراوە وهیـــچ بنەمایەکی نییە.(عون المعبود شرح سنن ٲبي داود مع شرح ابن القيم الجوزية:شمس الحق العظيم آبادي:۲۳۳/۱۲)
۳ــ پێشەوا ئیبن جەوزی لە ئیبن مەعینەوە وعلی کوڕی مەدینی ئەگێڕێتەوە کە فەرموویەتی: ئەو فەرموودەیە زەندیقەکان دایانناوە. (الموضوعات:لابن الجوزي:۲٦/۱) (المجروحين :الصحف أو الرقم : 181)
٤ــ پێشەوا سیوتی هەموو ڕێگاکانی فەرموودەکەی کۆ کردۆتەوە و ڕوونی کردۆتەوە کە گشتیان یان هەڵبەستراون یان زۆر لاوازن.(مفتاح الجنة:السيوطي:ص۳٦ـــ ٤۳)
٥ــ پێشەوا عجلونی لە(کشف الخفاء)دا باسی کردووە و ئەفەرمووێ: هیــــچ شتێــــك لەو بارەیەوە لە پێغەمبەرەوەﷺ نەسەلمێنراوە وفەرمووی، بەڵکو پێچەوانەکەی ڕاستە وچەسپاوە:
(عَنِ الْمِقْدَامِ بْنِ مَعْدِي كَرِبَ الْكِنْدِيِّ قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ : ” أَلَا إِنِّي أُوتِيتُ الْكِتَابَ وَمِثْلَهُ مَعَهُ، أَلَا إِنِّي أُوتِيتُ الْقُرْآنَ وَمِثْلَهُ مَعَهُ،)
(كشف الخفاء ومزيل الٳلباس عمّا اشتهر من الٲحاديث علی ٲلسنة الناس. :٥۲۰/۲.والحديث رواه ٲحمد:٤۱۰/۲۸ــ برقم ۱۱۱۷٤، واللفظ له وقال شعيب الٲرنؤوط : إسناده صحيح رجاله ثقات ، وأخرجه: ابن أبي شيبة (24330)، والدارمي (606)، وابن ماجه (12)، وأبو داود (4604)، والترمذي (2664)، والمروزي في السنة (2444)، والطحاوي في شرح معاني الآثار(6410)، والآجري في الشريعة(97)، والطبراني في الكبير(650)، وفي مسند الشاميين؛ له (1061)، والدارقطني في السنن(4667)، وابن عبد البر في جامع بيان العلم وفضله (2343)، والبيهقي في الكبرى(13442)، وفي دلائل النبوة؛ له 6 /549 وابن بطه في الإبانة (63)، والخطيب في الفقيه والمتفقه 1 /262، والحديث حسَّنه الترمذي (2663)، و(2664)، وصححه ابن حبان (12)، والحاكم (371)، وله شواهدٌ عدَّة.
واتا: ئاگار بن من چەندێك قورئانم پێ بەخشراوە بەوێنەی ئەوەیش سوننەتم پێ بەخشراوە، ئاگار بن من چەندێك قورئانم پێ بەخشراوە بەوێنەی ئەوەیش سوننەتم پێ بەخشراوە
٦ـ پێشەوا بەیهەقی ئەفەرمووێ: [ئەو فەرموودەیە درۆ و هەڵبەستراوە ، هەر خۆی لەخۆیدا بەڵگەیە لەسەر ناڕاستی خۆی ، چونکە لە قوڕئاندا نەهاتووە کە دەبێ فەرموودە بەقورئان پێوانە بکرێ.)(دلائل النبوة:للبيهقي:۲٦/۱ــ۲
۷ـ(پێشەوا شەوكانی: ئەفەرمووێ: فەرموودەیەکی هەڵبەستراوە.) (الفوائد المجموعة الصفحة أو الرقم : 291 | )
۸ــ (پێشەوا ابن عساكر ئەفەرمووێ : فەرموودەیەکی موونکەڕە.)(تاريخ دمشق الصفحة أو الرقم : 59/158 | )
۹ــ (پێشەوا الصغاني: ئەفەرمووێ فەرموودەیەکی هەڵبەستراوە.)(الدر الملتقط الصفحة أو الرقم : 43 |)
۱۰ـ شێخ (ٲحمد محمد شاکر)ئەفەرمووێ(هیچ فەرموودەیەکی ڕاست بەو واتایە نەهاتووە ، هەر حەدیسێك لەو بارەیەوە هاتبێ هەڵبەستراو و نا ڕاستە.)الرسالة للشافعئ ، تحقيق:ٲحمد محمد شاكر:ص ۲۲٤.
هەر لە بەر ئەمەش ئەو کەسانەی ئەو حەدیسەیان وەک بەڵگە بەکارهێناوە ئاماژەیان بە هیچ سەرچاوەیەك نەکردووە ، تەنها ئەوە نەبێ کە یەکێکیان دەڵێ: (قوتابخانەی ڕەئی گێڕاویەتییەوە) کەبەڕاستی ئەوە زۆر سەیر وسەمەرەیە تۆباوڕت بەبەڵگەبوونی فەرموودەکانی بێغەمبەری خودا ﷺ نەبێت بەلام بێیت بۆڕەواچدان بەگومانە ژەهراویەکەی خۆت فەرموودەیەکی درۆ و هەڵبەستراو بێنیت ئەوهەموو فەرمودەڕاست و دروستە پێ ڕەت بکەیتەوە، تۆ بێیت بەفەرموودەیەکی درۆ دژایەتی فەرموودەگەلێکی ڕاست بکەی؟ حەدیسێك نەسەرچاوەکەی دیاری بکرێ ونە سەنەدەکەشی دیار بێت.؟
ئەوە لەکەتێکدا فەرموودەکە لەسەرچاوەکدا هاتووە کە خودی ئەو سارچاوەیە جێگەی گومان وتێڕامانە ، ئەو حەدیسە لەموسنەدی (الربيع بن حبيب)دا هاتووە کە کەسێکی ئیبازی(الٳباضي) مەزهەبە وخودی نوسەرەکەی گومانی ئەوەی لێ ئەکرێ کە گشت سەنەدەکان ناو موسنەدەکەی لەخۆیەوە و لەلایەن خۆیەوە دروست کرابن وگشت موسنەدەکەی لە لایەن زانایانەوە وڕەتکراوەتەوە.(بۆ زیاتر شارەزابوون وناسینی موسنەدە سەیری کتابی(مسند الربيع بن حبيب الٳباضي(دراسة نقدية)سعد بن عبدالله الحميد، بکەهەروەها سەیری ئەو ماڵپەڕە بکە:ملتقي ٲهل الحديث.
نووسینی/ م . ســــەرهـــەد خـــەلیـــفانی.
