ئەشاعیرە دەڵێن ئێمە ئەهلی سوننەتین، فیرقەكانی تریش وەكو ماتوریدیەش بە هەمان شێوە هەر وا دەڵێن، لە ڕاستیدا پێش ئەوان موعتەزیلەش هەر هەمان ئەو بانگەشەیان دەكرد ودەیانوت ئێمە ئەهلی سونننەت و جەماعەتین، بەڵام هەموو بانگەشەیەك پێویستی بەبەڵگە هەیە و بەقسە وئیددیعاكردن نابێت.
1 – ئایا ئەشاعیرە ئەهلی سوننەتن یان نا؟ وەڵامەكەی لە دوو ڕوانگەوە دەبێت، لەلایەكەوە بەلێ ئەهلی سوننەتن، لەلایەكی ترەوە نەخێر ئەهلی سوننەت نین و فیرقەیەكن لە فیرقە لادەرە ئیسلامییەكان، بەڵام چۆن؟ بە ئیعتیباری یەكەم ئەگەر لە بەرانبەر شیعەدا حیساب بكرێن، لەو حاڵەتەدا نەك ئەشاعیرە بەڵكو ماتوریدییەو موعتەزیلەش هەر ئەهلی سوننەتن، چونكە هەموویان دان بە خیلافەتی هەر سێ خەلیفەكەدا دەنێن.
بەڵام كاتێك مەنهەجەكەیان لە عەقیدەدا بە مەنهەجی سەلەف بەراورد بكەین و لە ڕۆشنایی دەقەكانی قورئان و سوننەتدا بە تێگەیشتنی سەلەف لێكی بدەینەوە، نەخێر ئەهلی سوننەت نین و جیاوازی جەوهەری و بنچینەییان لە پرسەكانی عەقیدەدا هەیە لەگەڵیاندا، لە جیاوازییە سەرەكییەكانیان لەگەڵ ئەهلی سونەتدا:
* پێشخستنی عەقڵ لەسەر نەقڵ و ئەمەمان پێشتر باس كردووە.
* نكۆڵی كردنیان لە هەندێ سیفەتەكانی الله تعالی وەكو استواء و نزول و مجیء و غضب ورضا و زۆر شتی تر.
* جگە لە ئەم سیفەتانە: (الحياة والعلم والقدرة والإرادة والسمع والبصر والكلام النفسي) سیفەتەكانی تری الله تعالی تەئویل دەكەن و لە واتای ڕواڵەتی قورئان دوور دەخەنەوە.
* ئیمان لەلای ئەشاعیرە باوەڕهێنان و تەسدیقی دڵە، بەمەش لەگەڵ ئەهلی سونەت جیا دەبنەوە كە كردەوە لە ناو ئیماندا دادەنێن.
* هەروەها مەسەلەی وەرنەگرتنی فەرموودەی ئاحاد لە عەقیدەدا ئەگەر لە بوخاری و موسلیمیشدا بێت و بنچینەی جیاوازی تریشیان هەیە لەگەڵ ئەهلی سوننەتدا.
2- تەنانەت خۆیشیان هەست بەوە دەكەن و كاتێك بەخۆیان دەڵێن ئەهلی سونەت، زاراوەی ئەشعەری بۆ زیاد دەكەن، چونكە ئەگەر وا نەكەن بەرانبەر وا تێدەگات مەبەست لە ئەهلی سوننەت، ئەهلی حدیث و ئەهلی سوننەتە لە پێشینانی چاكی ئەم ئومەتە لەسەر ڕێبازو تیگەیشتنی سێ سەدە چاكەكان.
3- لە ئەلفوبێی عەقیدەی ئەهلی سوننەت كە دەبێت هەموو موسوڵمانێك بیزانێت ئەوەیە، لە مەسەلەی ناوو سیفەتە بەرزەكانی الله عزوجل دا، پێویستە هەمووی وەكو خۆی بە بێ گۆڕین و تەئویل كردن و پەكخستنی واتاكانیان جێگیر بكرێن و نابێت بۆ واتای تر لە زاهیرەكەی دور بخرێنەوە، هەروەها باوەڕ هێنان بە كەلامی الله كە كەلامە لەسەر حەقیقەت بەو شێوەی كە شاییستەو شایانە بە الله تعالی و زۆر مەسەلەی تریش لە بواری قەدەر و لایەنی تری ئەو بیروباوەڕە، كە لە ڕاستیدا نە ئەشاعیرەو نە غەیری ئەوانیش لە فیرقەكانی تری وەكو موعتەزیلەو ماتوردییەو مورجیئە پێوەی پابەند نین، ئیتر بانگەشە كردنی ئەهلی سوننەت لەلایەن ئەوانەوە بانگەشەیەكی بێ بەڵگەیە و ئیددیعایەكە پێویستی بە سەلماندنە.
4- بەڵێ ڕاستە ئەشاعیرە هەرچەند لە زۆرێك لە بوارەكانی عەقیدەدا لەگەڵ ئەهلی سوننەت و عەقیدەی سەلەفدا جیاوازییان هەیە، بەڵام هاوكات لە كۆمەڵێك مەسەلەی تریشدا موافەقەی ئەهلی سونەتیان كردووەو هەمان تێگەیشتن و بۆچوونیان هەیە، بۆ نموونە هەڵوێستیان لە هاوەڵان الله لێیان ڕازی بێت، بەڵام ئایا عەقیدە بەو شێوە دەبێت بەشێكی وەربگیرێت و بەشێكی بە عەقڵ و بۆچوونی فەیلەسوفەكان ڕەتبكرێتەوە و تەئویل بكرێت؟ بێگومان نەخێر ، تێكەڵكردن لە مەسەلەی عەقیدەدا كارێكی خراپ وناپەسەندە و نیشانەی نەپێكانی حەق و نەدۆزینەوەی مەنهەج و ڕێبازی ڕاستە.
5- هەندێك لە زانایانی ئەهلی سوننەت دەلێن، ئەشاعیرە لەوەندەی كە لەسەر مەزهەبی ئەهلی سوننەتن وحەقیان پێكاوە، بەشێوەیەك لە شێوەكان پێیان دەوترێت ئەهلی سوننەت، لەو بوارانەش كە لە عەقیدەی ئەهلی سوننەت لایانداوە لەوەدا پێێان دەوترێت ئەهلی بیدەع و فیرقەیەكن لە فیرقە لادەرەكان كە لە مەنهەج لایانداوەو ڕێگەی ڕاستیان ون كردووە. شيخ الاسلام ابن تيمة – رحمه الله ، دەفەرموێت: (فلفظ السنة يراد به من أثبت الخلفاء الثلاثة ، فيدخل في ذلك جميع الطوائف إلاّ الرافضة … )منهاج السنة 2/ 221. واتە وشەی سوننەت لە ڕوویەكی گشتییەوە مەبەست پێی هەمو ئەوانەیە كە خیلافەتی أبوبكر و عمر و عثمان الله لێیان ڕازی بێت جێگیر دەكەن و بەو شێوەش هەموو تاقم و تائیفەكان دەگرێتەوە ڕافیزە نەبێت.
بەڵام لە ڕاستیدا مەسەلەی عەقیدە نابێت بەو جۆرە شل بكرێتەوە و لە بەشێكیدا لەسەر حەق بیت و لە بەشێكی تریدا لە حەق لابدەیت، خاڵی جیاوازی ئەشاعیرە لەگەڵ ئەهلی سوننەتدا لە خاڵی هاوبەش زۆرترن وجگە لەوەش لە بوارێكی هەستیاردایە كە ناكرێت سازشی لەسەر بكرێت، الله تعالی لە چەدین ئایەتدا لە قورئانی پیرۆزدا(إتیان و مجیء وخۆشەویستی و تورەبوون و استواء ونداء و چەندین سیفەتی بۆ خۆی جێگیر كردووە، ئەشاعیرە دەڵێن شتی وا نییە هیچ لەو وشانە نابێت بەڕواڵەتەكەی لێكبدرێتەوە بەڵكو دەبێت ئەو واتایانە دوور بخەینەوەو واتای تریان بۆ دیاری بكرێت، الله تعالی لە چەندین ئایەتدا فەرموویەتی ئەو لە ئاسمانە، ئەشاعیرە دەڵێن نەخێر الله لە ئاسمان نییە و جێگای نییە، الله تعالی (ید و وجه)ی بۆ خۆی جێگیر كردووە لە قورئاندا ئەشاعیرە دەڵێن نەخێر نە ید و نە وجه ی نییە، پیغەمبەر صلی الله علیه و سلم لە چەندین فەرموودەدا (ضحك و نزول وعجب)بۆ الله باس كردووە، ئەشاعیرە دەڵێن نەخێر الله ئەو سیفەتانەی نییە! ئەمانەش هەمووی گومراییە و ڕێگرە لەوەی تاقمێك ئەمە تێگەیشتنیان بێت و دەیان كارەساتی تری وایان هەبێت هێشتا هەر پێیان بوترێت ئەهلی سوننەت.
6- بەڵام كێشەیەكی تر دەمێنیت كە ئەهلی عیلم و زانایانی ئەهلی سوننەت باسیان كردووە، ئەویش ئەوەیە: ئایا ئەوە ڕاستە ئەهلی سوننەت بكرێن بە دووبەشەوە؟ بەشێكیان شوێنكەوتووی سەلەف بن و ئەهلی سوننەتی تەواو، بەشێكیشیان بوترێت، ئەمانە ئەشاعیرەن و ئەوانیش هەر ئەهلی سوننەتن، بەڵام كۆمەڵێك لادان و بیدعەی عەقیدیشیان هەیە وكو تەئویلی سیفات و نكۆڵی كردن لە زۆرێكیان و زاڵكردنی عەقڵ بەسەر نەقڵ لە كاتی تەرجیحدا و وەرنەگرتنی فەرموودەی ئاحاد لە عەقیدەدا و هەروەها لە پێناسەی قورئان و قەدەر و چەندین مەسەلەی تردا جیاواز بن و هەر ئەهلی سوننەتیش بن، وەڵامی ڕاستیش ئەوەیە مەگەر بەو ئیعتیبارەی یەكەم لەبەرانبەر شیعەدا وایان پێ بوترێت، بەهۆی زۆری جیاوازی لە نێوانیاندا بەراورد بەهەڵوێستیان لە عەقیدەی ئەهلی سوننەت، ئەگینا بەڕەهایی دەبێت هەر بوترێت فیرقەیەكن، بەڵام لە فیرقەكانی تر لە ئەهلی سوننەتەوە نزیكتر ن، كە ئەوەش بەداخەوە هیچ سوودێكی بۆ ئەوان نییە، بەڵام ئەوە تەنها لە ڕووی بەراوردەوە لەگەڵ موعتەزیلە و جەهمییە پەتییەكان و شیعە و هەندێ فیرقەی تر، ئەگینا بەراورد بە ئەهلی سوننەتی ڕاستەقینە و بەراورد بە عەقیدەی ئەهلی سوننەتی وەرگیراو لە دوو سەرچاوە سازگارەكەی كیتاب و سوننەت بە تێگەیشتنی سەلەف نەخێر وا نییە.
7- هاوەڵان الله لێیان ڕازی بێت تاكو سەردەمی عەلی الله لێی ڕازی بێت هیچ ناكۆكییەكیان تێدا نەبوو، لەو سەردەمەوە ئیتر خەواریج و ئینجا شیعە سەریان هەڵدا و دوای ئەوان كۆمەڵێك نكۆڵییان لە قەدەر كرد بە القدریة ناو بران و دوای ئەوان (الجعد بن درهم ) نكۆڵی لە سیفاتەكانی الله كرد و لەسەر دەستی (خالد القسري) كوژرا و لە دوای ئەو (جهم بن صفوان) ی قوتابی الجعد سەری هەڵدا و بوو بە خاوەنی بیرۆكەی نكۆڵی كردن لە سیفات و خاوەندارێتی بۆ هەندێ عەقیدەی گومڕای نامۆی تر بە عەقیدەی ئەهلی سونەت، دواتر موعتەزیلە سەریان هەڵدا و لە هەموو ئەو ڕێبازە گومڕایانەیان وەرگرت وبوون بە كۆكەرەوەی گومڕاییەكان، لە دوای ئەوان (أبو الحسن الأشعري) ناوی دەركرد و پاش ئەوەی ساڵانێك لەسەر عەقیدەی موعتەزیلە بوو، تەوبەی كرد و گەڕایەوە سەر مەزهەبی ئەهلی سوننەت، بەڵام نەك بەتەواوی و هەندێ لادان لە عەقیەكەیدا هەر مایەوە و تەنانەت لە كتێبی (الإبانة) كە كۆتا كتێبە نووسیوێتی تا ئێستەش هەر تێیدا ماوەتەوە.
دواتر ئەشاعیرە لە دوای ئەشعەری بەردەوامییان هەبوو، بەڵام لەگەڵ تێپەڕبوونی سەردەم و سەدەكاندا لە عەقیدەی ئەشعەری كە عەقیدەیەكی زۆر نزیك بوو لە عەقیدەی سەلەفەوە، دوورتر دەكەوتنەوەو زیاتر مەزهەبەكەیان بوو بە ڕەنگدانەوە بۆ مەزهەب و تێگەیشتن و بۆچوونەكانی الفخر الرازي و ابن فورك و متأخرین ی ئەشاعیرە كە مەودای نێوانیان لەگەڵ ئەبو حەسەنی ئەشعەریدا هەر زۆر دوور و فراوان بوویەوە بە ئێستاشەوە، بەڵكو نەك هەر لە عەقیدەی ئەهلی سوننەت دوور كەوتوونەتەوە، بەڵكو لە عەقیدەی أبو الحسن الأشعري ش زۆر دوور كەوتوونەتەوە.
8- لەم بارەوە مەسەلەیەكی زۆر گرنگ هەیە ئەویش ئەوەیە، ئەشاعیرە هەمویان یەك چین و جۆر و بیركردنەوە نین، بەڵكو جیاوازییان لە نێوان خۆیشیاندا زۆرە، ئەگەرچی كامیان لەوانی تر باشترن لە عەقیدەی ئەهلی سوننەتەوە هەر زۆر نزیك نین و جیاوازییان جیاوازییەكی گەورەو جەوهەریە، بەڵام دوا جار ئەوە واقیعە و جۆرەكانیان جیاوازن.
9- هەندێك لە زانا گەورەكان بۆ نموونە النووي و ابن حجر العسقلاني والبیهقي وابن الجوزي و زانای تر، لە هەندێك هەڵە و لادانەكانی ئەشاعیرەدا وەكو تەئویل كردن موافەقەی ئەشاعیرەیان كردووەو هاوبۆچوون بوونە لە گەڵیاندا، ئەوانە لەبەر ئەو هاوبۆچوونیە ناكرێت هەمان حیسابی ئەوانیان بۆ بكرێت كە بە كۆمەڵێك بنەمای جۆراوجۆر لە عەقیدەی ئەهلی سوننەت جیابوونەتەوە، چونكە لەیەك بنەما لە بنەماكانی ئەشاعیرەدا هاوبۆچوون بوونە و لە بۆچوون و عەقیدكانی تریاندا ناكۆك بوونە لە گەڵیاندا و هەمان عەقیدەی ئەهلی سوننەتیان هەبووە، بۆیە ئەوانە ئەگەرچی لەسەر خۆیانیان حیساب دەكەن، بەڵام لە ڕاستیدا خاڵی جیاوازییان لەگەڵ ئەشاعیرەدا زۆرترە تاكو خاڵی هاوبەش وتەبایی.
10- ئەشاعیرە زۆر جار بە خۆیان ئیعتیراف دەكەن كە لەگەڵ ئەهلی سوننەت جیاوازن و كار بە تێگەیشتنی سەلەف بۆ أسماء و صفات و پرسەكانی عەقیدە ناكەن، یەكێك لە بنچینە مەشهورەكانیان لە عەقیدەدا ئەم بنچینەیە: “مذهب السلف أسلم، ومذهب الخلف أعلم وأحكم” واتە مەزهەبی سەلەف سەلامەتترە، بەلام مەزهەبی خەلەف واتە پاشینان و ئەشاعیرە زانستیتر و تۆكمەترە! واتە مەزهەبی ڕازی و ابن فورك و الغزالي و الشهرستانی لە مەزهەبی أحمد بن حنبل و سفیان الثوري و سەرانی سەلەف زانستیتر و تۆكمەترە!
11- بەهۆی ئەوەی كە زۆرێك لە زانایانی ئەشاعیرە ناڕاستی ڕێبازی خۆیان لە مەسائیلی عەقیدەدا بۆ دەركەوت و لە گوماندا دژیان، بۆیە لە كۆتایی ژیانیاندا لە ڕێبازەكەی خۆیان لە علم الكلام و تێكەڵ كردنی فەلسەفە بە عەقیدە پەشیمان دەبوونەوە، عبد الرحمن المعلمي لە كتێبی (القائد إلى العقائد) باسی پاشگەزبوونەوەی الجویني والغزالي و الفخر الرازي و پێش ئەوانیش ابو الحسن الأشعري دەكات و دەڵێت: (قد أبلغ الله تبارك وتعالى في إقامة الحجة على اختلال النظر المتعمق في الإلهيات بأن يسر لبعض أكابر النظار المشهورين بالاستقلال أن يرجعوا قبيل موتهم إلى تمني الحال التي عليها عامة المسلمين ، فمنهم الشيخ أبو الحسن الأشعري، وأبو المعالي ابن الجويني الملقب إمام الحرمين، وتلميذه الغزالي، والفخر الرازي …) جوێنی لە نەخۆشی سەرەمەرگدا دەیوت شایەت بن گەڕاومەتەوە سەر عەقیدەی سەلەف و خۆزگەی بە دینی پیرەژنان دەخواست كە دینداری بە نەزانی دەكەن، واتە خۆزگەی دەخواست لە فەلسەفەو علم الكلام و ئەو باسانە هەرگیز ئیشی نەكردایە، ئەگەر چی وەكو هەندێك لە لێكۆڵەرەوان دەلێن ئەوان بۆ مەزهەبی سەلەف نەگراونەتەوە، بەڵكو بۆ مەزهەبی التفویض گەڕاونەتەوە، بەڵام گرنگ ئەوەیە ناراستی و هەڵەی مەزهەبەكەی خۆیانیان بۆ دەركەوتووە.
-*-*-*-*-*-*-*-*-*
ئامادەکردن و نوسین :إحسان برهان الدين.
